Научная статья на тему 'ФАЙЛАСУФ ОЛИМ М.Н.БОЛТАЕВНИНГ ЗАРДУШТИЙЛАР ТАЪЛИМОТИНИ ТАДКИКЛАШ НАТИЖАЛАРИ'

ФАЙЛАСУФ ОЛИМ М.Н.БОЛТАЕВНИНГ ЗАРДУШТИЙЛАР ТАЪЛИМОТИНИ ТАДКИКЛАШ НАТИЖАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

285
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фалсафий-назарий таълимотлар / фалсафий-ижтимоий фикр / ҳикоят ва ривоятлар / донишманд мутафаккир / Авесто / Зардушт / олий иккилик / Пифагор / диний қарашлар / руҳлар / зиндикийлар / яхшилик ва ёмонлик / ғайр ва шар / нур ва зулмат. / philosophical-theoretical doctrines / philosophical-social thought / stories and legends / wise thinker / Avesto / Zoroaster / higher duality / Pythagoras / religious views / spirits / zindiks / good and evil / non-evil and globe / light and darkness.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мухаббат Усмонжоновна Асророва

Ушбу мақолада таниқли олим М.Н.Болтаевнинг Шарқ буюк мутафаккирлардан бири Зардуштийнинг фалсафий-ижтимоий таълимотининг тадқиқлаш натижалари ҳақида фикр юритилган. Зардуштий таълимотининг таълим-тарбияда беқиёс ўрни кўрсатилган.Ҳар бир инсон азалдан бизгача етиб келган ҳикматлар асосида яшаши кераклиги ҳақида баён этилган. Шу билан бир қаторда “Авесто”нинг муаллифи, мутафаккир ва ҳаким Зардуштнинг фалсафий-ижтимоий таълимоти чуқур ўрганилган. Мақолада ушбу таълимот тарафдорларининг илмий ёндашувлари ва ўрганиш натижалари ўз аксини топган. Шарқ буюк мутафаккирларнинг фалсафий-назарий таълимотлари ва манбаларга таянган ҳолда материаллар талқин этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESULTS OF THE PHILOSOPHER SCIENTIST MN BOLTAEV'S RESEARCH OF THE DOCTRINE OF ZARUSTIYA

This article discusses the results of the study of the philosophical and social teachings of the famous scientist M. N. Boltaev, one of the great thinkers of the East, Zoroaster. The unique role of Zoroastrianism in education is shown. It is stated that everyone should live according to the wisdom that has come down to us from time immemorial. At the same time, the philosophical and social teachings of the author, thinker and ruler Zoroaster of the Avesto were studied in depth. The article reflects the scientific approaches of the proponents of this doctrine and the results of the study. Materials are interpreted based on the philosophical and theoretical teachings and sources of the great thinkers of the East.

Текст научной работы на тему «ФАЙЛАСУФ ОЛИМ М.Н.БОЛТАЕВНИНГ ЗАРДУШТИЙЛАР ТАЪЛИМОТИНИ ТАДКИКЛАШ НАТИЖАЛАРИ»

ФАЙЛАСУФ - ОЛИМ М.Н.БОЛТАЕВНИНГ ЗАРДУШТИЙЛАР ТАЪЛИМОТИНИ ТАДКИКЛАШ НАТИЖАЛАРИ

Мухаббат Усмонжоновна Асророва

БМТИ, "Узбек тили ва адабиёти"кафедрасининг катта укитувчиси

asrorovamuhabbat@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада таникли олим М.Н.Болтаевнинг Шарк буюк мутафаккирлардан бири Зардуштийнинг фалсафий-ижтимоий таълимотининг тадкиклаш натижалари хакида фикр юритилган. Зардуштий таълимотининг таълим-тарбияда бекиёс урни курсатилган.Хдр бир инсон азалдан бизгача етиб келган хикматлар асосида яшаши кераклиги хакида баён этилган. Шу билан бир каторда "Авесто"нинг муаллифи, мутафаккир ва хаким Зардуштнинг фалсафий-ижтимоий таълимоти чукур урганилган. Маколада ушбу таълимот тарафдорларининг илмий ёндашувлари ва урганиш натижалари уз аксини топган. Шарк буюк мутафаккирларнинг фалсафий-назарий таълимотлари ва манбаларга таянган холда материаллар талкин этилади.

Калит сузлар: фалсафий-назарий таълимотлар, фалсафий-ижтимоий фикр, хикоят ва ривоятлар, донишманд мутафаккир, Авесто, Зардушт, олий иккилик, Пифагор, диний карашлар, рухлар, зиндикийлар, яхшилик ва ёмонлик, Fайр ва шар, нур ва зулмат.

RESULTS OF THE PHILOSOPHER - SCIENTIST MN BOLTAEV'S RESEARCH OF THE DOCTRINE OF ZARUSTIYA

Mukhabbat Usmonjonovna Asrorova

BIET, Senior Teacher, Department of Uzbek Language and Literature

asrorovamuhabbat@mail.ru

ABSTRACT

This article discusses the results of the study of the philosophical and social teachings of the famous scientist M. N. Boltaev, one of the great thinkers of the East, Zoroaster. The unique role of Zoroastrianism in education is shown. It is stated that everyone should live according to the wisdom that has come down to us from time immemorial. At the same time, the philosophical and social teachings of the author, thinker and ruler Zoroaster of the Avesto were studied in depth. The article reflects the

scientific approaches of the proponents of this doctrine and the results of the study. Materials are interpreted based on the philosophical and theoretical teachings and sources of the great thinkers of the East.

Keywords: philosophical-theoretical doctrines, philosophical-social thought, stories and legends, wise thinker, Avesto, Zoroaster, higher duality, Pythagoras, religious views, spirits, zindiks, good and evil, non-evil and globe, light and darkness.

КИРИШ

Бизгача яшаб утган буюк мутафаккирлар хаёти ва улар томонидан яратилган бебахо хазинани урганиш, уларнинг замирида ётган маънавиятимиз асосини ташкил этувчи фалсафий-назарий таълимотни таълим ва тарбия жараёнига боFлаш давр талабларининг энг асосий жихатларидан биридир. Шундай масъулиятли вазифани зиммасига олган, бу борада куплаб илмий тадкикотлар асосида юксак натижаларга эришган, бу масалада куплаб шогирдларни етиштирган олимлардан бири, Узбекистон ва бир канча хорижий мамлакатларда таникли булган олим - Мухаммад Назарович Болтаевдир. Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, фалсафа фанлари доктори, Бухоро давлат университети профессори, Шарк буюк мутафаккирларининг фалсафий -назарий таълимотлари хакидаги тадкикот китобларнинг ижодкори, шу жумладан, ватандошимиз Абу Али ибн Сино фалсафий, илмий ва тасаввуфий караш FOялари хдкидаги бир канча монография тадкикотларнинг хам муаллифидир. Муаллифнинг Ибн Сино фалсафий карашлари хакидаги китоблари Узбекистондан ташкари Россия, Тожикистон ва АфFOнистонда нашр этилган. Мухаммад Назарович Болтаев шу билан бир каторда "Авесто"нинг муаллифи, мутафаккир ва хаким Зардуштнинг фалсафий-ижтимоий таълимотини чукур урганган олим.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ушбу маколада Зардуштнинг фалсафий-ижтимоий таълимотининг мохияти ва ахамиятини урганган олимларнинг кулёзма материаллари асосида катор тадкикот ишлари олиб борилган. Жумладан, урганиш жараёнида, Болтаев М.Н., Исхоков М, Аширов А., Махмудов Т., Сулаймонова Ф., Бобожонов Д.лар илмий ишларида Зардуштнинг "Авесто"китобининг тарихимиз ва маънавиятимизнинг илк ёзма манбаси эканлиги, "Авесто"да мерос маросимлари, Зардуштийлик, Зардушт ва Авесто, Зардуштийлар ва урф одатлар тарихий манбаларда уз ифодасини топганлиги билан эътиборлидир. "Авесто" узбек халкининг энг нодир, мукаддас китоби. Зардуштийларнинг фалсафий-назарий

таълимоти хакида ёзган олимлар кулёзмаларидан, айникса файласуф олим М.Н.Болтаевнинг "Авесто"китобидан Зардуштийлик дини энг кадимги динлардан булиб якка худоликни ижод этгани ва унинг паЙFамбари Зардушт тарихий шахс булганлиги хакида алохида тухталиб утилган. Бу дин эрамиздан олдинги VII - VI асрларда Урта Осиё вохаси Хоразмда пайдо булгани, Зардуштнинг туFилган даври ва шахсияти хакидаги манбаларда бир-бирига карама - карши булган хикоят ва ривоятлар мавжудлиги хакида атрофлича фикр юритилган. Шунингдек, файласуф - олим Аширов А. "Авесто"да мерос маросимлари китобида халкимиз Навруз байрамини нишонлаш тарихига эътибор каратиб укувчилар диккатини узига тортади.Жумладан, бундай маросимлар узбек халкининг азалий анъаналари сифатида нишонлаш муаммолари хакида чукур урганган. Х,озирги замон шаркшунос олими Жексон "Зороастр хаёти" илмий асарида Зардуштнинг афсонавий шахс эканлигини ишончли далиллар ёрдамида рад этишини курсатган. Махмудов Т. "Авесто" хакида ёзган илмий маколасида осмон ва ер хакидаги карашларга эътибор каратилган булиб, ундаги миллий фалсафа илдизларини курамиз. Бугунги кунда "Авесто" тили улик тил эканлигига эътибор каратилган.

НАТИЖАЛАР

Файласуф-олим - М.Н.Болтаев томонидан тахлил этилган Зардушт таълимоти билан танишар эканмиз, жамиятимизнинг устуни булган бу ахлокий карашлар кадим замонлардан буён урганиб келинаётгани ва таълим-тарбия жараёнига салмокли хисса кушиб келаётганининг гувохи буляпмиз. К,адимги бобокалонларимиз кузига тутиё килган "Авесто" мукаддас китоби факат диний кушик, хикоят ва ривоятлардан иборат булибгина колмасдан, балки табиий фанлар, хусусан, табобат, таълим - тарбия масалаларини хам уз ичига оладиган илмий манбадир. Зардуштийлик динининг афзал томонларидан бири шу эдики, ушбу динда хукмдорлар салтанатини мустахкамловчи расмий акидалар билан бирга, инсонни уз хаётининг, уз такдирининг яратувчиси сифатида улуFловчи инсонпарварлик FOялари хам карор топгандир.Яна шуни айтиш жоизки, айни хикматлар Зардуштнинг баланд заковатидан далолат бериб колмай, бизни "Авесто"нинг умумбашарий зиё нуридан бахраманд булишга хам чорлайди.

Мазкур маколанинг хулосаси сифатида Зардуштнинг таълимоти асрлар оша узининг хар бир инсон учун хайрли фикр ва фозил булиши учун бокий хизмат килмокда. Порсо-мард киши уз андиша фикрлари, сузлари, уз хайрли иш-амаллари-ла мукаддасдир. Адолатга боFланган виждонли киши хаётга ёрдамлашади.

МУХОКАМА

Ушбу маколада файласуф - олим М.Н.Болтаевнинг зардуштийлар таълимотини тадкиклаш натижалари билан якиндан танишиб чикилди.Тадкиклаш натижалари шуни курсатдики, "Авесто"нинг муаллифи Зардушт куплаб асар ва илмий ишларда "Авасто", "Оваст", "Авесто" шаклларида учрайди. Зардуштийлик дини энг кадимги динлардан булиб якка худоликни ижод этган. Унинг паЙFамбари Зардушт тарихий шахс булган. Бу дин эрамиздан олдинги VII - VI асрларда Урта Осиё вохаси Хоразмда пайдо булган. Шоир ва мутафаккир Мухаммад Икбол Зардуштни кадимги Юнон файласуфи Фалеснинг замондоши эди, дейди. Фалес эса милоддан олдинги VII-VI асрларда (625-545) яшаган. Хрзирги замон шаркшунос олими Жексон "Зороастр хаёти" илмий асарида Зардуштнинг афсонавий шахс эканлигини ишончли далиллар ёрдамида рад этади. Олим хулосасига кура, Зардушт Сито номли шахс оиласида туFилган. Хизматдан сунг у танхо яшайди ва борлик, унда инсоннинг урни хакида жиддий мушохадага берилади. Зардушт борлик ва мавжудликнинг намоён булишида муайян конуният - бир-бирига карама-каршиликлар, зиддиятлар тукнашиши ва курашини кузатган хамда узининг фалсафий низомини мана шу икки асос воситасида яратган. Зардушт шуFулланган энг мухим масала Худонинг абадий хайри, яхшиликни ёмонлик билан келиштириш, яраштиришдан иборат эди. Профессор М.Н.Болтаевнинг Зардушт таълимотининг карашларидан шундай фикрлаш мумкин: инсоннинг турли хислат-хусусиятлари, урф-одат, табиати узининг келиб чикиш замони, даврига эга. Зардуштнинг ахлокий таълимоти уч асосий ва мухим коидага: яхши, хайрли андишалар, яхши, хайрли сузлар ва яхши, хайрли ишлар коидасига таянади.

Мухаммад Назарович Болтаев - Узбекистон ва бир канча хорижий мамлакатларда таникли олим. Узбекистонда хизмат курсатган фан арбоби, фалсафа фанлари доктори, Бухоро давлат университети профессори, Шарк буюк мутафаккирларининг фалсафий-назарий таълимотлари хакидаги тадкикот китобларнинг ижодкори, шу жумладан, ватандошимиз Абу Али ибн Сино фалсафий, илмий ва тасаввуфий караш FOялари хакидаги бир канча монография тадкикотларнинг хам муаллифидир. Муаллифнинг Ибн Сино фалсафий карашлари хакидаги китоблари Узбекистондан ташкари Россия, Тожикистон ва АфFOнистонда нашр этилган. Мухаммад Назарович Болтаев шу билан бир каторда "Авесто"нинг муаллифи, мутафаккир ва хаким Зардуштнинг фалсафий-ижтимоий таълимотини чукур урганган олим. Урта Осиё, Шарк ва жахон халкларининг фалсафий-ижтимоий фикр тарихида биринчи ва энг олий макомни хикматлар хазинаси "Авесто"нинг муаллифи Зардушт эгаллайди. Ушбу асар

илмий ишларда "Авасто", "Оваст", "Авесто" шаклларида учрайди. Аслида бу номлар "апастак" (асос) сузининг тахририга учраган шакллари булиб, биз "Авесто" куринишини кулладик. Зардуштийлик дини энг кадимги динлардан булиб якка худоликни ижод этган. Унинг паЙFамбари Зардушт тарихий шахс булган. Бу дин эрамиздан олдинги VII - VI асрларда Урта Осиё вохаси Хоразмда пайдо булган. Зардуштнинг туFилган даври ва шахсияти хакидаги манбаларда бир-бирига карама - карши булган хикоят ва ривоятлар мавжуд. Айрим муаллифлар уни бир оддий дехкон ёки чупон уFли дейишади ва баъзилар эса Балх хокимининг уFли, яна бир гурух тадкикотчилар уни кадимий Эроннинг буюк шахзодаларидан бири деб хисоблайди. Зардуштнинг туFилган жойи хакида хам турлича фикр ва ривоятлар мавжуд. Айрим ривоятларга кура у Fарбий Озарбойжондаги Оромия шахрида туFилган. Баъзи муаллифлар бу масканни Балх шахри сифатида талкин килишади. Зардуштнинг ватани кадимий Хоразм дегувчилар хам йук эмас.

К,адимий Юноннинг буюк олими Пифагор уз "Саёхатнома"сида Зардушт билан учрашиб, сухбат килгани туFрисида ёзган. Пифагор эса милоддан олдинги 580 йилда вафот этган. Шоир

ва мутафаккир Мухаммад Икбол Зардуштни кадимги Юнон файласуфи Фалеснинг замондоши эди, дейди. Фалес эса милоддан олдинги VII-VI асрларда (625-545) яшаган. Хрзирги замон шаркшунос олими Жексон "Зороастр хаёти" илмий асарида Зардуштнинг афсонавий шахс эканлигини ишончли далиллар ёрдамида рад этади. Олим хулосасига кура, Зардушт Сито номли шахс оиласида туFилган. Унинг отаси Пурушаб оддий дехкон, онаси ДаFду Рай шахрининг фукароси эди. Зардушт ёшлигида уз замонасининг илм-фанини узлаштирган ва йигитлик чоFида харбий хизматни утаган. Хизматдан сунг у танхо яшайди ва борлик, унда инсоннинг урни хакида жиддий мушохадага берилади. Уттиз яшар Зардуштга Донатиё дарёси сохилида Амшоспанд Вахуман фариштаси намоён булади. Фаришта Охуро (Хайр худоси) Зардуштга паЙFамбарлик мартабасини инъом килганини айтиб, уни оддий дунёвий яшаш холатидан уЙFOтган. Диний -фалсафий масалалар мажмуи - "Авесто" китобининг Зардушт томонидан яратилганлиги хакида мухккиклар орасида хеч кандай шубха йук. Бизгача етиб келган "Авесто" китоби беш кисмдан иборатдир. К,адимги тарихчи олим Плинийнинг маълумотига кура, Александр Македонский Урта Осиё ва Эронни босиб олишидан олдинги даврда асл "Авесто" 815 кисм, икки юз минг байтдан иборат булган. Бизгача уша нодир маънавий хазинадан баъзи парчаларгина етиб келган, холос. Биз эса бу рисолада уша парчаларга таяниб Зардуштнинг худо, инсон ва табиат хакидаги карашларига тухталишни лозим топдик. Шаркшунос

олим М.Хоуг узининг "Кддимги Урта Осиё ва Эрон халкларининг маданияти" номли илмий асарида ёзишича, Зардушт узига кадар шу сарзаминда шаклланган назарий-фалсафий фикрларни пишик урганган. Зардуштни теран мулохазага чорлаган карама-каршиликлар, зиддиятлар тукнашишининг табиат конуниятларига тула тааллуликлигидир.

Зардушт борлик ва мавжудликнинг намоён булишида муайян конуният -бир-бирига карама-каршиликлар, зиддиятлар тукнашиши ва курашини кузатган хамда узининг фалсафий низомини мана шу икки асос воситасида яратган. Зардушт шуFулланган энг мухим масала Худонинг абадий хайри, яхшиликни ёмонлик билан келиштириш, яраштиришдан иборат эди. У узига кадар хукмрон булган куп худолиликка (арвохликка) чек куйди. Зардушт уша хайрли арвохларга ягоналик баFишлади ва уша ягоналикни "Ахуромаздо" киёфасида бирлаштирди. Шу йусинда барча ёмонлик арвохлари хам умумлаштирилиб, улар ягона манба (манша) - Ахриман тимсолида намоён этилди. Бирок Зардушт баъзилар сингари борликнинг мазкур икки асосини мустакил равишда амал килувчи икки куч, кувват деб хисобламаган, балки ягона аввалий ва абадий вужуднинг икки томони, икки тарзи сифатида талкин этган. Аёнлашдики, Зардушт диний нуктаи назардан ягона абадий вужудга сингувчи ва фалсафий жихатдан икки асосни эътироф этувчи донишманд мутафаккир хисобланади. Демак, бундан шуни тушуниш керакки, дунёни яхшилик ва ёмонликдан иборат рухлар бошкаради. Яхшилик булган жойда ёвузлик хам мавжуддир. Яхшиликка интилиш ёвузлик билан тукнашиш тушунчаси мукаррардир. Инсон умри давомида "яхшиликка ёмонлик", "яхши дуст - орттирар, ёмон дуст - OFритар", "яхши билан юрсанг иззат курасан, ёмон билан юрсанг - жафо топасан" деган макол ва угитларни куп эшитади. Бу бежиз эмас экан. Аммо агар биз икки рух -борлик ва йукликни яратувчи рухларга ишонсак, яъни "Авесто"да ёзилганидек бошланишда иккилик- икки рух булган ва уларнинг хар бири узига хос харакатда булган ("Ясно", 30,1) таъкидига туFри маънода ишонсак, муайян ноаниклик содир булади. Янги олий иккилик ягона окимга туташади ва вахдатга, ягонага айланади.Бу хакда "Авесто"нинг "Ясно" кисмида шундай ёзилган: "Менинг икки рухимдан, яхшилик, хайр рухи мустахкамрокдир, барча мукаддас яратилганлар калом билан юзага келтирилган ("Ясно", 29,1). Бундан акида эса зарурий равишда ёмонликнинг аслини Худо зотининг жузви хисоблашга олиб келади. Гуё хайр, яхшилик билан ёмонликнинг (шар) тукнашувини, курашини Худонинг узи билан узининг кураши тарзида эътироф этишга туFри келади. Яхшилик ва ёмонлик тушунчаларининг ахамиятини биз Зардуштнинг издошлари орасида хам учратдик. Зардуштнинг издошлари орасида хам бир неча мазхаб, фиркалар

юзага келган. Улардан бири зиндикийлар (худосизлар фиркасидир.) Улар Занд дининиг издошлари хисобланиб, зиндикийлар дунё яратилишида бошлаетич икки асос - хайр ва шар, яхшилик ва ёмонлик, нур ва зулмат борлигига эътикодли булганлар. Шаркшунос М.Хоуг фикрича, зиндикийлар Зардуштнинг хакикий таълимотидан OFиб кетганлар ва диний эътикоддан четга чикканлар. Мухаммад Икбол акидасича, зиндикийлик йуналишининг фиклари уларнинг мухолифлари таълимотига караганда туFрирок ва хакикатга якиндир. Зиндикийлар фикрича, иккилик арвохлари бир-бирига нисбатан истиклолга эгадир. Уларнинг айтишича икки арвох орасида хаво деб аталадиган буш фазо мавжуд ва уларнинг тукнашув махали вужудлидир. Уша даврлардан бошлаб яна бир мазхаб хам юзага келиб, уз назарий FOяларини шархлаб, тарFиб этгандир. Улардан бири зарвонийлар назарий мактаби хисобланади. Уларнинг акидасича нур ва зулмат нихоясиз замон фарзандидир. Каймарасийларга кура борлик мавжудликнинг асл ибтидоси нур хисобланади.

Мутафаккир Ибн Хазм уз ишларида яна бир йуналиш хакида хабар бераркан, таъкидлайди: уша равия тарафдорлари фикрига кура Нур асл, хакикий вужуддир, зулмат эса зикри утган нурнинг фасодли,бузFунчи жихатининг окибатидир. Зардушт эса борликнинг нихояли мохияти хакидаги фалсафий FOяни каттик химоя килиш оркали кейинги даврларда пайдо булган ижобий -фалсафий фикрларга самарали таъсир етказган.Зардушт дини ва фалсафаси милоднинг биринчи асрларида яшаган масехият орифлари александриялик Клемент Ориген диний-фалсафий карашларига хам катта ижобий туртки берган. Гарблик баъзи таникли файласуфларнинг назарий карашларида хам Зардушт диний-фалсафий FOяларининг кучли таъсири сезиларлидир. Масалан, фалсафа тарихи билимдони Лассале Зардуштни машхур немис файласуфлари Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831) ва Фридрих Ницше (1844-1900)ларнинг буюк FOявий салафи хисоблайди. Файласуф Эрдманн Зардушт илохий-ирфоний таълимотининг Пифагор карашларига таъсири хакида куйидагиларни ёзади: "Пифагор ток сонларни жуфт сонларга нисбатан устун хисоблаган. Бундан ташкари, Пифагор карама-каршиликлар турлари туFрисида мулохаза эта туриб, нур ва зулмат карама-каршилиги ва хайр ва шар карама-каршиликларини хам эслатади. Мазкур фалсафий тушунчаларнинг асл ва энг кадимги манбаи, шубхасиз, Зардушт таълимотидир."(Эрдманн.Юкорида эслатилган асар. 50-бет). Зардушт жахоншунослик сохасида хам икки асосий кувват-кудрат такозосига мувофик вокеликни икки турга таксим этган. Улардан бири хайр (яхшилик) мажмуасидир. Яхшилик эса холикнинг харакат, амаллари натижасида содир булади. Иккинчиси йуклик ёки шар (ёмонлик) йотиндисидир. Шарни фасодни

ёктирувчи рухлар туFдиради. Зардушт таълимотича, зулмат рухидан туFиладиган, содир этиладиган хамма вужудлик шакллари йуклик хисобланади. Шунинг учун нур рухи охир - окибатда коронFулик, зулмат рухи устидан Fалаба козонади. Зулматдан яратилганлар муким мавжудотлар эмас. Икки арвохнинг асосий зиддияти, карама- каршилиги жахоннинг барча куч-кувватининг бир-бирига мухолифати, тукнашувининг негизидир. Ушалар туфайли яхшилик ва ёмонликнинг доимий майдонига айланиб туради. Бирок иккилик арвохи ва уларнинг хосиласи уртасида хеч кандай воситачи мавжуд эмас. Мавжудотдаги ашё уз-узича яхши ёки ёмон булиб колмайди. Х,ар бир нарсанинг яхшилиги ёки ёмонлиги унинг асл манбаи, асоси, бирламчи сабабига боFликдир. Шу тарика Зардушт жахоннинг яратилиши борасида мустакил назарияни вужудга келтирган. Унинг мазкур назарияси Артур Шопенгауэр (1788-1860) фалсафий фикрларига караганда афзалдир.Зардушт назариясига кура мавжудот, борлик факат икки маъкулот (икки сифатни ифодаловчи кенг аклий -рухий тушунчалар воситаси) билан ифодалана олади. Жахон тарихи чексиз куч-кудратлар, зиддиятлардан иборатки, тана аклий-рухий тушунчалар воситаси) билан ифодалана олади. Борликдаги узга мавжудотлар сингари инсон учун белгиланган вазифа нур - ёруFлик тарафида туришдан иборатдир. Зероки, ёруFлик Хдк хисобланади ва у охир-окибатда коронFулик рухини аFдариб ташлаши, йукотиши лозим.Бирок Зардушт ахлокни ижтимоий мухит таъсиридан ташкарида тасаввур эта олмайди. Зардуштнинг инсон такдири хакидаги карашлари жуда хам содда. Унинг бу хакдаги фикри ундан кейин юзага келган Куёшга сиFинувчи мехрпарастлар акидасидан фарклидир. Мехрпарастлар акидасига кура, инсон табиати Худо мохиятининг бахраси, хиссасидир. Зардушт эса инсонни Худонинг махлуки хисоблайди. Мехрпарастлар Куёшни Нурнинг буюк манбаи хисоблаб, унга сиFинишар эдилар. Улар инсон рухи Худо вужудининг зарраси деб хисоблаб, инсон рухининг Худо васлига етишини амалга ошириш максадида турли хил расм-русумлар, тоат-ибодатлар, курбонликлар килар эдилар. Шу билан бирга мехрпарастлар инсон рухи ва унинг Худо васлига етиши максадида таннинг турли истак-хохишларидан тортинмок, узларини кийнаш ва рухий холатга етишиши борасида интилиб, бу хакда фикр -мулохазалар баён этганлар. Уларнинг бу борадаги караш ва амалиётлари тасаввуф ахлининг баъзи мазхаблари, тарикатларига ухшайди.Профессор М.Н.Болтаевнинг Зардушт таълимотининг карашларидан шундай фикрлаш мумкин: инсоннинг турли хислат-хусусиятлари, урф-одат, табиати узининг келиб чикиш замони, даврига эга. Бирок, агар инсон хар хил урф-одатлар, истак-хохишларга берилиб кетмасдан нафсини тийиб, маънавийликка интилса, абадий

юксакликка етиша олади. Инсоннинг майли, феълу атвори ва сифатлари икки канотни ташкил этади ва рухий-маънавий жихатдан беш кисмдан иборатдир. Биринчи-виждон. Иккинчи - хаётнинг кудрати, куввати. Учинчи - маърифат. Туртинчи - равон (жон, рух).Бешинчи - калб поклиги. Пок калб охиратга сафар жараёнида шахс посбонидир. Вафотдан кейин у маърифат ва рух билан бирлашади. Бу уч мартаба зарурий равишда эркинликка олиб боради ва жисм боFланишидан ажралиб, олий олам томонига йулланади. Вужудлик эса куйидаги макомларга эришади:

1.Яхши, хайрли андишалар макомига;

2.Яхши, хайрли сузлар макомига;

3.Яхши, хайрли ишлар макомига;

4.Абадий юксаклик макомига.

Шунинг учун Зардуштнинг ахлокий таълимоти уч асосий ва мухим коидага: яхши, хайрли андишалар, яхши, хайрли сузлар ва яхши, хайрли ишлар коидасига таянади.Улар кейинчалик узга диний-фалсафий, ахлокий коидаларни уз ичига олади. Мазкур ахлокий коидалар Зардушт ахкомининг асосий усули хисобланади. "Авесто"матнида, унинг купчилик кисмларида мазкур уч асосий ахлокий коида баён этилиб, таъриф-тавсифланади.Хусусан, яхши, хайрли сузлаш, яъни хакикатгуйликнинг умумманбаи, аслшохий конун, деб таърифланади. Чунончи, 53-Яснода куйидаги фикрбаён этилган: "Эй, буюк Ахуромаздо, бизни ростгуйлик воситаси билан уз химоянга ол, токи бизга томон хайрли фикр, андишалар ва хайрли ишлар, юриш-туриш йуллансин." Яна бу хакда "Авесто"нинг "Виспар"кисмида укиймиз: "Бу оила, хонавондада(хонадонда) ростгуйлик ёлFOнчилик устидан FOлиб чиксин. Биз мактаймиз ва дуо киламизки, туFри сузлар хамиша FOлиб булиб бошдан охиригача ёмонлик ва ёлFOнчилик таъсирини йукотиб юборсин." "Авесто"нинг барча кисмларида кузимизга ташланадиган жихатлари, бу: туFрилик, халоллик, ростгуйлик ва ёлFOнчилик устидан яхшиликнинг карор топишидир. Шу сабабдан истаймизки, одамлар пок саховат ва пок карамга ишнсинлар ва уз алокаларини ёлFOнликка сотинишдан узиб ташласинлар.Нодир асарларда айтилишича, Зардуштдан орзуинг нима деб суралганда - "менинг ягона орзуим ростгуйликдир" деб жавоб берган экан. Зардушт ахлокий карашларининг хулосалари куйидагилардан иборат:

Биринчидан, бадан покизалиги ва маънавий софлик талабларига риоя килиш лозимлиги;

Иккинчидан, гудак, ёш болалар тарбиясига диккат-эътибор бериш зарурияти;

Учинчидан, ишёкмаслик, ялковлик ва дангасаликни ёктирмаслик. "Авесто" китобида шундай ёзилган экан: "Ялковлик, дангасаликдан хазар кил, токи бу дунёда уз вазифангни бажаришдан оркада колиб кетмагин." Шу билан бирга, Зардушт хайвонлардан узоклашиш ва асраш, касам ичишдан пархез килиш, пул олишдан сакланиш, дин ва шариат коида хамда ахкомни бузмаслик, илм-фанни касб этиш учун интилиш, тиришиш каби ахлокий карашларни тарFиб ва тахлил этган.

ХУЛОСА

Файласуф-олим - М.Н.Болтаев томонидан тахлил этилган Зардушт таълимоти билан танишар эканмиз, жамиятимизнинг устуни булган бу ахлокий карашлар кадим замонлардан буён урганиб келинаётгани ва таълим-тарбия жараёнига салмокли хисса кушиб келаётганининг гувохи буляпмиз. Кадимги бобокалонларимиз кузига тутиё килган "Авесто" мукаддас китоби факат диний кушик, хикоят ва ривоятлардан иборат булибгина колмасдан, балки табиий фанлар, хусусан, табобат, таълим - тарбия масалаларини хам уз ичига оладиган илмий манбадир. Зардуштийлик динининг мукаддас байрамларидан бири Навруздир. Навруз Марказий Осиё ва форсий халкларнинг янги йилни нишонлашга баFишланган катта байрамидир. Бахорда яъни 21 март куни коинотдаги барча тирик жон, инсоният, усимлик ва хайвонат дунёси кайта жонланади. Инсоният табиятнинг олий махсули сифатида бу байрамни зур шодиёна билан нишонлаган ва хозирда хам нишонлаб келинмокда. Мамлакатимизда Навруз - бахор байрами, янги кун, табиатни уЙFOниш байрами сифатида кенг нишонлади. Зардуштийлик динининг афзал томонларидан бири шу эдики, ушбу динда хукмдорлар салтанатини мустахкамловчи расмий акидалар билан бирга, инсонни уз хаётининг, уз такдирининг яратувчиси сифатида улуFловчи инсонпарварлик FOялари хам карор топгандир.Яна шуни айтиш жоизки, айни хикматлар Зардуштнинг баланд заковатидан далолат бериб колмай, бизни "Авесто"нинг умумбашарий зиё нуридан бахраманд булишга хам чорлайди.

Мазкур маколанинг хулосаси сифатида Зардуштнинг таълимоти асрлар оша узининг хар бир инсон учун хайрли фикр ва фозил булиши учун бокий хизмат килмокда. Порсо-мард киши уз андиша фикрлари, сузлари, уз хайрли иш-амаллари-ла мукаддасдир. Адолатга боFланган виждонли киши хаётга ёрдамлашади.

REFERENCES

1.M.N.Boltaev. The great thinker Zoroaster and his book Avesto. Bukhara Publishing House, 2001.

2. Materials of the scientific-practical seminar "The book" Avesto "- the first written source of our history and spirituality." - Tashkent, 2000.

3. Ashirov A. Heritage ceremonies in the Avesto. - T., 2001.

5. History of Central Asian religions / Editor-in-Chief - Sh. Yovkochev. - T .: Tashkent State Institute of Oriental Studies, 2006.

6. Mahmudov T. About Avesto. - Tashkent, 2000.

7. Sulaymonova F. East and West. - T .: 1997.

8. Boys M. Zoroastrians. Verovaniya i obwchai / Per. s angl. I.M. Steblin -Kamenskogo. Poslesl. E.A. Grantovskogo. 2 - e edition, corrected. - St. Petersburg, 1994.

9. Vasilev L. History of the religious East. Uchebnoe posobie dlya vuzov. - 4 - e izd. -M .: Knijnyy dom "Universitet", 1999.

10. Gorelov A. History mirovyx religiy: uchebnoe posobie. - Moscow, Flinta: MPSI, 2006.

12. D.Bobojonov, M.Abdurasulov "Children of Eternity" 2009.

13. Khorezm Mamun Academy Publishing House, 2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.