Научная статья на тему 'АВЕСТОДА ОДОБ-АХЛОҚ МАСАЛАСИ'

АВЕСТОДА ОДОБ-АХЛОҚ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

2451
277
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Авесто / маънавият / одоб-ахлоқ / таълим-тарбия / ҳақиқат / Яздон / зардуштийлик / Ҳот / Яшт / Avesto / spirituality / morality / education / truth / Yazdan / Zoroastrianism / Hot / Yasht

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Бердияр Балтабаевич Сапаров, Асқар Бердиярович Сапаров

Ушбу мақолада аждодларимизнинг буюк маънавий меросида таълимтарбия ва маънавият масалаларига алоҳида эътибор берилган бўлиб, бу мерос Юртимизда қадимдан юксак маданият мавжуд бўлганидан далолат беради. Ушбу мақолада одобахлоқ , таълимтарбия, маънавият тўғрисида бой маънавий меросимиз “Авесто”да илгари сурилган ғоялар ҳақида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ISSUE OF ETHICS IN “AVESTO”

This article pays special attention to the issues of education and spirituality in the great spiritual heritage of our ancestors, which testifies to the existence of a high culture in our country from ancient times. This article discusses the ideas put forward in Avesto about our rich spiritual heritage of morality, education and spirituality.

Текст научной работы на тему «АВЕСТОДА ОДОБ-АХЛОҚ МАСАЛАСИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 АВЕСТОДА ОДОБ-АХЛОК МАСАЛАСИ

Бердияр Балтабаевич Сапаров Аскар Бердиярович Сапаров

Тошкент давлат аграр университети Тошкент давлат аграр университети доценти талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада аждодларимизнинг буюк маънавий меросида таълим -тарбия ва маънавият масалаларига алохида эътибор берилган булиб, бу мерос Юртимизда кадимдан юксак маданият мавжуд булганидан далолат беради. Ушбу маколада одоб- ахлок , таълим- тарбия, маънавият туFрисида бой маънавий меросимиз "Авесто"да илгари сурилган FOялар хакида суз юритилади.

Калит сузлар: Авесто, маънавият, одоб-ахлок, таълим-тарбия, хакикат, Яздон, зардуштийлик, Х,от, Яшт.

THE ISSUE OF ETHICS IN "AVESTO"

Berdiyar Baltabayevich Saparov Askar Baerdiyarovich Saparov

Associate Professor of Tashkent State Student of Tashkent State Agrarian Agrarian University University

ABSTRACT

This article pays special attention to the issues of education and spirituality in the great spiritual heritage of our ancestors, which testifies to the existence of a high culture in our country from ancient times. This article discusses the ideas put forward in Avesto about our rich spiritual heritage of morality, education and spirituality.

Keywords: Avesto, spirituality, morality, education, truth, Yazdan, Zoroastrianism, Hot, Yasht.

КИРИШ

"Авесто" дунёдаги энг кадимги ёзма манбалардан бири булиб, Марказий Осиё халкларининг кадимги даврдаги тарихи, турмуши, урф- одатлари, динлари, маънавияти хакида жуда кимматли маълумотлар беради."Авесто" милоддан аввалги VII асрнинг охири ва VI асрнинг бошларида яратилган. Унга Зардушт асос солган, энг сунгги тахрири милодий VI асрда тугалланган. Демак, "Авесто"

бир неча минг йилдан ортик муддатни уз ичига олган вокеаларни камраб олган булиб, унда факат диний маълумотларнинг узигина булмай, балки тарихий ходисалар хам урин олган. Шу сабабли "Авесто" Марказий Осиё ва Эрон халкларининг кадимий маданиятини ( эътикоди, тили, адабиёти), кисман тарихини урганишда асосий манба хисобланади.

Зардуштийликда Ахура Мазда азал мавжуд ва абадий илох сифатида алохида мавкега куйилган. Умуман, барча эзгу борлик унинг томонидан яратилган дейилади. Х,ар бир эзгу хилкатнинг ёвуз зидди эса Ахриман тимсолида яратилади. Умумлаштириб айтганда, деб ёзади профессор И.Хужамуродов,-"Авесто"да яхшилик ва ёмонлик, ёруFлик ва зулмат, эзгулик ва ёвузлик бир -бирига карама - карши кучлар сифатида Ахура Мазда ва Ахриман тимсолларида баён этилади. "Авесто"да дастлабки фалсафий карашлар билан диний -афсонавий тасаввурлар уЙFунлашиб кетади. Шу заминда маънавий - ахлокий баркамол одам уЙFунлик - эзгуликни баркарор кила оладиган курашчан, адолатпарвар инсонни шакллантириш FOяси марказий уринни эгаллайди".

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Авесто"даги улмас FOяларнинг бугунги кундаги ахамияти туFрисида Биринчи Президентимизнинг куйидаги фикрлари эътиборга сазовар:"Авесто"нинг туб маъно- мохиятини белгилаб берадиган "Эзгу фикр, эзгу суз, эзгу амал" деган тамойилни оладиган булсак, унда хозирги замон учун хам бехад ибратли булган сабоклар борлигини куриш мумкин. Ана шундай фикрлар , яъни, эзгу ният,суз ва иш бирлигини жамият хаётининг устувор FOяси сифатида талкин этиш бизнинг бугунги маънавий иделларимиз билан накадар узвий боFлик, нечоFлик мустахкам хаётий асосга эга экани айникса эътиборлидир".

Дархакикат,"Авесто"да инсоннинг маънавий дунёсини шакллантиришга каратилган куплаб улмас FOялар, пандлар, ибратли фикрлар мавжуд. Шунингдек, мукаддас манбада Марказий Осиёдаги жуда куп жойларнинг номлари кайд этилган. Мазкур ёдгорликдаги айрим кайд ва ишоралар, ном ва атамалар, "Биндахшин"нинг алохида фасллари зардуштийликнинг илк куртаклари пайдо була бошлаган даврларда хам хозирги Мовароуннахр ва Хуросон халклари яшаган минтакаларда маънавият, таълим ва тарбия анча тараккий этганлигини курсатади.

"Тарбия,- дейилган "Авесто"да ,- хаётнинг энг мухим (таянчи) тиргаги булиб хисобланиши лозим. Х,ар бир ёшни шундай тарбиялаш зарурки, у аввало

яхши укишни ва сунгра эса ёзишни урганиш билан энг юксак п0F0нага кутарилсин".

Профессор Х,.Х,омидийнинг ёзишича, уша даврда аждодларимиз барча кавм ва кабила ахллари орасида "лагомзадан" (отга сувлик солиш), "зин задан" (отни эгарлаш), "камарбастан" одатига катъий амал килинган. Масалан, чорвачилик билан шуFулланадиган кавмларда купрок шу сохага доир хунар ва малакалар ургатилган: киз болаларга юнгдан ип йигириш, урчук ва чархда ишлай билиш, хар хил либослар тукиш, тикиш, юнг олишни билиш шарт булса, уFил болалар эса молларни бокиш, урчитиш ва туFдириш, туя, отларни парваришлаб, уларни бошкара олиш, узок яйловларга сурув хайдаш, чорвани дарранда хайвонлар , карокчилардан мухофаза килиш, уттиз икки харбий хунарни билишлари мажбурий булган.

Ана шу малакалар хосил булгач, кизлар 15, уFил болалар 17 ёшида "лагомзадан" ва "зин задан" имтихонидан утган. Натижада улар балоFат ёшига етган, рУзFор юритишни урганиб, "кадбону" (уй бекаси), "кад худо" ( уй хожаси, оила бошлоти) булиш , чупон чулиFини олиб, от суриб, туя миниб юриш хукукини кулга киритишган. Алохида иктидорли йигитлар эса, човандозликка махсус тайёрланган, харбий машкларда иштирок этган. Авестошунос олима Г.Махмудова ёзганидек, "Авестода кайд этилган ахлокий F0ялар ибтидоий жамоа тузумида мавжуд булган энг кадимги ахлокий тасаввурларнинг коришмаси булиб, кейинги даврларда ижтимоий - тарихий шарт - шароитларга мувофик равишда узгарган, бойиган ва ривожланган".

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Авесто"да баён этилган Яхшилик рухи - бу яратувчилик, бунёдкорлик кучи, ёмонлик рухи эса бузиш ва бу^унчиликка олиб келади. Яхшилик хаёт рамзи, ерни одамлар фойдали хайвонлар ва усимликлар билан тулдириш, инсоният умрини соFлик, куч- кудрат, бахт ва шодлик, умид ва ишонч, гузаллик ва эзгу фикрат, тукин- сочинлик билан мунаввар этмакдир. Ёмонлик эса бунинг акси, тескарисидир. Мукаддас манбада яхшилик, бунёдкорлик, эзгулик улуFланаяпти, инсон яхшилик килмоFи учун, ерни севиши, уни ардоклаши зарурлиги, шунингдек, фаол ва хакгуй булмоFи зарурлигига эътибор каратилган. Шундагина инсоннинг фаоллиги ва уз ишини билиши туфайли яхшилик дунёси купайиб, инсон уз калбидаги кат- кат ёмонлик, зулмат ва золимликдан форот булади.

"Авесто"нинг Гохлар кисмида Эзгулик илохи Ахура Мазда шундай

дейди:

"Узгаларни яхшиликка олиб борган кимсаларгагина яхшилик насиб этади"...

Хдкикат нурлари остида, Эзгу Ниятдан яралган маърифатингдан бизларга хадя кил, токи тириклигимизнинг хар лахза, хар соат, хар бир кунида шодмонликдан бахраманд булайлик. Яхшилик, Маърифат, Эзгулик туFрисидаги фикрлар одамларнинг калбидан урин олишига, уларнинг покдоман булишларига хам "Авесто"да катта эътибор каратилган. Качонки,- дейилади пандномада,-Эзгу Ният менинг кошимга келди ва илк бор Сенинг каломингни эшитдим, икрор булдимки, уни одамлар орасига олиб бормок б0F0ят OFирдир. Бирок мен Сенинг энг эзгу булган каломингни, нима булмасин, сунгигача еткаргайман. Шундан сунг, мен Сени пок деб билдим.

"Авесто"нинг барча кисмлари инсонга хурмат туЙFулари билан суFорилган: еру кукдаги барча хаётий нозу неъматларни севиш ва ардоклаш инсон учун мукаддас бурч хамда вазифа хисобланган.

Аждодларимиз мероси "Авесто"да болалар тарбиясига алохида эътибор берилган. Уларнинг фикрича, тарбияли бола хар нарсага кодирдир. Яъни, тарбияли бола энг аввало интизомли булади. Интизом эса барча эзгу ишларнинг асоси эканлигига улар ишонишганлар. Шу сабабли хам, фарзандларининг мехнат малакасини оширишга, уларга хунар ургатишга жиддий эътибор берганлар. Табаррук китобдаги мазкур вазифаларнинг кадри ва ахамияти бугунги кунда яна хам ортди, чунки мамлакатимизда амалга оширилаётган бунёдкорлик ишларимизнинг натижаси куп жихатдан ёшларимизнинг иктидори, салохиёти, ташаббускорлиги, фидоийликлари, ватанпарварлиги ва маърифатига боFликдир.

Болаларнинг тарбияси ёшлигидан йулга куйилмас экан, катта булганидан кейин хам уни узгартириш мушкулдир. Шу сабабли болани ёш нихоллигидан эхтиёткорлик билан парваришлаш керак. Республикамизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов "Юксак маънавият- енгилмас куч" номли асарида таъкидлаганидек," Куп йиллик илмий кузатиш ва тадкикотлар шуни курсатадики, инсон уз умри давомида оладиган барча информациянинг 70 фоизини 5 ёшгача булган даврда олар экан. Боланинг онги асосан 5-7 ёшда шаклланишини инобатга оладиган булсак, айнан ана шу даврда унинг калбида оиладаги мухит таъсирида маънавиятнинг илк куртаклари намоён була бошлайди. Халкимизнинг "Куш уясида курганини килади", деган доно маколи, уйлайманки, мана шу азалий хакикатни яккол тасдиклайди".

Дархакикат, халкимизнинг маколи "бола бошидан" деганларидек, ёшлигидаги тарбия бошкача ва таъсирли булади. Айнан мана шу даврда болалар

яхши - ёмон нарсани тушуниб, англай бошлашини, уларнинг мурFак калбида Эзгулик ва Ёмонлик тушунчалари шаклланишини ота - боболаримиз теран англаганлар ва фарзандлари калбида яхшилик уруFини устиришга харакат килганлар. Ана шу улмас F0ялар маданий ёдгорлигимиз "Авесто"да нихоятда таъсирли ва асосли килиб тасвирланган. "Болалар,- дейилган тарихий манбада,-ёш пайтиданок дарахт утказиш, уй- рузFор куроллари ясаш, ерга ишлов бериш ва чорва билан шуFулланишга ургатилиши шарт".

("Авесто". Ясна,19,43,68-Х,отлар,-18,22,57,63,76,86,96 бетлар) Мукаддас манбада , юкорида номлари келтирилган юмушларни бажариш шарт килиб куйилган, мажбурий воситаларга айлантирилган.

Аждодларимиз томонидан мехнат доимо улуFланиб келинган, чунки мехнат барча бойликларнинг асоси, хамма тукинчиликнинг сабабчиси, бутун ноз - неъматларнинг яратувчисидир. Мехнат энг аввало жуда катта тарбиявий воситадир. "Яхшилик,- дейилган илохий китобда,- мехнат килиши, уз куллари билан моддий ноз - неъматлар яратиши лозим". Аксинча мехнат килмаётганлар танкид остига олинган, улар энг паст одамлар каторига кушилганлар. Айни вактда дангасалардан бараканинг кочиши уктирилган. "Мехнат килмайдиган одам,- дейилган "Авесто"да,- сен хакикатан хам тиланчилар каторида ёт эшикларга таъзим килиб, абадул- абад бош эгиб туражаксан". Хдкикатдан хам сенинг ёнингдан турли хил зироатларни олиб утадилар, бу ноз-неъматларнинг барчаси мехнат килаётган, тук фарован яшаётган хонадонга насиб этади. Абадул - абад шундай булажак!

"Инсон,- дейилган "Авесто"да,- чорванинг купайишига, яйловларнинг гуллаб- яшнашига ёрдам берган такдирдагина, дехкончилик ва суFориш ишларида иштиёк билан мехнат килгандагина, худо ёки унинг ёрдамчисининг иноятига ноил булFусидир". Жумладан, Авестонинг Митра касидасида яйловларнинг гуллаб - яшнашига, чорванинг купайишига баFишланган касидалар куп. Мукаддас манбада ёзилганидек:

Худудсиз яйловлар молики Митрага ва яхши утлоклар сохиби Раманага фарахмандлик- дуо-ю олкиш, фарах ва шараф.

Ахура Мазда суз котди:

Сипийтмон Зардуштга:

"Мен Митрани яратдим шундай,- Худудсиздир унинг яйлови, Мен -Ахура Мазда муносиб Ибодатлар ва олкишларга Муносибдир у хам батамом. Биз Митрага топинамиз, Яйловлари бехаддир унинг.

Мукаддас манбадан келтирилган ушбу фикрлар аждодларимиз фарзандларини одобли - ахлокли килиб тарбиялашга, уларга касб-хунар ургатишга ёшлигидан алохида ахамият берганликлари хакида кимматли маълумот беради. Ушбу ибратли ишлар фарзандларининг бахту саодати, уларнинг келажаги учун амалга оширилган. Шунинг учун хам улар ёшларнинг одобли, билимдон ва аклли, мехнатсевар, имон- эътикодли, маърифатли, тарбияли булишларига алохида берганлар.

Зардуштийлик дини, яъни якка Тангрига эътикод расман кабул килингач, улкамизда таълим - тарбияга эътибор янада кучайди. Ибодатхонада -оташкадалар хузурида подшолик тасарруфидаги махсус мактаблар очилади, мадраса типидаги билим даргохлари ташкил килинади, уларнинг таълим тизими ишлаб чикилади; таълим жараёнига энди математика, астраномия, тиб билими, тарих, хукукшунослик, гигиена сингари фанлар тобора купрок кириб боради; бунда ёшларнинг таълим- тарбияси, маънавий камолатига хам алохида эътибор берилади.

Тадкикотчилар (X,, Хомидий, Г.Махмудова)нинг фикрича, ёшларга таълим - тарбия беришда хар бир зардуштийнинг поктийнат, хулки халол, кули туFри, некбин булиб вояга етказилиши кузда тутилган. Ана шу эхтиёж ва талаблардан келиб чикиб "Авесто"да тарбиячилар, муаллимлар, устоду мударрисларнинг бурчлари белгиланган, улар зиммасига жамиятнинг энг мухим юки топширилганлиги кайта- кайта уктирилган. Натижада муаллим ва мударрислар уз илмини нечоFлик узлаштирганлиги, касбига муносабати, чечан, уддабурон, фидойилиги, танбал, бефарк ва маъсулиятсизлигига караб "яхши" ва "ёмон" устозларга ажратиб изохланган, бахо берилган.

"Авесто"да кайд этилганидек, яхши устозлар "соFлом акл - хушли фарзандларни, жасур, доно ва турли тилларни биладиган уFил - кизларни, элни бало-казолардан химоя эта оладиган уFлонларни, яхши келажак, порлок хаётни равшан куз билан кура оладиган авлод"ни тарбиялайди. У ёшлар калбида уз дини, халки, юртига мехр уЙF0тади, уларни халол мехнат эвазига ризку - руз топиб яшашга ургатади, покдоманлик, хамкорлик, одамларга факат яхшилик исташ укувчиларга факат донишманд устозлардан юкади. Мукаддас манбада айтилганидек, яхши устоз ёшларни рост йулга бошламоFи, яхшилик йулида рахномалик килмоFи, уларнинг калбига хаётга мухаббатни сингдирмоFи лозим. "Авесто"да киз болалар тарбиясига алохида эътибор бериш лозимлиги бир неча уринда махсус таъкидланган: "Утил болаларга нисбатан киз болалар илму дониш урганишга жиддийрок киришсинлар. Зероки, улар ота - она хонадонида булган вактларида ота рузFорини тартибга солиб, зийнат бериб борсалар , жуфти халоли

манзилига боргач, болалар тарбияси, таълим билан, келажак насл тарбияси билан машFул булмоклари лозим булади". Мукаддас манбада хар бир фарзанд бирон касб билан шуFулланиши, банд булиши, мехнат килишига алохида эътибор берилган. Шунингдек, бировларга мухтож булиб, тиланчилик килишлик кораланган. Ана шу талабдан келиб чикиб, таълимнинг амалиёт билан боFланиб олиб борилишига аждодларимиз жиддий эътибор беришган.

"Авесто"да "озик - овкатнинг яхшиланиши билан, -халкнинг ахлок -одоби хам кучаяди",- дейилган. Чунки, ахлок - одобдаги ижобий узгариш уларнинг тарбиясига хам таъсир килади. Оламдаги барча эзгуликларнинг, бунёдкорликларнинг асоси мехнат эканлигига алохида урFу берилган.

"Авесто"нинг Хот ва Яшт кисмларидаги купчилик парчаларда яхшилик ёмонликка, адолат зулмга, донолик нодонликка зид куйиб тасвирланиб, биринчиси олкишланиб, иккинчиси иллат сифатида кораланганидек, яхши устозлар нодон устозларга карши куйиб тасвирланган. Ёмон устоз уз локайдлиги, фаросатсизлиги, билимини , малакасини такомиллаштириш устида захмат чекмаслиги билан ёш авлоднинг аклининг усишига, маънавиятининг кашшоклашувига сабаб булади: "Улар уз нотуFри таълими билан халкни энг яхши юмушлардан бездирадилар".

"Авесто"да ёмон тарбиячилар кораланиб, уларни ёшларни туFри йулдан адаштирувчилар деб танкид килинган:

Ёмон тарбиячи уз таълими билан илохий сузларни тескари килади ва тириклик идрокини хароб айлайди.

Хакакатда у одамларни ростликнинг бебахо сармоясидан ва Эзгу Ниятидан бахрасиз айлайди.

Хакикатда, ушалар тирикликни тубанликка итариб ташлашади. Улар каззоб дурвандларни улуF санаб, кукларга кутарадилар. Аёл ва эрларни илохий каломлардан бахрасиз колдирадилар. Эй, Мазда!

Улар хакикат йулидаги ашаванларга F0в буладилар.

Улар бу таълимотлари билан инсонларни энг солих амалларидан манъ этадилар. Улар оламлар ахли тириклигини узларининг адаштирувчи хукмлари билан паришон этадилар.

Тарихий манбада ёмон муаллим, одамларни туFри йулдан кайтариб, жохилият сари етаклайди, Ватан равнаки, одамларнинг ижодий мехнатини кура олмайди, ер очиб, ерни шудгор килиб, халол мехнат билан экин экканларга, боFдорчилик, зироатчилик билан шуFулланиб, чорвани купайтириб, бунёдкорлик килганларга ёмон куз билан караб, одамларни бебахо анъаналардан махрум киладилар.

ХУЛОСА

Тадкикотчиларнинг ёзишича, "Авесто"да инсон бутун умри давомида сув, тупрок, хаво, олов, умуман дунёдаги жамики яхши нарсаларни пок ва бус - бутун асрашга бурчли эканлигига алохида эътибор берилган. Шунингдек, "Авесто"да одамийлик, инсон бахт - саодати учун кураш улуFланган. Жумладан , куйидаги фикрлар илгари сурилган: Яхши фикр, илохий конун рухидаги , якин кишисига мехрибон булиш, мухтожлик ва хавф- хатар остида колганда кумаклашишга шайлик, ёвузликка карши, кишилар бахт- саодати учун фаол курашишга шайлик, хамма билан ахил ва тотувликда уз маслакдош биродорлари билан дустлик ва хамжамиятлиликда яшашга интилиш рухидаги ниятлар ва фикрлар мусаффолиги тарFиб килинган. Инсон уз фикр - хаёлида бошкаларга хасад килмаслиги лозимлигига алохида эътибор каратилган, яхши ниятли инсонлар амалий фаолиятларида хамиша эзгуликни тараннум этиб, маърифатни тарFиб килиши ва шу асосда жамиятда жахолатга карши курашда мухим урин тутишига эътибор каратилган".

Адолат, хакикат, эзгулик, бунёдкорлик, маърифатпарварлик, фарзандлар тарбияси доимо аждодларимиз диккат - эътиборида булган. Хдкикатнинг мезони туFрилик, халолликдир. Шунинг учун хам "Авесто"да хакикат мадх этилган, улуFланган. Чунки, хакикат карор топган жойда узаро ишонч, мехр - окибат карор топишини, у ерда баркарорлик, тинчлик ва ривожланиш учун шарт -шароит булишини аждодларимиз яхши билганлар ва шу сабабли ушбу FOяларни фарзандлари онгига сингдиришга, уларни одобли- ахлокли килиб тарбиялашга алохида эътибор берганлар. "Авесто"нинг хаётбахш бу хикматлари бугунги кунда хам инсонларга беминнат хизмат килиб, уларни маънавий бойитмокда. Мамлакатимизда мустакиллик йилларида маънавий- маърифий сохада амалга оширилаётган ислохотлар, халкимизнинг бой тарихи, маданий- маънавий меросини урганиш борасида олиб борилаётган ибратли ишлар, улардан ёшлар тарбиясида фойдаланиш бугунги кун талабидир. Аждодларимиз буюк маънавий мероси "Авесто"да маънавият ва таълим- тарбия туFрисида илгари сурилган улмас FOялар баркамол авлод тарбиясида хозир хам мухим ахамиятга эга булмокда.

REFERNCES

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008.Б.-31-32.

2. Авесто. Тарихий - адабий ёдгорлик. А.Махкам таржимаси, Т.:Шарк, 2001. -Б.-14, 18-19, 114-115, 184-185, 208, 214.

3. Махмудова Г.Т. Авестонинг фалсафий мохияти.-Т.: Ношир, 2015.-Б.- 155-160.

4.Махмудов Т.М. «Авесто» хакида. Т.: Шарк, 2000.-Б.-23, 30 -35.

5. Хомиджон Хомидий. Авестодан Шохномага. Т.: Шарк, 2007.Б. - 67,71.

6. Хужамуродов И.Р.Авестода маънавият масаласи // Мулокот, 1996,1 - сони.-Б.-59-61.

7. Хужамуродов И.Р. Авестода эътикод масаласи //Узбекистон Аграр фани хабарномаси , 2013, 2-сони.Б.-91.

8. Хужамуродов И.Р. "Авесто"да дехкончилик маданияти. -Т.: Навруз, 2018,-Б.-25-37.

9. Исхоков М. Эзгу уй, эзгу суз, эзгу амал китоби. -Т.:2001.-Б.-18-21.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.