Научная статья на тему 'СЕРЕН КЪЕРКЕГОР ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМИНИНГ МОҲИЯТИ'

СЕРЕН КЪЕРКЕГОР ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМИНИНГ МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

105
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
христианча экзистенциализм / танлов / қўрқув / инсон руҳий ривож босқичлари / ѐки-ѐки / инсон «мавжудлиги» / инсон ички кечинмалари / ихтиѐр эркинлиги / ўзини билиш (self-insigft) / танлаш зарурати / Christian existentialism / choice / fear / stages of human spiritual development / or-or / human "existence" / human inner experiences / freedom of will / self-knowledge (self-insigft) / the need to choose

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гулноз Мирахраровна Рузматова, Дилнавоз Суннат Қизи Рахимджанова

Маънавиятга интилиш ҳар бир инсонннинг эҳтиѐжидир. Агарда моддий неъматлар инсонга жисмоний озиқ, куч-қудрат берса, маънавият эса унга руҳий озуқа, маънавий куч-қудрат бағишлаб ўзлигини англаш учун замин тайѐрлайди. Шундай экан, руҳият инсон ҳаѐти моҳиятининг таянчларидан биридир. Мазкур масалага кўпгина шарқ ва ғарб мутафаккирлари диққат эътиборларини қаратганлар. Руҳият ривожи инсонни комилликка элитувчи, ҳаѐтини чароғон этувчи, чуқур мазмун билан тўлдирувчи зиѐдир. Инсон руҳий ривожи, унинг бевосита ҳаѐтида, орзу-умидларида, фаолиятида, бошқалар билан муносабатида, изтиробу қайғуларида, шодлигу хуррамлигида намоѐн бўлади. Жумладан, ана шу ҳақидаги даниялик файласуф, экзистенциал оқимнинг асосчиларидан бири Сѐрен Къеркегорнинг фикрлари диққатга сазовордир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ESSENCE OF SEREN KERKEGOR EXISTENTIALISM

The pursuit of spirituality is the need of every human being. If material blessings give a person physical nourishment and strength, spirituality prepares the ground for self-realization by giving him spiritual nourishment and spiritual strength. Therefore, the psyche is one of the pillars of the essence of human life. This issue has attracted the attention of many Eastern and Western thinkers. Spiritual development is an enlightenment that brings a person to perfection, illuminates his life and fills it with deep meaning. Man's spiritual development is manifested in his immediate life, in his hopes, in his activities, in his relationships with others, in his sorrows, in his joys and sorrows. In particular, the opinion of the Danish philosopher, one of the founders of the existential movement, Sjoren Kerkegor, is noteworthy

Текст научной работы на тему «СЕРЕН КЪЕРКЕГОР ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМИНИНГ МОҲИЯТИ»

СЕРЕН КЪЕРКЕГОР ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМИНИНГ МОХИЯТИ

Гулноз Мирахраровна Рузматова

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети профессори, фалсафа фанлари доктори ruzmatovagulnoz1968@gmail.com

Дилнавоз Суннат кизи Рахимджанова

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети

таянч докторанти ruzmatova.dilnavoz@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Маънавиятга интилиш дар бир инсонннинг эдтиёжидир. Агарда моддий неъматлар инсонга жисмоний озиц, куч-цудрат берса, маънавият эса унга рудий озуца, маънавий куч-цудрат багишлаб узлигини англаш учун замин тайёрлайди. Шундай экан, рудият инсон даёти модиятининг таянчларидан биридир. Мазкур масалага купгина шарц ва гарб мутафаккирлари диццат эътиборларини царатганлар. Рудият ривожи инсонни комилликка элитувчи, даётини чарогон этувчи, чуцур мазмун билан тулдирувчи зиёдир. Инсон рудий ривожи, унинг бевосита даётида, орзу-умидларида, фаолиятида, бошцалар билан муносабатида, изтиробу цайгуларида, шодлигу хуррамлигида намоён булади. Жумладан, ана шу дацидаги даниялик файласуф, экзистенциал оцимнинг асосчиларидан бири Сёрен Къеркегорнинг фикрлари диццатга сазовордир.

Калит сузлар: христианча экзистенциализм, танлов, цурцув, инсон рудий ривож босцичлари, ёки-ёки, инсон «мавжудлиги», инсон ички кечинмалари, ихтиёр эркинлиги, узини билиш (self-insigft), танлаш зарурати.

THE ESSENCE OF SEREN KERKEGOR EXISTENTIALISM

Gulnoz Mirakhrarovna Ruzmatova

Professor, Doctor of Philosophy, National University of Uzbekistan named after Mirzo

Ulugbek

ruzmatovagulnoz1968@gmail.com

Dilnavoz Sunnat kizi Rakhimdjanova

Doctoral student, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek

ruzmatova.dilnavoz@gmail.com

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 3 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 ABSTRACT

The pursuit of spirituality is the need of every human being. If material blessings give a person physical nourishment and strength, spirituality prepares the ground for self-realization by giving him spiritual nourishment and spiritual strength. Therefore, the psyche is one of the pillars of the essence of human life. This issue has attracted the attention of many Eastern and Western thinkers. Spiritual development is an enlightenment that brings a person to perfection, illuminates his life and fills it with deep meaning. Man's spiritual development is manifested in his immediate life, in his hopes, in his activities, in his relationships with others, in his sorrows, in his joys and sorrows. In particular, the opinion of the Danish philosopher, one of the founders of the existential movement, Sjoren Kerkegor, is noteworthy.

Keywords: Christian existentialism, choice, fear, stages of human spiritual development, or-or, human "existence", human inner experiences, freedom of will, self-knowledge (self-insigft), the need to choose.

КИРИШ

Серен Къеркегор фалсафий-теологик таълимоти унинг экзистенциалистик дунёкарашнинг асосини ташкил этади. Шунинг учун хам экзистенциализм фалсафий таълимот сифатида Европада хукмрон булган хозирги давр иррационализмининг узига хос куринишларидан хисобланади. Серен Къеркегор экзистенциализмининг узига хос жихатларидан бири шундаки, унга экзистенциал тафаккур гояси уз ифодасини топган. Агар соддарок килиб айтадиган булсак, илмий тафаккур купрок назарий, мантикий хулосаларга таянса, экзистенциал тафаккур эса инсон ички кечинмалари, унинг рухий холатлари билан боглик булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Х,озирги кунда гарб фалсафасига эътибор тобора кучайиб бормокда. Шу маънода экзистенциализм окими намоёндаларининг фалсафий карашлари бугунги кунда олимларимиз томонидан тулик урганилмокда. Шунингдек, файласуфнинг ижодини хар томонлама ёритувчи Б.Т.Туйчиев [1], Л.Шестов [2], Б.Э.Биховский [3] ва бошка тадкикотчилари ишларини, рисолаларини, маколаларини мисол килиб келтиришимиз мумкин.

Рус экзистенциалисти Л.Шестов Къеркегор фалсафасини айникса унинг яшаш фалсафасини ривожлантирди. У Ницшенинг нигилизмдан келиб чикиб, инсон хаётининг мазмунсиз ва мантиксиз мавжудлик деб хисоблайди. Унинг вафотидан кейин 1939 йилда Парижда «Къеркегор ва

экзистенциал фалсафа» номли асари нашр килинган [1, 76]. 1972 йилнинг бошларида Б.Э.Биховскийнинг [1, 76] «Къеркегор» деган китобчаси нашрдан чиккан эди. Шунинг учун дам мазкур китобча, биз учун Къеркегор фалсафасининг шарди сифатида эмас, балки унинг даёти ва ижодий фаолиятига оид асосий манбалардан бири вазифасини утади [4, 709].

Тадкикот олиб бориш давомида тизимлилик, назарий-дедуктив хулоса чикариш, анализ ва синтез, тарихийлик ва мантикийлик, киёсий тадлил каби илмий-фалсафий тамойиллардан фойдаланилди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Къеркегорнинг максади экзистенциал узини билиш (self-insigft), бунинг воситаси эса, риторика ва киноядан фойдаланиш. Шунинг учун узини рефлексиялаш ва риторика доирасида бизнинг Къеркегорни тушунишимизга нисбатан савол тугилади. Бу аслида шундайми ёки биз шундай деяпмизми? Шу пайтгача Къеркегор "яширин билим" билан шугулланувчи (Аристотелдан то Хайдеггергача) ва дукм ёрдамида мудокама предмети була олмайдиган нарсаларни курсатишга интилаётган (Сукрот ва Витгенштейнга мос тарзда) фалсафий анъананинг бир кисми эди. Бу фикр баён килингач, биз Къеркегорнинг "икки диссали рефлексиясини" ва кинояли узоклашувини куллашга даракат килиб куриш керак. Уз фикрларини узига хос услубда ифодалаши учун Къеркегорнинг узидан иктибос келтириш энг яхши йул.

Къеркегор уз фасафий таълимотини экзистенциализм фалсафаси деб атайди. Мазкур истилони у куплаб асарларида куллайди. Аммо экзистенциализм фалсафаси нима? деган саволга жавоб ёки бу тушунчаларга таьриф унинг асарларида берилмаган. «Чунки экзистенциал тушунчаларга таьриф беришдан кочиш - бу изчилликдан далолатдир» [4, 709], - дейди у. Къеркегор экзистенциализм фалсафасининг узига хос томони шундаки, унда «абсурд» ва «акл» уртасидаги муносабатлар доимий зиддиятлардан иборат булади. Эьтиборли жидати шундаки, Къеркегорнинг инсон борлиги дакидаги карашлари зидциятларга бой ва ноизчил тафаккур намунаси дейишимиз мумкин. Аммо, у зарурият булса, яъни у ёки бу фикрни асосламокчи булса ва буни у ходласа, катъий изчиллик дамда тизимийлик асосида мушодада кила олади.

Къеркегор инсон «мавжудлиги» масаласига кенг эътибор беради. Унинг таъкидлашича, инсоннинг узлиги билан «учрашув» даётнинг

туфонли даврларида содир булади, качонки («Ёки-ёки» асари) танлаш зарурати пайдо булганида содир булади. Айнан шундай вазиятда инсон уз мавжудлигини яккол хис килади, англайди. Къеркегор уз маъшукаси Регинадан воз кечганида, осойишта оилавий хаётдан воз кечади, узини бир умрга саргардонликка махкум килади. Демак, уз хаётидаги бундай мисол билан Къеркегор шуни исботлайдики, танлаш вазияти мавхум фикрда эмас, балки хаётнинг энг огир дамларида узини намоён килади. Амалий, ахлокий мавжудот сифатида хар бир инсон аник хаётида кандай йул тутиши керак, кандай харакат килиши кераклигини билишни хохлайди. Къеркегор хаётдаги танлаш масаласига диккат эътиборини каратиб, уни хал килишга харакат килади.

Къеркегор фикрича, танлаш вазияти инсонни изтиробидан халос этиш билан богликдир. Бу масалани хал килишда у уз рухий ривожининг турли даврларини тахлил килади, буни инсон мавжудлигининг ривожланиш даврларига татбик килади. Бу погоналар куйидагилардан иборат: эстетик, ахлокий ва диний. Биринчи, иккинчи даврлар «Ёки-ёки» асарида тулик тахлил килинган. Учинчи давр эса «Куркув ва хаяжон» асарида очиб берилган. Х,ар уч давр кайтадан яна «Х,аётий йул чоррахалари»да чукуррок тахлил килинган.

Инсон уз рухий ривожининг эстетик даврида ташки дунёга катта эътибор беради. Эстетика бу хиссиётлар уйинидир. Бу даврнинг типик образи - Дон Жуан. У хамма нарсани билишни хохлайди, лаззатланишнинг хар бир турини уз танида хис этишни истайди. Мусика, театр, аёллар хаммаси унинг ихтиёрида. Бирок эстетика канчалик хиссиёт огушига берилса, у шунча кучли коникмаслик туйгуларини бошидан утказади.

Шундай килиб, эстетик хаёт тарзи инсонни зерикарли хаётга олиб келади, ундан воз кечиб инсон юкорирок даражадаги хаёт тарзига утади, яъни ахлокий даврга утади. Бу даврда бурч хиссиёти хукмрон булади. Ахлокий даврда инсон хиссиётлар уйинидан воз кечиб, уз хохиш-иродасини ахлокий конуниятга буйсиндиради. Бунда танлаш харакати содир булиб, у узини ахлокий мавжудот сифатида танлайди, яъни эзгулик билан ёвузлик уртасидаги фаркни билгувчи, узининг гунохкорлигини англагувчи ва хак йулини танлаган шахс сифатида намоён булади. Бу даврнинг яккол образи -Сукрот мисолида куринади. Бу даврда эстетик хаёт тарзи танкид остига олинади.

Ахлокийлик хаёти бу бурчни адо этишдир, ташки бурчни эмас, балки

ички, уз олдидаги бурчни бажаришдир. У ички, ботиний даёт билан яшайди. Зотан бурч бошка инсонлар билан муносабатларда намоён булса дам, лекин ахлокийликнинг асосий позицияси - бу унинг ташки даракатлари эмас, балки ички холатидир, яъни индивиднинг ички рудий даёти, факат унга хос булган холатидир.

Факат танлаш холатидагина инсон узлигини топади, факат эркинликгина дакикий шахсни намоён килади, деб таъкидлайди Къеркегор. Эркинликни у танлашнинг мутлак, ажралмас имконияти сифатида тушунади. Эстетик даврда инсон тасодифият ва зарурат дукми остидадир, яъни шахсий ходишлар, истаклар окими каерга бошласа, уша ёкка караб сузаверади. Эстетик бошлангич инсонни бевосита кимлигини намоён килади. У кандай булса - шундайдир.

Ахлокийлик даражасида эса у шахс сифатида намоён булади ва у мутлак ягоналикдир. Шу маънода «Мен мутлакликни танладим»,- дейди Къеркегор. «Мутлаклик - бу мен, яъни узлигимнинг абадий мазмунидир; бошка деч нарса, деч качон абадийликнинг мутлак предмети була олмайди. Менинг «меним» нима узи? Бу энг аввало - эркинликдир. Танлаш -эркинликнинг намоён булиши ва унга олиб борувчи йул. Эркинлик танлашнинг ажралмас асосий кисмидир» [5, 274]. Шундай килиб, Къеркегор ахлокийлик давридаги танлаш холатини масъулият билан чамбарчас боглайди. Инсон даётидаги танлашда эса, эътикодни танлашни, эътикод эркинлигини купрок назарда тутади.

Ахлокий давр дам охирги давр эмас, у инсон даётини тулик кониктирмайди. Инсон уз имкониятларини тулик амалга ошира олмайди. У бундай имкониятини диний даврда тулик амалга оширади, дейди Къеркегор. Диний даврда инсон энг умумий конунларга буйсинмайди, узининг эътикоди билан бевосита, шахсий мулокотга киришади. Бу ерда инсон, даттоки дар кандай умумий ахлокий конун чегарасидан юкори кутарилади. Унинг чегарасидан чикади. Авраам бу давр тимсолидир.

Хдкикат мезони эса, Къеркегор фикрича, дар бир инсон дакикий деб билган бирон-бир гояни чин дилдан, тулик ишонч, эътикод билан кабул килишидир, шу гоя учун дар кандай курбонликларга дам, азоб-укубатга дам тайёр туришидир. Шундай килиб, Къеркегор танлаш ва унга масъулиятли булишни талаб килади. Танлаш булса дар доим тасодифан юзага келади, у деч качон сабаб-окибатлар билан богланмайди. Демак, Къеркегорнинг инсон даёти йулининг уч даври - инсон ички олами, эътикоди, рудияти

ривожи даврларидир. Бир даврдан иккинчисига утиш мантикий жараён сифатида содир булмай, балки ирода харакатининг, танлашнинг окибатидир. Бундай танлашда тафаккур эмас, балки инсон узининг бутун ботини билан иштирок этади.

Даврдан даврга утиш кандай содир булади, нима учун содир булади, унинг рухиятдаги акси кандай булади? Къеркегор фикрича, утиш инсоннинг ички пушаймонлар, надоматлар бухрони туфайли, тафаккурдан воз кечиш оркали юзага келади. «Мухтожликни танлаб, мен пушаймонни, надоматни танлайман, надоматни танлаб мен мутлакни танлайман, шунинг учун хам мутлаклик - бу менман...» [5, 275], - дейди Къеркегор. Тафаккур билан калбнинг тукнашиши, хисларни хиссиёт бухронига олиб келади ва уларни маънан кайта куришга бориб такалади. Лекин бу бухрон инсонни халокатдан куткариш кувватига эга булади.

Инсон кандай танлашни ихтиёр килиши керак? Бу эътикод ва эътикодсизлик уртасидаги, эътикод ва тафаккур уртасидаги танлашдир. Инсон узини куткаришни эътикоддан топади. Факатгина мутлак танлашда инсон узининг мутлак эркинлигини топади. Бу инсон узининг абадий хотиржамлигига, илохийлигига эришишидир. Танлаш, эътикодли булиш йукликка сакраш оркали содир булади, бунда у узлигини бутунлай йукотади. Шунда унинг атрофини бушлик камраб олади, инсон надомат кила бошлайди. Инсон бушликка сакраб, шу йулни танласа, у нихоят узини топади, узининг хакикий менига эришади. Бу «мен» хам чеклилик, хам чексизликдир. Шундай килиб, Къеркегор янги фалсафий мушохада килиш усулини яратди. Унинг фалсафий гоялари тартибли, мантикий тизим холатида баён килинмайди. У уз асарларини бадиий, фалсафий эссе сифатида, бадиий-адабий асар сифатида яратди.

Даниялик файласуф Серен Къеркегор бошка маълум файласуфлардан бадиий кобилиятининг устунлиги билан ажралиб туради. У катор индивидуал инсоний кечинмалар оркали чукур фалсафий гояларни ифодалай олади. Файласуф Гегель, Кант ёки Шеллинг сингари мураккаб тизимларни, конунларни ва категорияларни яратмаган булсада у фалсафий йуналиш булган экзистенциализмнинг асосчиси хисобланади.

Фалсафанинг вазифаси Къеркегор тасаввурида, кишиларга тайёр хакикатларни етказиб беришдан иборат булмай балки уларнинг узлари хакикатларни яратишида кишиларга кумаклашишдан иборатдир. Зеро, инсон кашф этган хакикатларгина, яъни хакконий билимларгина инсоннинг

усиб бораётган эдтиёжини кондира олади. Агар мазкур фикрдан келиб чикилса, фалсафа факатгина инсон рудиятининг, калбининг, аклий фаолиятигина булиш билан чекланмайди. Шунингдек, фалсафа факатгина шубдаланиш, кизикишдан бошланмайди, Къеркегор экзистенциал фалсафасининг бошлангич принцици, бу - изтиробдир.

Къеркегор фалсафий дуиёкарашининг марказида инсон ва унинг ички олами ётади. Улар рудий долатлар ва кечинмаларда узини намоён килади. Ана шундай кечинмаларнинг биринчи даврини Къеркегор эстетик, давр деб атайди. Файласуф наздида эстетика бизнинг тушунчамиздан фарк килади. Бу давр учун даётга нисбатан алодида шафоатли хусусиятлар хос. Ташки объектлардан дузур ва даловат олишга даракат килинади. Бу даврда инсон узининг барча ходиш ва эдтиросларини амалга оширишга даракат килади. Лекин, максадига эришганда, коникиш досил килмайди. Бу даврнинг нидояси Къеркегорнинг "Ёки-ёки" асарида уз аксини топган.

Янада юкорирок даражага утиш эстетик даётдан ахлокийликка утишни такозо килади. Лекин, ахлокий даётни Къеркегор, Гегель ва Кантдан бутунлай фарк киладиган додиса сифатида тушунади. Кантнинг ахлокий императиви нуктаи назаридан, унинг долати умумий конун сифатида намоён булиши шарт. Соддарок килиб айтганда, инсон акли унинг юриш, туришни, дулкини яхши ва ёмон томонларга, хислатларга ажратади дамда яхши, ижобий даракатларни амалга оширишга тавсия килади. Къеркегор бу муаммога бутунлай бошкача ёндашади. Х,аёт чархпалагида бизга ёмон булиб куринган нарсалар, фойдали, керакли булиши мумкин. Тафаккур оркали ажратиладиган эзгулик ва ёвузлик уртасидаги фарк, Къеркегор нуктаи назаридан олиб караганда жуда дам нисбийдир. Инсон даракатларининг дукмдори "калбдир" Танловни у аниклайди.

Ички танлов инсондан чукур рудий масьулиятни талаб килади. Бу масъулият инсонни рудий жидатдан етилишига олиб келади. Эстетик даврда танловни амалга ошириш жуда мураккабдир, чунки калбда дали деч кандай тимсоллар шаклланиб улгурмаган. Унинг купгина диссиёт сукмокларини босиб утишига тугри келади. ^алб деч кандай категорик императивга буйсунмайди. Инсон калбини жалб килувчи ягона куч бу изтиробдан холи булишга ёрдам беради, у дам булса, диний эътикоддир. Ахлокий давр диний даврга утиш билан якунланади.

Диний эътикод рудий ривожланишнинг энг юкори даражаси дисобланади. Къеркегорнинг диний эътикод дакидаги тасаввурлари буюк

файласуфлар саналмиш Кант, Гегель ва бошка Гарб мутафаккирларининг карашларидан тубдан фарк килади. Худди шундай Къеркегорнинг диний эътикоди христианлик черкови таълимоти билан мос келмайди. Бу Иова хаётини мухокама килаётганида яккол кузга ташланади. Маълум булишича, Иова инжилдаги пайгамбардир. У узининг фаразандларини, бойлигини йукотади ва даврдошлари хам ундан юз угирадилар. Улар Иованинг хамма изтиробларини у килган гунохларининг натижаси, деб биладилар. Къеркегор Иованинг изтиробларини ёркин мисраларда жонли ифодалайди. Унингча калб хамма азобларлардан утиб покланади. Соф холда уз яратувчисининг олдига, хузурига келади. Иова учун йукотган нарсаларини худо кайтарадими ёки йукми бу ахамиятсиздир. Бирок у уз хотиржамлигини ички эътикодидан олади. Худди шу эътикод унга берилган энг олий мукофот булади.

Къеркегор хаммага маълум булган Иброхим билан унинг угли Исо хакидаги ривоятни келтиради. Бу ривоятда Иброхимнинг эътикоди, шунчалик кучлики, у эзгулик ва ёвузлик хакида сира уйламайди. У худога ишонади, чунки унинг карами кенглиги хеч кандай шубха йук. Зеро, улимга махкум этилса хам, у Иброхим учун ёмонлик эмас. Къеркегор нуктаи назаридан, рухий ривожланишнинг диний даражасида Кантнинг категорик императиви хеч кандай мазмунга эга булмай колади.

Шундай килиб, Къеркегор немис мумтоз файласуфларининг эзгулик ва ёвузлик, изтироблар хакидаги анъанавий тасаввурларини бутунлай узгартириб юборади. Къеркегор дунёкарашининг марказида рационал мулохазалар эгалламайди, умуман, дунё хакида билимни тафаккурий жараён эканлиги хакида, хакикат билим мезони тугрисида фикрлаш кизик эмас. Къеркегор уз фалсафасини яратишга интилади. Лекин, хаётининг узи ёркин фалсафий феномен сифатида намоён булди. Бу эса катта фалсафий йуналиш булган экзистенциализмнинг пайдо булишига олиб келди.

Къеркегорнинг Гегель фалсафаси билан келиша олмаганлиги равшандир, чунки экзистенция, унинг фикрича, умуман тушунча оркали очилмайди, тушунилмайди хам. Бу шундай реалликки, уни объективлаштириш мумкин эмас. Айрим файласуфлар «Мен мавжудман» деган мавзуда фикр юритган булсалар хам, лекин мавжудликнинг асл мохияти нимада эканлигини англамаганлар. Улар асосий холни уз диккат эътиборларидан четда колдирганлар, яъни менинг мавжудлигим тафаккуримда, фикр юритишимда эмас, балки бевосита хаётда намоён

булишимда, диссиётларимда, кечинмаларимда акс этишидир. Къеркегор фикрича, мен уз мавжудлигим билан тафаккуримдаги инъикос оркали эмас, балки даётдаги оким оркали учрашаман ва танишаман, учрайдиган турли муаммолар билан тукнашаман. Къеркегор айтадики, мен канчалик кам фикрласам, шунчалик куп мавжудман.

«Куркув» тушунчаси микдорий диалектиканинг асосий категорияларидандир. Куркув борлик ва ноборлик билан боглик булиб, субъектив характерга эга. Къеркегорнинг асосий гояси шундан иборатки, билимларнинг дифференциаллашуви ва илмий ахборотнинг кескин купайиши, окибатда яшаш фалсафаси, инсон борлигининг модияти нимадан иборат, инсон «мен»ининг ички модиятини билишнинг адамияти масаласи, маълум даражада иккинчи даражали муаммоларга секин-аста айланиб боради. Хрлбуки, инсон «мен»ининг чексиз каъри, фалсафанинг тадлил объектига айланмоги лозим. Яккаю ягона борлик бу ташки, моддий дунё эмас, балки, том маънодаги вокелик инсон ички дунёсидир. Къеркегорнинг фикрича, курраи заминда барча нарса ва дбдисалар кандай булса, шундайлигича колиши маъкул. Куркув (страх - angest) ва хавфнинг кучайиши ижтимоий даётда давлат ва диннинг уйгунлашиб кетиши билан боглик. Куркув инсон рудини яширади, унинг эгови ва мазкур тушунча фалсафадан кура купрок психологияга мансуб додисадир.

Аммо Къеркегорнинг фикрича, психология фани деярли деч вакт бу масалалар билан шугулланган эмас, шунинг учун мен, бу масалага ойдинлик киритмокчиман» [4, 729], - дейди. Куркув ва дадиксираш бир -бирларига якин ва датто синонимлар булсада, улар уртасидаги кескин тафовут бор. Бу тафовут шундаки, дадиксираш бирор-бир, асосан конкрет нарса ёки додисага тегишли булган ижтимоий-рудий додисадир. Куркув эса, эркнинг вокеалишуви ва муайян вокеликдир. Шунинг учун дам Къеркегор фикрига кура, куркув дайвонларга хос эмас, чунки уларда у руд сифатида мавжуд эмас [4, 724-731]. Табиий Къеркегор бу масалада, назаримизда хатога йул куйган.

Чунки, гап умуман куркув дакида кетадиган булса, унда бу диссиёт инстинктив тарзда дайвонларга дам хос булган диссиётдир. Куркувнинг мазмун ва модияти инсонларда ва дайвонот оламида дам ухшаш ва дам тафовутли жидатларига эга. Инсон онгли мавжудот булганлиги туфайли, куркув диссиёти, унинг экзистенциясининг ажралмас кисмидир. "Инсон, -деб ёзган эди Къеркегор, - жон ва тананинг мужассамидир. Аммо бу

мужассамликни бу икки компонентнинг бирлигининг натижаси учинчи бир компонентсиз уни тасаввур этиш кийин. Бу учинчи компонент эса рухдир (Aanden)" [4, 726].

Къеркегорнинг таъкидлашича, узлиги билан «учрашув» инсон хаётининг туфонли даврларида содир булади, качонки («Ёки-ёки») танлаш зарурати пайдо булганида содир булади. Айнан шундай вазиятда инсон уз мавжудлигини яккол хис килади, англайди Къеркегор уз маъшукаси Регинадан воз кечганда, осойишта оилавий хаётдан воз кечди, узини бир умрга саргардонликка махкум килди. Демак, уз хаётидаги бундай мисол билан Къеркегор шуни исботлайдики, танлаш вазияти мавхум фикрда эмас, балки хаётнинг энг огир дамларида узини намоён килади.

Къеркегор фикрича, куркув бу илохий куч аклий билиш урнига экзистенциал куркув холатида очилади. Кундалик хаётда инсон илохий кучни хис килишга, билишга кодир эмас. Унинг онги хаётий ташвишлар билан банд булади. Гайритабиий улим ва хаёт уртасидаги чегарадош вазиятда инсон илохий кучдан нажот истаб, унга интилади. Демак, куркув оркали инсон онги илохий кучга якинлашади. Къеркегор айтадики, агар инсонда куркув урнига мехр кучлирок булса, у хар кандай хатарли вазиятдан эсон омон чикиб кетади.

Шундай килиб, факат умумий тушунчалар билан иш курганда ёки мавхум мохиятлар масалалари билан шугулланганда, конкрет уз мавжудлиги борасида тукнашадиган муаммоларни хал килишга кодир булолмай колади. Амалий, ахлокий мавжудот сифатида хар бир инсон факат умумий фикрлар билан коникмайди, у узининг конкрет хаётида кандай йул тутиши керак, кандай харакат килиши кераклигини билишни хохлайди. Къеркегор хаётдаги танлаш масаласига диккат-эътиборини каратиб, уни хал килишга харакат килади. Къеркегор фикрича, танлаш вазияти инсонни изтиробидан халос этиш билан богликдир. Бу масалани хал килишда у уз рухий ривожининг турли даврларини тахлил килади, буни инсон мавжудлигининг ривожланиш даврларига татбик килади.

Нима олдидаги куркув? Бу куркув аник бир нимадан чучиш эмас, балки кандайдир ноаникпик, умуман дунёдан куркув хола-тидир. ^ачон бу куркув холати утиб кетса, деярли хеч кандай ходиса содир булгани йук, деймиз. Аслида эса, бу куркув хеч нима олдидаги куркувдир. Къеркегор таъкидича, оддий инсон хакикий хаётдан, умр кечиришдан йирокдадир. У кундалик майда юмушлар билан машгулдир. Уз майда манфаатларига

чумгандир. Узига керакли буладиган инсонлар билан мулокотда булади ва доказолар. Ана шундай даврда у уз майда даракатлари, фаолияти учун дисобот бермайди. У оддий, одатий даёт икир-чикирларига механик тарзда амал килиб яшайверади.

Лекин куркув долатида инсон кузидан парда кутарилади, инсон мавжуддигининг дакикий нури, модияти яккол намоён булади. Мана шу ерда инсон аник англай бошлайди, икир-чикирлар билан яшаш дакикий инсоний яшашнинг модияти олдида, мавжудлик олдида деч нимага, бушликка айланиб кола-ди. Куркув эса бизда ички янги имкониятларни тугдиради. «Куркув узимизни узимиз билан колдиришга мажбур килади. Куркув эркинлик имкониятини тугдиради» [6, 165], - дейди Къеркегор. Экзистенциалистлар фикрича, бегоналашиш жараёнининг учинчи боскичи дозирги замонда давом этмокда. Бу боскичда инсон узининг ички оламидан, узининг даётидан, мазмунидан дам бегоналашиб колмокда. Инсон узининг ботиний табиатини йукотиб, факат зодирий табиатда яшаб, унга мослашиб бормокда. Инсон тобора узининг ички диссиётларини йукотиб жамият машинасининг бир заррачасига айланиб колмокда.

Демак, экзистенционалистлар фикрича, инсон жамиятда узининг кандайдир ролини бажариб боради. Бу хилма-хил никоблар ортида инсоннинг асл киёфаси яшириниб ётади. Бу асл киёфа качон очилиши мумкин. Бу киёфа заминида ётган инсон модияти качон юзага чикади? Бу масала экзистенционализмни нидоятда кизиктириб келди. Экзистенционализм фалсафаси инсон уз даётининг модияти ва маъносини англаши учун у эркинликка ва эркин танлаш дукукига эга булиши керак, деган фикрларни илгари сурди. Лекин инсон бу эркинликни суиистеъмол килиб, билим мевасидан татиб курди ва шу билан гунодкор бандага айланди. Унинг гунохи билимга эга эканлигидир. Шу билим оркали инсон узининг фожиасига узи сабаб булди.

Демак, инсон даёт модиятини билишга эмас, балки шу даётда яшаш, мавжуд булишга интилиши керак. Борликдаги барча жараёнлар Сартр таълимотига кура, «нарса узида» булиб колаверади ва биз уларнинг сирини очолмаймиз. Х,атто, илм-фан дам нарса ва додисаларни факат юзаки додиса сифатида урганади. Уларни даракатга келтирувчи бирламчи кучларни ва бирламчи сабабларни метафизика, деб атаб, назарга дам илмади. Натижада оламдаги барча вокеа ва додисалар инсон томонидан сир, махфий «шифр»ларга айланиб колди. Бу сирлар, махфий шифрлар ичида инсоннинг

узи хам бир катта сир булиб колди. Хайдеггер фикрича, инсон ички мохиятининг очилишига ёрдам берувчи воситалар тасвирий санъат ва мусикадир. Айнан шу сохаларда инсон табиатида яшириниб ётган ижодкорлик кучлари юзага чикади.

Ижод килиш, янгилик яратиш инсон табиатидаги энг катта муъжизадир. Инсон жамиятда уз урнини топа олмаса, бу ижодкорлик кучини юзага чикара олмайди. Унинг калбида яшириниб ётган марварид, худди денгиз тубида яшириниб ётган марвариддай уз нурини хеч кимга ёгдира олмайди. Инсон калби яширин колар экан, ундаги нур хам хиралашади. ^алби яширин инсон-дан ташкил топган жамият эса ёпик жамиятга айланиб колади. Бундай жамиятда инсон ижод килишдан махрум булиб колади. У факат моддий манфаатларга интилиб яшайди. Унинг моддий манфаатлари ва эхтиёжлари бирин-кетин пайдо булиб, хеч вакт тугамайди. Бу манфаатлар кетидан интилган шахс хеч вакг уз максадига эриша олмайди.

Экзистенциал файласуфлар фикрича, хозирги жамиятдаги инсон хаётга булган кизикишини тобора йукотиб бормокда. У табиатнинг гузаллигини хам, бошка инсонлар кайфиятини хам хис килмайди. Инсон факат акли билан яшар экан, акл уни факат уз манфаатларини кузлашга ундайди. Натижада инсон хаётидан эзгулик урнига факат фойда ахтаради. Бундай одамнинг онги дастурлаштирилган машинага, компьютерга ухшаб колади. Инсон хам компьютерга ухшаб, ички бегубор хиссиётларидан махрум булиб колади. Бундай одамларга хаёт зерикарли, маъносиз булиб туюлади. Юракдаги болаларга хос булган самимийлик ва хайратланиш хусусиятларини саклаб колган одамлар хаётнинг гузаллигини хис килиши мумкин.

Хайдеггер фикрича, инсон уз куллари билан яратган нарсалардагина жозиба, илик сакланади. Инсон бу нарсаларни яратишда уларга уз мехрини, рухиятини беради. Х,озирги замонавий саноат махсулотлари эса инсон билан бундай рухий алокани йукотган ва натижада инсон узи яратган моддий оламдан хам бегоналашиб колиб, нарсаларнинг факат манфаат келтириш жихатидан фойдаланади.

Инсоннинг асл киёфаси факат айрим шароитларда яккол очилиши мумкин. Бундай шароитларни экзистенциалистлар чегарадош вазият деб атайдилар. Улим ва хаёт уртасидаги чегара, инсоннинг ички ва ташки олами уртасидаги ва инсоннинг мавжудлиги ва хакикий борлиги мохияти

уртасидаги чегара нидоятда мураккаб булиб, бу тушунчани очиб бериш учун экзистенционалистлар инсоннинг ички оламига, эркинлик масаласига диккатларини жалб этдилар.

Жан Пол Сартр ва Альбер Камю асарларида инсоннинг эркинлиги, эркин танлаш дукуки асосий муаммолардан биридир. Сартр Иккинчи жадон уруши даврида фашистларга карши «Озодлик» даракатида фаол катнашиб нидоят бой тажрибага эга булган. Бу даракатда ватанпарвар катнашчилар билан бир каторда соткинлар дам булган. Уларни бундай килишга мажбурлаган долат улим оддидаги куркувдир. Сартрнинг фикрича, улим мукаррар булган долатда дам инсонда эркин танлаш имконияти бор. Агар инсон уз эркинлигидан воз кечса, бу улимдан дам огиррокдир, деб дисоблайди. Кискача айтганда, улим дакикатдир. Улим арафасида инсоннинг ички кечинмаларида кескин узгариш содир булади. Бу узгариш натижасида инсон аввал англаб етмаган нарсалари бирданига уз-узидан равшанлашади. Инсон учун яхшилик ва ёмонлик ортида ётган чексиз олам очилади. Барча нарсалардаги зиддиятлар бирданига бирлашади. Ясперснинг фикрича, улим билан бир каторда парокандалик долатида дам инсон медр куйган нарсаларидан ажралар экан, булардан дам устун турадиган кадр -киммат борлигани дис килади. Бу кадрият моддий бойлик булмай, бекиёс чексиз уммондир. Бу уммонни калб хотиржамлиги, ички сокинлик деб дам аташимиз мумкин. Бу ички сокинлик олдида даёт буронлари кучсиздир. Ички сокинликнинг узи буюк бир оламий кучдир. Ясперс фикрича, бу ички сокинлик дотиржамлик оламига эсанкиратиб куядиган йукотишлар, ажралишлар натижасида кириш мумкин. Бундай зарбаларга факат калбда яширинган чексиз дотиржамлик ва ички сокинлик дош бера олиши мумкин. Инсон йукотиш оркали бутун борликда мавжуд булган ички сокинликни бирданига дис килади. Агар инсон калби ёлгиз булса, эндиликда бу ички сокинлик оркали бутун борликка туташади. Экзистенциализмдаги чегарадош вазият масаласини файласуфлар айнан шундай очиб бердилар.

Бу фалсафий окимнинг йирик намояндаларидан бири Мартин Хайдеггердир. Хайдеггер узининг феноменологик услубини яратиб, инсон борлиги масаласини шу услуб оркали тушунишга даракат килди. Бу кандай услуб эди? Мартин Хайдеггер фанга «феномен» тушунчасини киритди, бу тушунчани очиб бериш учун додиса ва модият уртасвдаги муносабатни янгича талкин килади. Хайдеггер учун додиса узидан олдинги бошка бир вазият ёки нарсага богланади ва ундан келиб чикади.

Хайдеггернинг «феномен» тушунчаси айнан шу ходисанинг пайдо булишига сабаб булган мохиятни очиб беради ва «мохият» тушунчасини уз ичига камраб олади. Хайдеггер инсон борлигини урганар экан, уни бошка борликлардан ажратиб олади. Бу ички борликни, яъни мохиятни «экзистенция» деб атади. Демак, Хайдеггер фалсафасида «экзистенция» тушунчаси инсон ички борлигининг мохиятини акс эттиради. Ички борликни урганиш учун инсон уз ички оламини эшита билиши нихоятда мухимдир. Бу ички оламда эса Хайдеггер эътиборини шеъриятга каратди. Негаки, шеъриятда инсоннинг ички олами нихоятда яккол намоён булади.

Хайдеггер кадимги кулёзмаларни урганиш ва уларнинг мазмунини инсоннинг ички оламидан келиб чикиб, асл мохиятини очиб беришга катта эътибор беради. Бу услубни у «герменевтика» деб атади. Хайдеггердан олдин бу тушунчани Шлейермахер киритган булиб, кадимги матнларни урганиш, тахлил килиш ва фалсафий шархлашни «герменевтика» деб тушунтирган. Бу сохада Хайдеггер узига хос узгартириш киритди. Ундан илгариги файласуфлар Шлейермахер, Дильтей ва бошкалар бу матнларни лингвистик тахлил килишга купрок эътибор беришган булса, Хайдеггер уз диккатини бу тахлил ичида яширинган рухиятни хис этишга каратади. Хайдеггернинг феноменологик усули Гуссерлнинг услубидан юкоридаги курсатилган фикрлардан ташкари шу билан фарк киладики, Гуссерлда фикр окимини тахлил килиш биринчи уринда турса, Хайдеггерда бу фикрлар оркасида яширинган феномен - ички рухий хиссиётни тахлил килиш асосий ахамиятга эгадир.

Анъанавий рационал фалсафадаги хакикатга булган караш Хайдеггер фалсафасида узига хос хусусиятга эга булди. Француз файласуфи Рене Декарт хакикатнинг асосий мезони унинг очик ва равшанлиги, деб билади. Хайдеггер хам узининг «Борлик ва вакт» асарида шу фикрга кушилади. Кейинчалик, 1935 йилга келиб, унинг фикри узгаради. Шундай килиб, Къеркегор танлаш ва унга масъулиятли булишни талаб килади. Танлаш булса хар доим тасодифан юзага келади, у хеч кандай сабаб-окибатлар билан богланмайди. Агар танлаш бирон бир сабаб окибатида юзага келган булса, демак, бундай танлаш эркин холатда кабул килинмаган, шахс эса бунинг учун масъулиятли була олмайди. Шунинг учун хам танлаш, Къеркегор фикрича, сабабсиздир ва объектив, инсондан ташкаридаги мезон оркали бахоланиши бутунлай мумкин эмас.

Демак, Къеркегорнинг инсон хаёти йулининг уч даври ёки даражаси

рационализмни эмас, экзистенциализмни такозо килади, яъни учга булиниш инсон ички олами, эътикоди, рудияти ривожи даврларидир. Бир даврдан иккинчисига утиш мантикий жараён сифатида содир булмай, балки ирода даракатининг, танлашнинг окибатидир. Бундай танлашда тафаккур эмас, балки инсон узининг бутун ботини билан иштирок этади.

Даврдан даврга утиш Къеркегор фикрича, утиш инсоннинг ички пушаймонлар, надоматлар будрони туфайли, тафаккурдан воз кечиш оркали юзага келади. «Мудтожликни танлаб, мен пушаймонни, надоматни танлайман, надоматни танлаб мен мутлакни танлайман, шунинг учун дам мутлаклик — бу менман...» [6, 175], - дейди Къеркегор. Тафаккур билан калбнинг тукнашиши, хисларни диссиёт будронига олиб келади ва уларни маънан кайта куришга бориб такалади. Лекин бу будрон инсонни далокатдан куткариш кувватига эга булади. Бу кувват куркув оркали келади. Инсон даётининг айрим даврларида, ладзаларида куркув, вадима долати, рудиятини камраб олади.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Къеркегор фикрича, инсон модияти эркинликдадир. Бу гоя кейинчалик экзистенциализм фалсафасининг тамал тоши булиб колди. Бу погоналар куйидагилардан иборат: эстетик, ахлокий ва диний. Биринчи, иккинчи даврлар «Ёки-ёки» асарида тулик тадлил килинган. Учинчи давр эса «Куркув ва даяжон» асарида очиб берилган. Х,ар уч давр кайтадан яна «Хдётий йул чоррадалари»да чукуррок тадлил килинган. Инсон уз ривожининг эстетик даврида ташки дунёга катта эътибор беради. Эстетика бу диссиётлар уйинидир. Шундай килиб, эстетик даёт тарзи инсонни зерикарли даётга олиб келади, ундан воз кечиб инсон юкорирок даражадаги даёт тарзига утади, яъни ахлокий даврга утади. Бу даврда бурч диссиёти дукмрон булади. Ахлокий даврда инсон хиссиётлар уйинидан воз кечиб, уз ходиш-иродасини ахлокий конуниятга буйсиндиради. Булар инсон такдирини, уларнинг даёт йулини дал килмайди. У шундай дейди: «Менинг «Ёки-ёки»им эзгулик ёки ёвузлик уртасидаги менинг танловим эмас, балки эзгулик ёки ёвузлик узи танланади ёки инкор килинади».

REFERENCES

1.Туйчиев Б.Т. Серен Къеркегор (фаолияти ва ижтимоий-фалсафий таълимоти). - Тошкент, 2004.

2. Шестов Л. Кьеркегард и экзистенциалная философия. - М.: Мысль, 1939.

3. Быховский Б.Э. Кьеркегор. - М.: Мысль, 1972.

4. Антология мировой философии. - Т. 3. - М.: Наука, 1971.

5. Йулдошев С. ва бошкалар. Янги ва энг янги давр Гарбий Европа фалсафаси. - Тошкент: Шарк, 2002.

6. Slfks J. Kierkegaards Univers. En ny guide til geniet. - Kfbenhavn, 1983.

7. Зотов А.Ф. Современная западная философия. -М.: Высщая школа, 2001.

8. Долгов К.М. От Къеркегора до Камю. - М.: Исскуство, 1990.

9. Зотов А.Ф., Мельвиль Ю.К. Западная философия ХХ века. - М.: ПРОСПЕКТ, 1998.

10. Къеркегор С. Болезнь к смерти. Этическая мысль. - М., 1990.

11. Къеркегор С. Несчастнейший. - М., 2007.

12. Siren Kierkegaard Papers and journals a selection Translated With introductions and notes by Alastair Hannay 1996 y 686 p.

13. Kierkegaard Within your grasp The 'first step to Undersl arding Kierkegaard By Shelley O Hro 2004.

14. Kierkegard A biographies Austiur Hannay University of OSLO Cambridge University press 2003Y 496 p.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

15. Kierkegaard Seren. Samlede Vaerker. Bind 6. Kobenhavn. 1962.

16. Реале Д., Антисери Д. Западная философия от истории до наших дней. В 4-х томах. - М., 2004.

17. Ruzmatova G. Eastern melodies in the text of Plato // International Journal of Recent Technology and Engineering. Vol. 8, Issue-2S6, July, (2019). -P. 444-448. IJRTE. ISSN: 2277-3878.

18. Ruzmatova G. Comparativist analysis of Representations about Will in View of Friedrich Nitzsche and Jalaliddin Rumi // International Journal of Psychosocial Rehabilitation, Vol. 24, Issue 04, 2020. ISSN: 1475-7192. -P. 3215-3227.

19. Rakhimdjanova D.S. Features of the freedom issues in the Plot's philosophy. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 28, No. 16. (2019), pp. 1560-1564. ISSN: 2005-4238 IJAST

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.