Научная статья на тему 'ФАЛСАФИЙ АНТРОПОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН ИНСОН ФАЛСАФАСИГА БАҒИШЛАНГАН ФАНЛАРИ ЎРТАСИДА ЭГАЛЛАГАН ЎРНИ'

ФАЛСАФИЙ АНТРОПОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН ИНСОН ФАЛСАФАСИГА БАҒИШЛАНГАН ФАНЛАРИ ЎРТАСИДА ЭГАЛЛАГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

1846
222
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фалсафий антропология / инсон фалсафаси / инсон табиати / инсон моҳияти / маданият / маънавият / маърифат / тафаккур / онг / интуиция / иррационализм / инсон – номукаммал мавжудот / инсон-компенсатор / philosophical anthropology / human philosophy / human nature / the essence of man / culture / spirituality / enlightenment / thinking / consciousness / intuition / irrationalism / Man as a Deficient Being / Man as a Compensator

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Гулчеҳра Қобулниёзова

Ушбу мақолада фалсафий антропология фанининг предмети ва аҳамияти ѐритилган. Бу фаннинг асосчилари бўлган немис файласуфлари Макс Шеллер, Гелмут Плеснер, Арнолд Гелен ва бошқаларнинг асосий тамойиллари таҳлил қилинган. Фалсафий антропология предметини тушунишдаги фарқлар ва ўзига хос бўлган қарашлар очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SUBJECT OF PHILOSOPHICAL ANTHROPOLOGY AND ITS PLACE IN THE SYSTEM OF SCIENCES THAT STUDY HUMAN PHILOSOPHY

The article analyzes the subject and meaning of philosophical anthropology. The views of such founders of this philosophical science as Max Scheler, Arnold Gehlen, Helmut Plessner and others are considered. The differences and peculiarities in the understanding of the subject of philosophical anthropology are revealed

Текст научной работы на тему «ФАЛСАФИЙ АНТРОПОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН ИНСОН ФАЛСАФАСИГА БАҒИШЛАНГАН ФАНЛАРИ ЎРТАСИДА ЭГАЛЛАГАН ЎРНИ»

ФАЛСАФИЙ АНТРОПОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ^ОЗИРГИ

ЗАМОН ИНСОН ФАЛСАФАСИГА БАГИШЛАНГАН ФАНЛАРИ УРТАСИДА ЭГАЛЛАГАН УРНИ

Гулче^ра ^обулниёзова

Узбекистан Миллий университети доценти kabulniazova@yandex.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада фалсафий антропология фанининг предмети ва ахдмияти ёритилган. Бу фаннинг асосчилари булган немис файласуфлари Макс Шеллер, Гелмут Плеснер, Арнолд Гелен ва бошкаларнинг асосий тамойиллари тахдил килинган. Фалсафий антропология предметини тушунишдаги фарклар ва узига хос булган карашлар очиб берилган.

Калит сузлар: фалсафий антропология, инсон фалсафаси, инсон табиати, инсон мохдяти, маданият, маънавият, маърифат, тафаккур, онг, интуиция, иррационализм, инсон - номукаммал мавжудот, инсон-компенсатор.

THE SUBJECT OF PHILOSOPHICAL ANTHROPOLOGY AND ITS PLACE IN

THE SYSTEM OF SCIENCES THAT STUDY HUMAN PHILOSOPHY

Gulchekhra Kabulniyazova

Associate Professor of the National University of Uzbekistan kabulniazova@yandex.ru

ABSTRACT

The article analyzes the subject and meaning of philosophical anthropology. The views of such founders of this philosophical science as Max Scheler, Arnold Gehlen, Helmut Plessner and others are considered. The differences and peculiarities in the understanding of the subject of philosophical anthropology are revealed.

Keywords: philosophical anthropology, human philosophy, human nature, the essence of man, culture, spirituality, enlightenment, thinking, consciousness, intuition, irrationalism, Man as a Deficient Being, Man as a Compensator.

КИРИШ

Хрзирги замон инсон хдкидаги таълимотларнинг орасида фалсафий антропология фани алохдда урин тутади. Макс Шелер ва немис фалсафий антропологиясининг башка йирик вакиллари инсон маънавий хдётининг

туфонларини инсон борлиги ва унинг рухиятидан кидириш керак, деб курсатадилар. Улар инсондаги рухий жараённи фалсафий тахлил килиб, инсоннинг ички дунёсидаги холатларини очиб беришди. Натижада уларнинг таълимотлари ХХ аср фалсафасига жуда катта таъсир курсатди.

Фалсафий антропология фани XIX аср охири ва XX аср бошларида вужудга келди. Унинг асосчиси немис файласуфлари Макс Шелер ва унинг издошлари Гельмут Плеснер, Арнольд Гелен, Эрих Ротхакерлар булиб, улар фалсафий антропология фанининг иррационал ва рационал ёндашувларига асос солишди.

ХХ асрнинг урталарига келиб, экзистенциализм, неофрейдизм таълимотлари инсоннинг ички дунёсидаги холатларини урганишга катта эътибор карата бошлайди.

Улар инсоннинг онг остидаги жараёнларини хам фалсафий, хам психик томондан аниклар эдилар. Экзистенциализм ва неофрейдизм таълимотлари билан бир каторда фалсафий антропология фани хам инсон масаласини марказга куяди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Мустакиллик давридан бошлаб Гарб фалсафасини урганиш кенг куламда олиб бориляпти. Ушбу мавзуга багишланган маколалар конференция материалларида, газета ва журналларда чоп этилмокда. Жумладан, фалсафий антропология фани хам урганила бошланди.

Хрзирги даврнинг талаби, бу фанни объектив холатда урганишдан иборат булиб, фалсафий антропология фанининг гояларини хеч кандай идеологик стереотипларга солмасдан асл холатда тахлил этишни талаб килади.

Шарк ва Гарб маданиятини бирлаштирувчи ягона бир куприк бу инсон муаммосидир. Уни урганиш хозирги даврда энг долзарб муаммолардан биридир. Шунинг учун айнан инсон масаласини эътибор марказига олган фалсафий антропология фани инсонни урганувчи комплекс фанлардан бири булиб уни асосий гояларини талабаларга етказиб бериш гоят долзарб масалалардан биридир.

Узбекистон республикасининг маънавий хаётида инсон масаласини урганиш хар хил шаклда олиб борилмокда.

2003 йилда доцент С.А.Йулдошев бошчилигида «Янги ва энг янги давр Гарб фалсафаси» деб номланган укув кулланма чоп этилди [1]. Бу кулланмада фалсафий антропология фанига хам бир булим багишланган эди. 2016 йилда

профессор. Г.М.Рузматованинг «Фалсафа тарихи: Замонавий Гарб фалсафасининг долзарб муаммолари» деб номланган укув кулланмасида хам немис фалсафий антропологиясига бир булим ажратилган булиб, Макс Шелер, Гельмут Плеснер, Арнольд Гелен, Эрих Ротхакер, Ганс-Эдуард Хенстенберг ва Феликс Хаммер карашларини тахлилига катта эътибор каратилган [2].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Фалсафий антропология фанини урганишда комплекс, тизимли услублардан фойдаланиш зарур булиб уларнинг ичида киёсий таккослаш услуби хам алохида урин эгаллайди.

Масалан, замонавий биология, психология, социология фанларида инсон муаммосига тегишли булган манбалар фалсафий жихатдан тахлил килинади ва инсоннинг рухий хаётига тегишли булган гоялар ёритилади. Ушбу фанларда инсонга тегишли булган гоялар, тушунчалар комплекс тарзда киёсий тахлил килинади. Макс Шелер томонидан ишлаб чикилган инсон таърифининг иррационал ёндашувига биноан инсон табиатида энг мухим жихатлар рухий табиатга эга булиб улар ичида Шелер киритган рухий юрак тушунчаси марказий тушунчалардан биридир [3, 38]. Бу тушунчани Шелер христиан фалсафасининг машхур намоёндаси Аврелий Августин таълимоти таъсирида ишлаб чиккан. Бу тушунча билан бошка бир катор тушунчалар бир бирига богланиб Шелер антропологиясида узига хос булган тизимни шакллантиради.

Арнольд Гелен, Гельмут Плеснер ва Эрих Ротхакер таълимотларида эса инсон биологик жихатдан номукаммал мавжудот сифатида таърифланади ва унинг бу камчилиги маданиятнинг яратилиши оркали тулдирилади.

Замонавий фалсафий антропология вакилларидан бири Одо Марквард эса инсонни «Homo compensator» деб атайди ва унинг фикрича инсон хайвонот оламидан ажралиб чиккан номукаммал биологик зот булиб у узининг акли туфайли узининг кемтикликларини тулдиришга харакат килади [4, 912-918]. Михаэль Ландман эса инсоннинг фаолиятида объектив рухнинг таъсири ва харакатини куради, унинг фикрича инсон табиатида рухий жихатлар асосий роль уйнайди, инсон бу рухий ва биологик жихатларнинг иерархиясидан иборат [5, 196-204].

Диний антропология вакиллари Ганс-Эдуард Хенстенберг ва Феликс Хаммерларнинг фикрича инсон табиатида рух мухим роль уйнайди, бу олимлар рух тушунчасини инсоннинг психик фаолиятидан алохида урганишадива рухнинг фаолиятини илохий куч билан боглашади.

Фалсафий антропология предмети хакида гапирар экан, В.Брюнинг бу тушунчани икки маънода ишлатиш мумкин деб хисоблайди: тор ва кенг маънода. Кенг маънода фалсафий антропология фанига инсон хакидаги барча фалсафий таълимотларни киритиш мумкин, бу кенг маънода тушунилган фалсафий антропология предметига уларнинг онтологик, гносеологик ёки методологик масалалар билан кизикиши бефаркдир. Тор маънода эса фалсафий антропологияга, инсонни келиб чикишини, инсон табиатининг биологик, ижтимоий ва рухий мохиятини урганувчи фанлар киритилади [6, 209-410]. П.С.Гуревич «Фалсафий антропология» китобида фалсафий антропология фанининг предметига куйдагича таъриф беради: «Фалсафий антропология фани бу инсонни мавжудликнинг алохида бир тури сифатида урганадиган фалсафий фан, инсон табиати, мохияти ва борлиги англаб етилади, инсон мавжудлигининг узига хос хусусиятлари тахлил этилади, оламнинг антропоцентрик манзарасининг ички имкониятлари аникланади» [7, 11-12]. Дархакикат, фалсафий антропология фанини инсон фалсафаси ёки инсон антропогенези масалалари билан айнанлаштириб куйиш эхтимоли катта.

Шунинг учун П.С.Гуревич фалсафий антропология предметига учта ёндашув борлигига эътиборни каратади. Биринчи ёндашувга биноан фалсафий антропология мустакил фан булиб фалсафа тарихи, гносеология, этика ва эстетика фанларидан фарк килади. Бундай ёндашувнинг ёркин намоёндаси немис файласуфи Иммануил Кант булган. Иккинчи ёндашувнинг ийрик вакили машхур немис файласуфи Макс Шелер булган. У барча фанлардаги билимларни умумлаштиришга, антропологик ва антропологик булмаган билиш услубларини бир биридан ажратишга даъват этган.

Учинчи ёндашувга биноан борликни урганишда антропологик билиш услубларидан фойдаланиш зарур, бу услуб XX асрнинг урталарида шаклланган. Бу ёндашувнинг вакили булган Ханс Блюменберг фикрича фалсафий антропологиянинг асосчиси француз файласуфи Мишель Монтень булган [8, 105].

Фалсафий антропологиянинг йирик вакилларидан бири И.Кант хисобланади. Инсон хакидаги карашларида Кант учта саволни уртага ташлайди:

1. Мен нимани билишим мумкин?

2. Мен нима килишим мумкин?

3. Мен нимага умид килишим мумкин?

Бу учта савол ёлгиз бир саволга бориб такалади: Инсон узи кандай мавжудот? Бундай ёндашув фалсафий антропология фанини хаддан ташкари фундаментал фанга айлантириб куяди. Кантнинг антропологик карашларини Мартин Бубер тахлил килар экан, унинг фикрича Кант инсоннинг яхлит концепциясини яратмаган, у инсонга таъриф бермаган ва узи куйган саволларга жавоб хам бермаган [9, 159]. Лекин И. Кант инсон табиатида энг мухим жихатни, яъни рухий эркинликни айтиб кетади.

Макс Шелер гояларини А.Гелен, Г.Плеснер, Э.Ротхакер, Г.-Э.Хенгстенберг, М.Ландманлар ривожлантиришди. Файласуф нафакат хакикатни очади, у коинотнинг логосини кашф этишда катнашади. Коинотни урганар экан файласуф борликни хам билади, коинотни билиш эса уни узгартириш билан тенгдир. Агар коинот хато тушунилган булса мутафаккир уни вайрон этади, шунинг учун файласуф уз такдири ва оламнинг такдири учун маъсулдир. Фалсафий фанлар уз предмети сифатида борлик логосини урганишади, ижтимоий фалсафа жамиятнинг логосини урганса, фалсафий антропология фани инсон борлигининг логосини урганади, логос сирли табиатга эга булса хам инсон акли уни урганади, чунки инсон акли хам ана шу логоснинг куринишидир. Фалсафа инсон тафаккурини яшиндек порлашидан пайдо булади ва тафаккур занжирининг кейинги ривожида мухим бир халка вазифасини бажаради.

Макс Шелернинг ижоди шу кадар куп кирралики унинг назариясидаги асосий фикрни ажратиб олиш бир мунча кийиндир. Лекин ишонч билан айтиш мумкинки унинг таълимотининг асосий мавзуси бу инсоннинг рухий борлигидир. Шелер ижодининг барча боскичларидаунинг инсон табиатини тушуниши христианлик фалсафасидаги карашлар билан чамбарчас богликдир. Шелер фалсафий антропологиясининг асосий услуби христианлик дунёкарашига асосланади. Инсон узининг тор табиий чегараларидан чикиб кетиб оламнинг мохияти булган худони англашга, у билан кушилишга кодир, натижада инсон уни яратган худонинг тимсолига айланади. Инсон коинотдан фарк килади, лекин шу билан бир каторда инсон коинот билан бир яхлитликни ташкил этади. Инсон фалсафаси инсон хакидаги метафизик билимларни конкрет фанлардаги билимлар билан бирлаштириши керак. Лекин Шелер бу вазифани бажара олмади, бунинг сабабларидан бири шундаки, Шелер антропологияси икки бир бирига карама карши кутбни, яъни христианлик билан ницшеанликни бирлаштиришга харакат килди.

Илохий рухга булган ишонч космик табиатга эга булган ирода тушунчаси билан мутаносиблик, гармония холатига келмади. Фалсафий антропология фанининг тадкикотчиси Б.Григорьяннинг фикрича, Шелер инсон хакидаги таълимотни ривожлантиришда конкрет фанларнинг ахамиятини тан олган булсада, унинг шахс хакидаги карашлари диний табиатга эга [10, 13]. Шелер конкрет фанлардаги билимларни инсонни хайвондан тубдан фарк килишини исботлаш учун ишлатади. Католицизм динидан Шелер пантеистик карашларга утади. Шу даврдан бошлаб унинг ижодининг охирги кисми бошланади, лекин унинг диний карашлари бутун фалсафаси давомида йуколмади. Масалан, унинг таълимотидаги инсон табиатининг илохий мохияти диний карашлардаги инсоннинг худонинг тимсоли буйича яратилганлиги хакидаги фикрларга ухшайди. Инсон мохиятини унинг узидан келиб чикиб тушунтира булмайди, инсоннинг мохиятини англаш учун уни худонинг тимсоли эканлигини англаш зарур. Инсон шахси унинг хайвоний даражадан хакикий илохий даражага утишида очилади. Биология ва психология фанлари инсон мохияти хакида хеч нарса айта олмайди, чунки бу мохият илохий. Интеллект ва танлаш имконияти инсонни хайвондан фарклаш учун етарли эмас. Инсонни хайвондан фарки унинг илохий даражага кутарила олишида [3, 26]. Инсон узини узгартира оладиган мавжудот, чунки у худога ибодат килмайди, унинг узи тирик ибодатдир, инсоннинг рухий юрагида худога булган эътикод яшайди, мана шу эътикод туфайли инсон худонинг тирик тимсоли. Инсон худони ахтармайди, чунки худо унинг албида яшайди ва инсон калби оркали инсон худога кушилади. Инсон ботиний оламида худо яшар экан, унинг мохияти мана шу илохий ибтидонинг намоён булишида очилади. Ижодининг илк бор даврида Шелер инсонни худони англашга интилувчи мавжудот сифатида курсатса, сунгги даврда инсон файласуф сифатида намоён булади, чунки фалсафа оркали худони инсон калбида мавжудлиги очилади. Фалсафа оркали инсон коинот билан кушилиб бутун борликни яратади.

ХУЛОСА

Юккорида куриб чиккан замонавий фалсафий антропологиянинг вакилларининг карашлари рационал табиатга эканлигини куриш мумкин. Инсоннинг рационал таърифи марказида эса тафаккур туради, айнан унинг фаолияти инсон онгини белгилайди. Инсон хаёти чегараланган, киска булганлиги учун унинг тафаккури ва фаолияти хам чегараланган ва унинг мохияти ижтимоий фаолиятда очилади.

XX асрда шаклланган фалсафий антропология фанида рационал хамда иррационал таълимотлар шаклланди ва хозирги вактда хам ривожланиб келмокда. Инсон борлиги ва фаолияти мураккаб масала булганлиги учун хали хам уз долзарблигини йукотмаган ва хар хил концепцияларнинг пайдо булишига сабаб булмокда.

REFERENCES

1. Йулдошев, С. ва бошк. (2002). Янги ва энг янги давр Гарбий Европа фалсафаси (XVII-XX асрлар). Тошкент: Шарк.

2. Рузматова, Г. (2016). Фалсафа тарихи: Замонавий Гарб фалсафасининг долзарб муаммолари. Тошкент: Янги нашр.

3. Шелер, М. (1994). Избранные произведения. Москва: Гнозис.

4. Marquard, O. (1976). Kompensation. Stuttgart: Schwabe.

5. Григорьян, Б. (1986). Буржуазная философская антропология. Москва: Наука.

6. Брюнинг, В. (1997). Философская антропология. Исторические предпосылки и современное состояние. Екатеринбург: Деловая книга.

7. Гуревич, П. (2010). Философская антропология. Москва: Омега-Л.

8. Блюменберг, Х. (1995). Антропологическое приближение к актуальности риторики // Это Человек: Антология. Москва: Высшая школа.

9. Бубер, М. (1995). Два образа веры. Москва: Республика.

10. Григорьян, Б. (1982). Философская антропология: критический очерк. Москва: Мысль.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.