Научная статья на тему 'АУРОБИНДО ГХОШНИНГ ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ИНСОН АҚЛИ'

АУРОБИНДО ГХОШНИНГ ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ИНСОН АҚЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

89
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қутблар / ҳазрат / авлиѐ / Веда / Упанишада / Йога / биологик / эволюция / инволюция / абстракт / метафизика / Апарада / Брахман / Ананда / нурланган ақл / ритм / материалистик / рационал / борлиқ / этика / эстетика / реаллик / интуитция. / Pole / holy / saint / Veda / Uphanishad / Yoga / biological / evolution / involution / abstract / metaphysics / Aparada / Brahman / ananda / emit mind / norm / materialistic / rational / world / ethics / real / aesthetics

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лочин Азаматович Валиев

Мақолада ҳинд халқининг озодлик учун курашида жонбозлик кўрсатган XX асрдаги маърифатпарварлардан бири Гхошнинг ижтимоий қарашлари таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE HUMAN MIND IN THE SOCIAL AND PHILOSOPHICAL VIEWS OF AUROBINDO GHOSH

The article analyzes the social views of Ghosh, one of the enlighteners of the twentieth century who was active in the Indian people's struggle for freedom

Текст научной работы на тему «АУРОБИНДО ГХОШНИНГ ИЖТИМОИЙ – ФАЛСАФИЙ ҚАРАШЛАРИДА ИНСОН АҚЛИ»

АУРОБИНДО ГХОШНИНГ ИЖТИМОИЙ - ФАЛСАФИЙ КАРАШЛАРИДА ИНСОН АКЛИ

Лочин Азаматович Валиев

Тошкент давлат транспорт университети ассистенти

АННОТАЦИЯ

Маколада хинд халкининг озодлик учун курашида жонбозлик курсатган XX асрдаги маърифатпарварлардан бири Гхошнинг ижтимоий карашлари тахлил килинган.

Калит сузлар; Кутблар, хазрат, авлиё, Веда, Упанишада, Йога, биологик, эволюция, инволюция, абстракт, метафизика, Апарада, Брахман, Ананда, нурланган акл, ритм, материалистик, рационал, борлик, этика, эстетика, реаллик, интуитция.

THE HUMAN MIND IN THE SOCIAL AND PHILOSOPHICAL VIEWS OF

AUROBINDO GHOSH

Lochin Azamatovich Valiev

Assistant of Tashkent State Transport University

ABSTRACT

The article analyzes the social views of Ghosh, one of the enlighteners of the twentieth century who was active in the Indian people's struggle for freedom

Keywords: Pole, holy, saint, Veda, Uphanishad, Yoga, biological, evolution, involution, abstract, metaphysics, Aparada, Brahman, ananda, emit mind, norm, materialistic, rational, world, ethics, real, aesthetics.

КИРИШ

Х,ар бир даврнинг узига хос олим ва уломалари булгани каби Ауробиндо Гхош хам хинд халкининг XIX-XX асрлардаги енг йирик намоёндаларидан биридир. "Ауробиндо Гхош (1872-1950) хинд заминида таваллуд топиб, узининг илмий салохиятини Англияда ривож топдирди. Европада укиб Х,индистонга кайтгач, Х,индистон озодлиги учун курашга рахбарлик килган. Файласуф жуда серкирра шахс булиб, купрок унинг номига узбек тилидаги

"хазрат" тушунчасига мос келадиган "шри" деган хинд атамаси кушиб айтиладиган "Шри Ауробиндо" номи билан кенгрок танилди".

Унинг шахси ва ижоди ХХ аср иккинчи ярмидан то хозирга кадар дунёнинг хилма хил мамлакатлари тадкикотчилари диккатини узига тортиб келмокда. Унинг ижоди эндиликда Патанджали, Шанкара, Платон, Плотин, Маркс, Ницше, Бергсон, Тейяр де Шарден, Хайдеггер, Юнг, Уайтхед каби машхур шахслар ижоди билан бир киёсда бахоланмокда.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Гхош узининг фалсафий асарларида Платон, Брэдли ва Бергсон гояларига хамфикрлик билдирган. Х,индистоннинг бешинчи Ведаси деб шарафланаётган "Интеграл йога" таълимотининг асосчиси. Ромен Роллан уни "Давримизнинг жуда буюк мутафаккири" деб хисоблаган. Робиндранат Тагор эса уни "Х,инд калбининг овози" деб шарафлаган. Гарбда Ж.Гербер унинг шогирди ва издоши булган. Унинг ижодига даставвал кутбий карама-карши карашлар шаклланган эди - баъзи тадкикотчилар унинг матнларида ХХ аср фалсафасининг энг юкори парвозини курган булсалар, бошкалар (табиийки, ашаддий материализм, рационализм намояндалари) уларда бемаъно, интуитив тушунчалар калашмасини курдилар. Аммо Америкалик тадкикотчи Питер Хиз (Peter Heehs)нинг бундан мустасно булди. Унинг объектив тадкикотлари натижалари "Архивлар ва тадкикотлар" номли махсус журналда Шри Ауробиндонинг купчиликка номаълум булиб келган ишларининг кисмлари ва кичик хажмдаги ишлари, унинг кундаликлари, хатлари, турли хужжатлар ва фотографиялар ва уларни тушунтирадиган изохлари нашр этилди. Шри Ауробиндонинг кундаликларида бу буюк зот авлиёлик макомига кутарилишда уз бошидан кечирган мистик холатлар боскичма боскич ёритилган.

Ауробиндо фалсафасининг хусусиятларидан бири - унинг инволюция ва эволюция хакидаги коидасидир. Мутафаккир шундан келиб чикадики, "гарбнинг" тадрижий ривожланиш гояси физик ва биологик табиат томонидан чегараланган, "унинг харакатида хеч кандай рухий уйготиш манбаси йук, балки факат толмас моддий зарурият кучи бор холос" деб тушунтиради.

У узининг тадрижий ривожланиш хакидаги тушунчасини олга суриб, унга кушимча сифатида инволюция категориясини киритади. Инволюция эволюция (тадрижий ривожланиш) дан олдин келиб, умумий акл дунёнинг табиатидан келиб чикади. Дунёнинг демиурги (яратувчиси) сифатида тараккиётини бошлаб беради.

Эволюцион ва инволюцион жараёнлар мажмуасида инсон акди алохида урин тутади. Инсон Ауробиндо таълимотида - бу тарихдан ташкарида турувчи, абстракт - метафизик мохиятдир. Инсон учун унинг такдири сифатида тайёрланган нарса - "илохий хаёт" дир: хар бир киши "олий илохий ва вокейликка кадам куйиши, у билан узини бирикиб кетган хис килиши, унда яшаши, унинг узининг ижодкори булиши лозим; унинг фикр - зикрлари, хис -туйгулари, хатти - харакатларининг барчаси унинг акди томонидан чегараланган ва унинг узига айланиб колган булиши зарур. Буларнинг барчаси факатгина шундагина тугалланиши мумкинки, киши Билмасликдан Билишлликка чикиб ва Билиш оркали олий онгга эришса" деб таъкидлайди.

НАТИЖАЛАР

Файласуф аклнинг фаол ижодий - яратувчилик табиатини тан олади, аммо бунинг инсон аклига тааллуклиги йук. Ауробиндо фикрича, инсон акли факат яратувчиликдагина эмас, балки дунёни билишда хам ожиздир дея фикр юритади. Бу карашлари немис классик фалсафаси асосчиси Иммануал Кант карашларига ухшашлигини куришимиз мумкин. И.Кант узининг фалсафий ривожланиш боскичларининг 3 - танкидий боскичида асосан инсонниг билиш муаммоларига тухталади. Файласуф билиш жараёнида "нарса узида" деб номланган гояни илгари суради. Бунда инсон бирор бир нарсанинг мохиятини билишга кодир эмас дея таъкидлайди. Инсон "нарса узида"ни факатгина узига мансуб жихатларини тушуна олади дейди.

Гхош доктриналари хам акл учун уз кимматига ега булиши мумкинлиги ва турли тизимлар улардаги карама - карши хулосалар билан олганда кучли акл ва кобилият эгалари тараккиётига таъсир этиши мумкинлигини таъкидлайди. Унинг курсатишича, ушбу спекулятив(курук мухокамаларга асосланган, мушохадавий) тафаккурнинг барча ишларидаги фойда унинг инсон аклини тарбиялашида ва унга уз чегарасидан ташкарида тулик бир мазмун мавжудлигини ва эътиборни шунга каратиш кераклигини курсатишидадир лекин, фикрловчи акл, унинг мавжудлигини ноаник куради ёки унинг тафаккурдаги айрим хатто зиддиятли аспектларини аниклашга уриниб куради холос....Токи биз соф интеллект сохасида колар еканмиз, бу ерда биз кила оладиган барча иш факат нима хакида фикр юритилгани ва кейин нима аниклангани хакида уйлаш, тахмин килиниши мумкин булган барча гояларни хамиша узаро солиштириб туриш ва нихоят, у ёки бу фалсафий эътикодга, фикр ёки хулосага келишдангина иборат булади. Хдкикатан тинимсиз тадкик

этадиган хар кандай кенг ва уткир интеллектнинг кулидан келадиган якка-ю ягона позиция шундан иборат. Аммо бу йул билан чикариладиган хар кандай хулоса факат мушохадавий (спекулятив) булади; у хеч кандай рухий кимматга эга булмайди; у калб излаётган ишончли тажриба була олмайди ёки ишончни бера олмайди. Хдмон интеллект бизнинг ягона куролимиз булар экан, моддий борлик хакидаги билимдан юкорирок хакикатга эришувнинг бошка воситаси мавжуд булмас экан, у холда окилона ва чекланмаган агностицизм бизнинг охирги позициямиз булиб колавериши керак булади. Хрдисалар дунёсидаги нарсаларни муаян даражада билиб олиш мумкин, лекин олий ва акл бовар килмас мохият хамиша ноаниклигича, билиб олинмагинича колаверади. Факат мантикий аклдан буюкрок онглаш мавжуд булса ва биз унга эриша олсак, унда биз туб Реалликнинг мохиятига ета оламиз. Шундай англаш кобилияти мавжудми ёки йукми деган масала хусусида интеллектуал фикрлар, мантикий далиллар бизни узокка обора олмайди. Бизга енг керак нарса тажриба килиш, шундай англашга еришиш, унинг мазмунига киришиш, у билан яшаш. Агар биз шунга эриша олсак, интеллектуал мушохада ва мухокамалар зарурий равишда иккинчи уринга сурилади ва хатто маъносиз булиб колади. Рационал тафаккур шаклидаги фалсафа эса хакикатнинг интеллектуал тафсири уларок, агар шундай тафсирнинг иложи булса, бу буюк кашфиётни ментал онгда ифодалаш воситаси шаклида сакланиши мумкин. Файласуф бу борада мухим янги консепсияни олдинга суради. Ушбу консепсияга кура инсоният онги аста -секин ялпи эволюция килиб, буюк зотлар эришган маррага етиши мумкин. Яъни, унинг таълимотига кура "аклли инсон" инсоният маънавий тараккиётининг энг сунги боскичи эмас, рационал тафаккур инсон онги тарихий юксалишнинг энг олий марраси эмас, балки йулдаги уткинчи ва куйи боскичлардан биридир. Бу гояни тушунтириш учун у инсон онги илгарилаб, тобора юкорига кутарилиб борадиган боскичларнинг хар бирини бирма - бир характерлаб беришга интилган. У инсон онги пиллапояларининг куйидаги таснифини олдинга суриб, пастдан юкори тартибда оддий акл, олий акл, нурланган акл, интуитив акл ва глобал акл погоналарининг мазмунини куйидагича ёритади: Унинг тушунтиришича, "оддий акл инсонда вокеликни бир нуктаси ёки кичик бир фрагментини ёритиб, яна учиб турадиган учкунга ухшайди. Олий акл. "Бу акл рационал - назарий тафаккур намояндаларига -рационалист олимлар ва файласуфларга хос булиб, унинг нури оддий аклга нисбатан эркинрок ва интенсиврок булади". Лекин бу нурда харорат булмайди ва у каттикрок, огиррок булади. Бу огир интеллектуал субстанция олий дунёдан

келаётган нурни тугридан тугри кабул кила олмайди, балки аклий субстанция элементлари билан кориштириб юборади" Шунинг учун унда хакикат софлигича саклана олмайди, таниб булмас даражада узгариб кетади. Бу акл узи кабул килган нурни кайта ишловдан утказиш, уз мазмунидаги элементлар билан кушиб юбориш, мантикий бузиб ёриш(экзекуция), кисмлар, тушунчалар ва гояларга ажратиш (тахлил этиш, яъни анализ, сентиз килиш) кабилар билан шугулланади. Бундан ташкари олий акл узига бир ёки бир неча нуктадан этиб келган нур оркали хулоса чикаради. Шу нукта ёки нукталардан келган гояларни у априор деб хисоблайди (аксиомага айлантиради). Бу акл интуициясининг (олий илмларнинг) "томчи" мавжуд ва шу томчиларга зид келадиган барча илмлар рад этилади. Умуман, бу акл узидан юкорирокдаги ёркинрок нурга очила олади, лекин бу очилиш ахён - ахёнда ва киска муддатли булади. Чунки бу очиклик унинг учун нормал холат эмас, балки гайри табиий, махсус холатдир.

Нурланган акл бу, акл погонасига Олий аклни секин - аста тинчлантирилгандан кейингина кутарилиши мумкин. Бу акл аввалги олий аклда томчилар сифатида кабул килинган нурнинг янги окимга айланиши билан характерланади. Окимнинг узи эса завку - шавк, рухий куринкилик, эркин парвоз каби эстетик холатлар касб этади. Бунда инсон онги тилларанг нур окими билан тулади. Бу боскичда иштиёк, ташаббускорлик, мехр - мухаббат, хаёт ритми баралла сезилиб туради. Бу боскичда инсонда буюк эстетик кобилиятлар (шоирлик, рассомлик, композиторлик ва хк.) уйгонади. Шри Ауробиндонинг курсатишича, "нурланган аклнинг хам узига камчиликлари бор. Зеро, бу боскичда поезия образлар сифатида келган илхом сузлар шаклида бемалол, сел каби жушиб, тошиб, куюлиб тушар экан, инсон онги уни уз калбига сигдириш кийин булган гайри оддий оким дея хис этади. Инсондаги бу завку шавк унинг асабларини каттик кузгалишига олиб келади". Бу хол унинг вужуди хали бундай кучли окимни кабул килишга тайёр булмагани туфайли содир булади, деб курсатади.А.Гхош. Шу маънода ушбу боскичда хам инсон тулик эмас, ярим нурланади. Шунинг учун бу боскич навбатдаги боскичга кутарилишининг яна бир погонаси булади. Бу боскичда инсон хакикат хаммаёкда мавжудлигини тусмол этади, лекин реал кура олмайди. Реал куриш учун эса инсон янада мукаммалрок покланишда давом этиши керак.

МУХОКАМА

Интуитив акл. "Бу акл нурланган аклдан узининг шаффофлиги билан фаркланади. У симоб каби харакатчан булиб, хар кандай паст - баландликда тусик билмай, бемалол ока олади. Олий аклга хос булган мантикий шаблонлар уни сика олмайди, чегаралай олмайди. Бу аклнинг билими кандайдир юкоридан ёки теран чукурликдан эмас, балки хамиша куз унгидан келади. Бу билим бизнинг нурланишимизни, инсоннинг нурланишини кутиб туради" Хдкикатга эришув учун биз факат узимизни ундан ажратиб турувчи чегаралардан кутилишимиз керак холос. Шундай килиб биз Шарк фалсафасининг жозибадорлиги сирини, унинг онг эволюциясининг кандай боскичига тегишли эканини тасаввур килиш имкониятига эга булдик. Ушбу сир инсон рухиятининг самовий илхом булоги билан богланишида экан. Шу маънода А.Гхош таснифига кура фойдалансак, Шарк поетик фалсафаси Гарбнинг рационалистик фалсафасидан, масалан, Гегел панлогизмидан камида икки погона баланд туради. Вахоланки, Гегел узининг европамарказчилик позициясидан туриб Гарб маънавий маданиятини Шаркникидан устун уринга куйган эди. Бошка ишида эса унинг узи уз диалектикасини ишлаб чикишда Румийнинг "Маънавий маснавий"сидан таъсирланишини ёзади. Вахоланки, Гхош фалсафаси Румийнинг гуё атир гулларидан иборат маснавийлари гулдастаси олдида куриб колган бир гиёхдайдир. Чиндан хам, Гхош таснифига кура Шарк фалсафий олий аклнинг эмас, хатто нурланган аклнинг хам эмас, балки интуитив погонанинг махсули экани куринади. Низомий Ганжавий, Хусрав Дехлавий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин румий, Саноий, Х,офиз, Саъдий ва бошка буюк зотларнинг поетик - фалсафий ижоди эса айни шу погонага тегишлидир. Уларнинг асарлари оддий поэзия эмас (нурланган акл боскичидаги илхомнинг натижаси эмас), балки "Ан ал -Хдк'ликка эришган зотларнинг фалсафий поезиясидир. Зеро бу поезия жазба (экстаз) махсулидир. Ижоднинг айни шу шаклини Шеллинг эстетик интуитция деб аталган эди. Шу муносабат билан Гарб экспериаментал рухшунослигининг хавфли томонларини курсатиб берган А.Гхошнинг фикрларини, айникса унинг замонавий рухшуносликда йул куйилаётган хатолар окибати хакида айтганларини ва бу борада урганиши керак булган жуда катта билим сохаси бор. Хрзирги кунда бу каби ходисалар чиндан хам содир булганини текширадиган илмий изланиш ва материаллар хам тобора купаймокда. Табиат ва жамиятда мувозанатсизлик холатининг кескин кучайиб бораётгани, иклимнинг узгариб бораётгани, кутблар урнининг силжиётгани каби фактлар

эндиликда купчилик фан намояндалари томонидан кадимги мифологик башоратларнинг тан олинишига ва хатто тегишли илмий изланиш ва амалий тадбирлар амалга оширишга кадар олиб келмокда. Юкоридаги гоялар Шри Ауробиндо Гхошнинг "Бундан 10000 йиллар олдин бир канча дахо шахслар дунё сирини юлкиб олишга муваффак булган эдилар ва лекин бу сирдан факат айрим кишиларгина бахраманд эдилар..." деган фикрини тасдикдайди ва чиндан хам инсоният жамиятининг бундан анча олдинги даврлардаёк ягона ва мукаммал рухий маданият - традиция (Вахдат хакидаги таълимот) шакллангани хакида хулосага олиб келади.

Ауробиндо фикрича, рухий азоб укубатлар инсон калбини покловчи кучли воситалардан бири хисобланади. "Синтез йога" асарида Ауробиндо шундай деб ёзади : "Айрим кимсалар хаётнинг азоб - укубатларидан чучиб, бефарк булиб колишади, лекин Аллохни севган бандаси учун азоб - укубат, дард аламларни чекиб, сабр - токатли булиш Аллох висолига етишишнинг ягона йулидир. Инсон хаётидаги гам -андух ва азоб - укубатлар пардаланган тусиклар булиб, уларни енгиб утган инсонгина охир окибат Аллох висолига етишар экан, бу билан у барча гам андухлардан фориг булади". Улар эндиликда инсоннинг ички дунёсидаги рохат хис туйгуларига айланади.

Ауробиндо Гхош веданта - йога хинд диний фалсафасининг энг йирик вакилларидан бири эди. Ауробиндо хинд диний фалсафасининг марказий гояси - "хамма нарса Брахмандир", дейди: Веданта ва Упанишадда икки шаклда ифодаланган: намоён булган - Апарада ва намоён булмаган олий - Парада. Ауробиндо иккинчи шаклдан фойдаланади: унинг Пара - Брахмани - бу шаклсиз, сифатсиз нарса булиб, борликнинг узгармас маънавий биринчи асосидир. Пара - Брахманнинг мохияти - уч биринчи ибтидо булган борлик, билиш назарияси ва ахлокий тартибнинг бирлигидирки улар: соат (борлик), чит (билим) ва ананда (рохат - фарогат) дирлар.

ХУЛОСА

Шри Ауробиндо шахси ва ижодининг буюклиги совет даври олимлари ва файласуфларини бетараф колдирмаган. Бу даврда унинг асарларига В. В. Бродов, В. С. Костюченко, Р. Б. Рыбаков, А. Д.Литман, И. П. Челышева кабилар асосан Х,индистон сиёсий мустакиллиги учун курашдаги (Шри Ауробиндо миллий озодлик курашининг рахбарларидан бири булган 1905-1910 йиллардаги) фаолияти хамда у "Арья" номли франсуз журналида (1910-1921) диний - фалсафий муаммоларни, онтология, ижтимоий фалсафа, эволюция

хамда йога хакидаги уз гояларини ишлаб чикиши муносабати билан эътибор каратган ва купрок материалистик нуктаи назардан туриб танкидий муносабат билдирган эдилар. Бундай муносабатлар файласуф ижодининг серкирра эканлигидан далолат беради. Шунинг учун булса керак дунё буйлаб олимнинг ижодига кизикувчилар сони йилдан - йилга ошиб бормокда.

REFERENCES

1. ШДаххорова Глобаллашув шароитида инсон хаёти маъноси. Т.2009.

2. Шри Ауробиндо. Письма о йоге. Часть 11. Москва. " Амрита-Русь".2004.

3. Шри Ауробиндо. Синтез йоги. Москва. Никос. 1993.

4. Бродов, В.В. Истоки философской мысли Индии: Йога: методология практических занятий. - М.:Изд-во Моск. ун-та, 1990

5. Шри Ауробиндо. Основы индийской культуры. Санкт-Петербург.Адити. 1998-.

6. Шри Ауробиндо. Час Бога. Йога и ее цели. Мать. Мысли и озарения. Ленинград. Савитри. 1991.

7. Шри Ауробиндо Гхош. Человеческий цикл. Казань. Новый век. 1992.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.