Научная статья на тему 'Шарқ мутафаккирларининг таълимий-ахлоқий қарашлари'

Шарқ мутафаккирларининг таълимий-ахлоқий қарашлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
7297
899
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мутафаккир / мерос / Шарқ / таълим / ахлоқ / маърифат / билим / илм / мыслитель / наследство / Восток / образование / нравственность / духовность / знание / наука

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Вохидова Норпошшахон Хабибуллаевна

Мақолада Шарқ мутафаккирлари меросида таълимий-ахлоқий қарашларнинг ифодаланиши, улардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОБРАЗОВАТЕЛЬНО-ВОСПИТАТЕЛЬНЫЕ ВЗГЛЯДЫ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА

В статье рассматриваются педагогические и нравственные вооззрения мыслителей Востока, высказываются мнения о возможности использования этих воззрений в процессе обучения и воспитания.

Текст научной работы на тему «Шарқ мутафаккирларининг таълимий-ахлоқий қарашлари»

v.

Вохидова Норпошшахон Хабибуллаевна,

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Бошлан^ич таълим методикаси» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ТАЪЛИМИЙ-АХЛОКИЙ КАРАШЛАРИ

ВОХИДОВА Н.Х. ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ТАЪЛИМИЙ-АХЛОКИЙ КАРАШЛАРИ

Мак,олада Шарк мутафаккирлари меросида таълимий-ахлокий карашларнинг ифодаланиши, улардан таълим-тарбия жараёнида фойдаланиш х,акида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мутафаккир, мерос, Шарк, таълим, ахлок, маърифат, билим, илм.

ВОХИДОВА Н.Х. ОБРАЗОВАТЕЛЬНО-ВОСПИТАТЕЛЬНЫЕ ВЗГЛЯДЫ МЫСЛИТЕЛЕЙ ВОСТОКА

В статье рассматриваются педагогические и нравственные вооззрения мыслителей Востока, высказываются мнения о возможности использования этих воззрений в процессе обучения и воспитания.

Ключевые слова и понятия: мыслитель, наследство, Восток, образование, нравственность, духовность, знание, наука.

VOHIDOVA N.H. EDUCATIONAL VIEWPOINTS OF EAST THINKERS

There is considered in the article pedagogical views the ideas of East thinkers and given the possibility of these implementation in the process of training and education.

Keywords: thinker, inheritance, learning, education, East, morality, knowledge, science.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Олий таълим тизимида Шарк мутафаккирлари меросини урганиш муцим ацамият касб этади. Ёш авлодга буюк алло-маларимизнинг таълим-тарбия тутрисидаги фикр-мулоца-заларини етказиш ёшлар онгини шакллантиришга хизмат килади.

Хусусан, Низомий номидаги Тошкент дав-лат педагогика университетида Шарк, мута-факкирларининг таълимий-ахлокий караш-лари «Умумий педагогика» фанининг «Педагогика тарихи» булимида «БошланFич таълим» ва «Дефектология» факультетларининг 2-бос-кич талабаларига маъруза ва амалий машFулот сифатида ургатилади.

Макола айнан шу мавзу йуналишларини тулик ва мазмунли ёритишга каратилган.

Шаркнинг буюк мутафаккирлари Ал Хораз-мий, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Абу Райх,он Беруний, Махмуд K1ошFарий, Юсуф Хос Хожиб, Ах,мад Югнакий, Амир Темур, Улугбек, Алишер Навоий, Абдурах,мон Жомий, Захириддин Мух,аммад Бобур, Хайдар Хораз-мий, Хофиз Хоразмий каби буюк сиймолар миллатимизнинг ифтихорлари эканлигини билишимиз зарур.

Ал Хоразмийнинг асарларда инсонни улуглаш, адолат, ватанпарварлик,

мех,натсеварлик, халкпарварлик, мардлик, сахийлик, камтарлик, ростгуйлик, дустлик, олижаноблик, мурувватлилик, одоб-ахлок, илм-маърифат Fоялари илгари сурилган.

Мутафаккир инсоннинг инсонга булган самимий мух,аббатини таърифлаб куйидагича ёзади: »Мух,аббат х,ар кандай киммат нарса-нинг бах,осидир ва у х,ар кандай юкори нарса-нинг шотисидир. Мух,аббат хор-хашакларга бардош берилмаса ва унинг лойка сувларини ичмаса, унда яхшилик булмайди. Мухаббат кандай яхши шафедир ва унинг эгасига калб кандай яхши ёрдамчидир»1. Мутафаккир ёшларни навкиронлик даврининг хар дакикасини кадрига етишга, халол мехнат килиб, фаровонлик, бахт-саодатга эришишга чакиради.

Абу Наср Форобий «Фозил одамлар шахри», «Бахт саодатга эришув туFрисида», «Ихсо - ал-улум», «Илмларнинг келиб чикиши», «Акл маънолари туFрисида», «Мукаммал таълим хакида рисола» каби аср-

1 Хасанов С. Хоразм маънавияти дарFалари. -Т.: Адолат, 2001,114б

ларида ижтимоий-тарбиявий карашлари ифо-далаган. Форобий «максадга мувофик амалга оширилган таълим-тарбия - инсонни хам аклий, хам ахлокий жихатдан камолга етка-зади, хусусан, инсон табиат ва жамият конун-коидаларини туFри билиб олади ва хаётда туFри йул тутади, бошкалар билан туFри муно-сабатда булади», деб айтади. «Бундай инсон, -деб ёзган эди Форобий, - инсоний баркамол-ликнинг олий сохиби ва бахт саодат буладиган хатти-харакатни биладиган зотдир»2.

Абу Али ибн Сино камолотга эришишнинг биринчи мезони саналган маърифатни эгал-лашга даъват этади. Зеро, маърифатли киши жасур, улимдан хам куркмайдиган, факат хакикатни билиш учун харакат киладиган булади, дейди Ибн Сино. Билимсиз кишилар жохил булади, улар хакикатни била олмайди-лар, деб уларни етук булмаган кишилар каторига кушади. Бундай кишилардан илмий фикрларни сир тутиш кераклигини таъкид-лайди3.

У хакикатни билиш учун билимга эга булиш кераклиги, лекин хар кандай билим хам хакикатга олиб келмаслиги, инсон уз билими-нинг ^акикийлигини билиши учун мантикни хам билиши зарурлигини уктиради. Ибн Сино-нинг таълим методлари хакидаги таълимоти асосида хам билимларни эгаллашда мантикий тафаккур, шахсий кузатиш ва тажрибаларга таяниш керак, деган Fоя ётади.

Ибн Сино таълимотида билишда кайси методлардан фойдаланилмасин - у оFзаки ифодами, билимларни тушунтиришми, турли куринишдаги сухбатми, тажрибаларми, бари-бир талабада хакикий билим хосил килиш мустакил, мантикий фикрлаш кобилиятини ривожлантириш, олган билимларини амали-ётга татбик эта олиш кобилиятини таркиб топ-тириш асосий максад булган.

2 Форобий. Мукаммал таълим х,акида рисола. - Т.: Узбекистан ФА Шаркшунослик институти. Инв. 62385. XXVII. 328а.вар.

3 Ирисов А. Абу Али ибн Синонинг фалсафий караш-лари.- Тошкент: Укитувчи, 1994.- Б. 47.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Ч.

Ибн Сино она алласининг тарбиявий ах,амиятини куйидагича таърифлайди: «Бола-нинг талабини кондирмок учун унга икки нар-сани кулламок керак. Бири - болани секин-секин тебратинг, иккинчиси уни ухлатиш учун одат булиб колган мусика - аллалашдир. Шу иккисини кабул килиш микдорига караб бола-ларнинг танаси билан бадан тарбияга ва рух,ияти билан мусикага булган истеъдоди х,осил килинади»1.

Абу Райхон Берунийнинг таъкидлашича, инсон ак,л сох,иби эканлиги билан х,айвондан фаркланади. Бу фарк инсоннинг жамиятдаги турфа эх,тиёжлари билан изох,ланади. Мазкур эх,тиёжлар энг аввало ундан «яширинган нар-сани билишга» интилишда ва келажакда буладиганини куриб куйишда, нимани х,алокатга кетаётган булса, олдиндан х,озирланиб, олдини олиш имкониятига эга булишда кузга ташланади»2. Абу Райхон Беру-ний ахлокликнинг ижтимоий мезони сифатида инсон х,аётида мех,натнинг ах,амиятини шун-дай таъкидлайди: «Бахтсизликдан, жох,илликдан кутулиш учун мех,нат килиш зарур»3.

Кайковуснинг «Кобуснома» асари Шарк педагогик фикр тараккиётида инсон камоло-тини шакллантиришда мух,им урин эгаллайди. Унда Шарк пандномаларидаги анъанага биноан ва Х асрда пайдо булган ёшлар жамо-аси жувонмардлик тарбияси ифодаланади.

Муаллиф жувонмардлик х,акида энг охирги бобда суз юритади. У одамларнинг хислатла-рини уч хилга булади: акл, ростлик ва жувонмардлик. Жувонмардликнинг асосини Кайко-вус уч нарсада деб билади. Биринчиси, айтган сузнинг устидан чикиш, яъни ростлик; иккинчиси ростликка хилоф килмаслик; учинчиси, хайр ишини илгари тутиш4.

Шунингдек, асарда инсон х,аётида билим-нинг урни бекиёслиги, аклан етуклилик х,ар кандай моддий бойликдан устунлиги таъкид-ланади: «Агар мол мулкинг камайиб колса,

1 Мунавваров А.К. Оила педагогикаси. -Т.: «Ук,итувчи», 1994, 19-бет

2 Тллашев Х.Х., Камолова Н.К. Урта аср комусий олим-лари ва уларнинг маънавий - маърифий карашлари. - Т.: «Чулпон», 2004.

3 Шарипов А. Абу райхон Беруний. Тошкент: «Фан» 1999. 114-б.

4 Кайковус. Кобуснома. Нашрга тайёрловчи С.Долимов.

- Тошкент: «Ук,итувчи», 2004. - 153-бет.

акл билан бойиб кетишга х,аракат кил, зеро аклий камолот, мол-мулк бойлигидан яхширокдир. Чунки акл билан бойликка эри-шиш мумкин, бойлик билан эса акл козониш мумкин эмас, саводсиз жох,ил, кашшок булиб колаверади, аклни эса уFри ололмайди, сув олиб кетмайди, олов ютмайди»5.

Махмуд Кошгарийнинг «Девону луFатит турк» асарида илм олишнинг кадри, билим энг бебах,о бойлик булиб, унинг негизида инсоннинг маънавий-маърифий дунёкараши, одоб-ахлоки, гузал инсоний фазилатлари шаклла-ниши, билим ва касб-х,унар инсоннинг бутун хатти-х,аракатларини белгилаши таъкидлаб утилган.

Шунингдек, аллома мол-дунёга интилиш ва х,ирс куйишни худди тоFдан келаётган селга ухшатади. Мол-мулк хирсига берилиб кетган киши шу сел остида колган тошдек чилпарчин булади6, дейди.

Абдура^мон Жомий «Бах,ористон» асарида илмни бех,уда эгалламаслик, х,ар бир шахс фойдаси тегадиган илмни эгаллаш зару-риятини таъкидлайди:

Энг зарур билимни кунт билан урган, Зарур булмаганни ахтариб юрма. Зарурини х,осил килгандан кейин, Унга амал килмай умринг уткурма7. Абдурах,мон Жомий асарда билимнинг инсон х,аётидаги ах,амияти х,амда ижтимоий жамият тараккиётини белгилашдаги урни ва ролини очиб бериш билан бирга х,ар бир киши томонидан маълум х,унар сирларини узлаштириш фойдадан х,оли булмаслигини уктиради. Айни уринда инсоннинг кадр-киммати унинг молу мулки билан эмас, аксинча, у томонидан эгалланган х,унарнинг кишилар маиший х,аёти фаровонлигини таъ-минлашдаги ах,амияти билан белгиланишига урFу бериб утади.

Юсуф Хос Хожиб «КутадFу билиг»да инсон кадри билимдонлигида эканлиги х,акида х,икмат борлигини куйидагича таърифлайди: «Одамзод наслининг улуглиги - билимдон. У акл идрок туфайли не-не тугунларни ечишга кодир. Укув-идрок ва билим эгаси булган х,ар

5 Кайковус. Кобуснома. Нашрга тайёрловчи С.Долимов.

- Тошкент: «Ук,итувчи», 2004. - 150-бет.

6 Хошимов К., Очил С. Узбек педагогикаси антологияси.

- Т.: «Ук,итувчи», 1995. - 186-189 бетлар.

7 Абдурах,мон Жомий. Танланган асарлар. -Т.: «Адабиёт ва санъат» нашриёти. 1971. - 195 бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

кандай одам шарафлидир. Билимни буюк бил, укувни улуF, шу икков улуFлар кишини тулуF»1 дея уктириб, хар бир киши туFилган кундан бошлаб зарур таълим-тарбияни олмоFи лозимлигини уктиради. «Фарзандлар тарбияси нихоятда эрта бошланмоFи шарт. Шундагина уларнинг ноурин хатти-харакатларига бери-лишининг олди олинади», дейди аллома.

Юсуф Хос Хожибнинг «KутадFу билиг» асари KутадFу билиг — бахт ва саодатга элтувчи билим, таълим деган маънони билди-ради. Демак, асар номидан хам унинг панд-насихатлар, таълим-тарбияга оид, хар томон-лама комил инсонни тарбиялайдиган етук дидактик асар эканлиги яккол куриниб турибди.

«KутадFу билиг»нинг тадкикотчиларидан бири Б.Тухлиев таъкидлаганидек, Юсуф Хос Хожиб «Комил инсон хакида гапирар экан, камолотнинг катор белгиларини курсатиб утади. Уларнинг энг асосийси алохида шах-снинг уз манфаатлари, шахсий истаклари дои-расини ёриб чикиб, бошкалар Fами билан яшаши, купчилик манфаати учун фидойи була билишдир»2.

Алишер Навоий илмни инсон камолоти учун энг зарур фазилатлардан бири деб билади. У илмни инсон, халкни нодонлик, жахолатдан куткарувчи омил сифатида таъ-рифлайди. Шунга кура, уз асарларида киши-ларни илм-маърифатли булишга ундайди. Илм олиш хар бир кишининг инсоний бурчи, деб хисоблайди. Чунки илм эгаллашдан максад хам халкнинг, уз мамлакатининг бахт-саодатли, фаровон хаёт кечириши учун хизмат килишдан иборатдир, дейди.

У узининг «Махбуб ул-кулуб» асарида илм укиб уни ишлатмаган кишини шудгор килиб дехкончилик килмаган ёки уруF сочиб хосилдан бахра олмаган кишига ухштади:

Илм укиб килмаFон амал макбул,

Дона сочиб кутармади махсул3.

Воиз Кошифий «Ахлоки мухсиний» асарида акл билан фаолиятнинг узаро алокаси хакида гапириб, барча кишилар аклга эхтиёж

1 Юсуф Хос Хожиб. KутадFу билиг. -Т.: «Юлдузча», 1990. - 11 бет

2 Тухлиев Б. Хос Юсуф Хожибнинг «KутадFу билиг» асарига сузбоши. Нашрга тайёрловчи Каюм Каримов. -Тошкент: «Фан» нашриёти, 1971. - 115-бет., 6-бет.

3 А.Навоий. Махбубул-кулуб. Асарлар, 12 том. - Т.: «Бадиий адабиёт» нашри, 1966. - 60 бет.

сезиши, акл эса амалий фаолиятга эхтиёж сезишини таъкидлайди. Харакат, фаолият аклнинг кузгуси саналади. Акл ёрдамида инсоний тажрибалар, маънавий кадриятлар йиFилиб боради ва келгуси авлодларга етка-зилади, дейди4.

Жалолиддин Давонийнинг «Педагогик карашларида аклий тарбия ва билимларни эгаллаш масалалари мухим уринни эгаллайди. Болаларга билим беришни ёшликдан бошлаш зарурлигини таъкидлайди. Давоний инсон аклининг кудратига, унинг ижтимоий ходисаларни билишига, акл илохий улуF бир неъмат, хакикат мезони эканлигига ишонади. Чунки инсон акл ёрдамида уз хатти-харакати, фаолиятини бошкаради»5.

За^ириддин Мухаммад Бобур асарларида Ватан ишки, ватанпарварлик Fоялари етакчилик килади. Бобурни дунёга танитган асари унинг «Бобурномаси»дир. Асарнинг камрови жуда кенг, мазмуни мукаммал. Бобур уз карашларида оила тарбияси масалаларига хам эътибор каратади. У оилада онгли холда каттиккуллик билан болаларнинг тартибли, интизомли, онгли булишларини талаб этади6.

А^мад Югнакийнинг «Хибатул-хакойик» асарининг бош Fояси маънавият ва маърифат, шахс таълим ва тарбияси масаласидир. Асарнинг «Илм манфаати, жахолатнинг зарари хакида» деб аталган биринчи булимида «Билим билан саодат йули очилади, шунга кура илмли бул, бахт йулини изла. Билимли киши (киммат) бахолик динордир, илмсиз, жохил киши кимматсиз мевадир. Билимли киши билан билимсиз одам качон тенг булади, билимли хотин эр кишидир, билимсиз эркак хотин кишидир»7 деб илм, илм кишиларини кукга кутаради.

Гайдар Хоразмий асарларида одоб-ахлок масалаларига алохида урин берилган. У ёш авлодни хар томонлама етук инсон булишга чакиради, хатто бу фикрини шахзодалар, замон хукмдорларига хам дадиллик билан уктиради.

У жамиятда хар бир кишининг тутган урнига тухталар экан, инсонни уз ортидан яхши ном

4 Аликулов Х. Этические воззрения мыслителей Средней Азии и Хорасана. - Т.: «Фан», 1992. - 35-36-бетлар.

5 Атаева Н., Расулова Ф., Хасанов С. Умумий педагогика. - Т.: «Фан ва технология», 2011. - 396-бет.

6 Уша жойда, 420-бет.

7 Уша жойда, 304-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

Ч.

колдиришга хамда ёшларни фурсатни бой бермасдан илму-хунар урганишга чакиради1.

^офиз Хоразмий жамиятда хар бир киши-нинг тутган урнига тухталаркан, у инсондан хаётда ёдгорлик сифатида яхши ном колгани маъкул, дейди. Унинг фикрича, тирикликда хайрли ишларни килиб, эзгулик билан ном чикарган кишининг хотираси абадийдир. Хоразмий ёшларни фурсатни кулдан бой бермасдан илм-хунар урганишга даъват этади2

Жа^он отин Увайсийнинг маърифий фао-лиятида аёллар саводхонлигини ошириш, аклий тарбия масалаларига алохида урин берилган, У уз даврининг ёш толибаларига хаётга мухаббат туЙFуларини сингдириб бор-ган, тез фикрлаш, чиройли сузлаш ва бошка тарбия воситалари билан боFлик булган чистон-топишмок усулларни яратишни ургатган. Шунинг учун хам Увайсий ижодий меросини урганиш ва уни хозирги давр мил-лий таълим-тарбия тизими мазмунига кири-тиш мухим ахамитяга эга3.

Шундай килиб, инсон ва уни тарбиялаш масалалари Шарк мутафаккирлари ва аллома-лари уз асарларида инсоннинг билим олиши, хунар эгаллаши, ундаги юксак маънавий-ахлокий сифатларни улуглайдилар ва шундай фазилатларга эга булишга барчани чорлайди-лар.

Ана шу вазифани муваффакиятли амалга ошириш зарурияти хар бир педагогдан таъ-

лим ва тарбия жараёнида байрам тадбирлари, тарбия соатларида ушбу меросдан унумли ва уринли фойдаланишни такозо этади. Юкоридаги талабларни амалга ошириш учун куйидагилар тавсия килинади:

1. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги, илмий тадкикот институтлари ходимлари, университет, институт педагоглари томонидан Шарк мутафаккирлари ва алломаларининг илмий меросларидан таълим-тарбия жараё-нида фойдаланишга оид мультимедиали методик кулланмалар яратиш ва амалиётга жорий этилишини таъминлаш.

2. Укув дастурлари, дарсликлари ва укув кулланмалари мазмунида, шунингдек, олийгохларнинг маънавий-маърифий ишлар буйича декан уринбосарлари иш режалари мазмунида талабаларни маънавий-ахлокий жихатдан тарбиялашда Шарк мутафаккирлари ва алломаларининг илмий меросларидан фойдаланишга оид мультимедиали методик кулланмалардан фойдаланиш имкониятла-рини таъминлаш.

3. Шарк мутафаккирлари ва алломаларининг илмий меросларини урганишга баFишланган алохида укув фан киритилиши, бунинг учун янги дастур ишлаб чикилиши ва бу фанни педагогика таълим муассасаларида утилиши масаласини урганиб чикиш.

Адабиётлар руйхати:

1. Абу наср Форобий. Мукаммал таълим хакида рисола. - Т.: Узбекистон ФА Шаркшунослик институти. Инв. 62385.XXVII.328а.вар.

2. Тллашев Х.Х., Камолова Н.К. Урта аср комусий олимлари ва уларнинг маънавий -маърифий карашлари. - Т.: «Чулпон», 2004. - 19 бет.

3. Шарипов А. Абу Райхон Беруний. - Т.: Фан, 1999. - Б. - 114.

4. Кайковус. Кобуснома. Нашрга тайёрловчи С.Долимов. - Тошкент» Укитувчи», 2004. - 153 б.

5. Тухлиев Б. Хос Юсуф Хожибнинг «КутадFу билиг» асарига сузбоши. Нашрга тайёрловчи Каюм Каримов. - Тошкент: «Фан» нашриёти, 1971. - 115-бет.

6. Аликулов Х. Жалолиддин Давоний. - Тошкент: «Узбекистон», 1992. - 20 б.

1 Атаева Н., Расулова Ф., Хасанов С. Умумий педагогика. - Т.: «Фан ва технология», 2011. - 430-бет.

2 Хошимов К., Очил С. Узбек педагогикаси антологияси. - Т.: «Укитувчи», 1995. - 272 б.

3 Уша жойда, 502-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.