Научная статья на тему 'Иқтисодий хулқ-атворнинг психологик ва педагогик асослари ва инсон мотивациясини асословчи назариялар'

Иқтисодий хулқ-атворнинг психологик ва педагогик асослари ва инсон мотивациясини асословчи назариялар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
3533
221
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон / бихевиоризм / иқтисодий танлов / эҳтиёжлар / манфаатлар / мотивация / мақсад / фаолият / стимул / қониқиш / иқтисодий педагогика / психология. / Personality / behaviorism / economic competition / (choys) needs / advanteges / motivation / target / activity / stimul / satisfaction / economic pedagogy / psychology

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Д. Тожибоева

Мазкур мақолада иқтисодий хулқ-атвор ва танловнинг педагогик, психологик асослари ҳамда инсон мотивациясини асословчи назарияларни таҳлил қилиш ёрдамида бозор иқтисодиёти шароитида шахсда иқтисодий тафаккурни тарбиялаш зарурияти, мазкур жараёнда иқтисодий педагогика ва психология муҳим роль ўйнаши масалалари тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSICHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL BASICS OF ECONOMIC BEHAVIOR AND THEORY CONFIRMING PERSONAL MOTIVATION

In the article considered the issues of economic behavior. Choosing pedagogical and psychological basics and analyses are represented theoretical basics of personal motivations in the market economy conditions. There are discussed importance of economic thinking teaching, as well considering economic pedagogy and psychology as one of most important.

Текст научной работы на тему «Иқтисодий хулқ-атворнинг психологик ва педагогик асослари ва инсон мотивациясини асословчи назариялар»

Д. Тожибоева,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори

ИКТИСОДИЙ ХУЛК-АТВОРНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ ВА ИНСОН МОТИВАЦИЯСИНИ АСОСЛОВЧИ НАЗАРИЯЛАР

Д. ТОЖИБОЕВА. ИКТИСОДИЙ ХУЛК-А ТВОРНИНГ ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК АСОСЛАРИ ВА ИНСОН МОТИВАЦИЯСИНИ АСОСЛОВЧИ НАЗАРИЯЛАР

Мазкур маколада иктисодий хулк-атвор ва танловнинг педагогик, психологик асослари х,амда инсон мотивациясини асословчи назарияларни тах,лил килиш ёрдамида бозор иктисодиёти ша-роитида шахсда иктисодий тафаккурни тарбиялаш зарурияти, мазкур жараёнда иктисодий педагогика ва психология мух,им роль уйнаши масалалари тадкик этилган.

Таянч иборалар: инсон, бихевиоризм, иктисодий танлов, эх,тиёжлар, манфаатлар, мотивация, максад, фаолият, стимул, к,оник,иш, иктисодий педагогика, психология.

Д.ТОЖИБОЕВА. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ И ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПОВЕДЕНИЯ И ТЕОРИЯ ПОДТВЕРЖДЕНИЯ ЛИЧНОСТНОЙ МОТИВАЦИИ

В данной статье рассмотрены вопросы экономического поведения и выбора педагогических и психологических основ, а также с помощью анализа представлены теоретические основы личностной мотивации в условиях рыночной экономики и важности воспитания экономического мышление, одним из важных в данном процессе рассматривают экономическую педагогику и психологию.

Ключевые слова: личность, бихевиоризм, экономический конкурс (выбор), потребности, выгода, мотивация, цель, деятельность, стимул, удовлетворение, экономическая педагогика, психология.

D. TAJIBAEVA. PSICHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL BASICS OF ECONOMIC BEHAVIOR AND THEORY CONFIRMING PERSONAL MOTIVATION

In the article considered the issues of economic behavior. Choosing pedagogical and psychological basics and analyses are represented theoretical basics of personal motivations in the market economy conditions. There are discussed importance of economic thinking teaching, as well considering economic pedagogy and psychology as one of most important.

Keywords: Personality, behaviorism, economic competition, (choys) needs, advanteges, motivation, target, activity, stimul, satisfaction, economic pedagogy, psychology.

Инсон уз олдига цуйган мацсадига етишга интилар экан, унинг фаолияти заминида уз оиласининг моддий шароити цамда манфаатлари устуворлик касб этади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

1-чизма. Инсонларда иктисодий танловни х,аракатга келтириш механизми

Маълумки, ижтимоий йуналтирилган бозор иктисодиётига асосланган жамият куришдаги ижтимоий, иктисодий ислохотлар инсонни хар то-монлама камолотга етказишга, юксак турмуш да-ражаси, фаровонликни таъминлашга каратилган. «Чунки, хаёт бор экан, инсон бор экан, хар кайси тоифа узининг манфаатларини кандайдир йуллар билан амалга оширишга харакат килади, бу хаётни кандай ташкил килиш лозим, инсон, оила кандай шароитда тинч ва бахтли яшаши мумкин, деган масалалар атрофида фикр юритади, керак булса конуний йуллар билан уз максадларига эришишга интилади»1.

Демак, ёшларни баркамол авлод сифатида тарбиялашда уларда иктисодий тафаккурни тар-биялаш мухим ахамиятга эга. Бу борада хозирги пайтда катор концепциялар мавжуд булиб, улар орасида инсонда иктисодий фикрлаш, тафаккурни шакллантириш масалаларига алохида диккат каратган йуналиш бихевиоризм2 хисобланади.

Бихевиоризм - психологик-педагогик концепция булиб, инсонга технократик тарбия бериш нуктаи назаридан ёндашади. У инсон хакидаги фанлардаги эришилган ютукларга асосланиб, унинг манфаатлари, эхтиёжлари, кобилияти, саъй-харакати ва танловига таъсир этувчи омил-ларни тадкик этади ва бунда замонавий метод-лардан фойдаланади.

Классик бихевиоризмга таникли америка-лик файласуф ва психолог Ж.Уотсон асос сол-

1 Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз жамиятни де-мократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох килишдир. - Т.: «Узбекистан», 2005, -12-13-б.

2 Ингл. behaviour - узини тутиш, саъй-харакат, танлов.

ган. У инсоннинг саъй-х,аракати, танлови, реак-цияси стимулга, унинг рух,ияти психологиясига таъсир килишига, унда кандайдир x1ис-туЙFулар уЙFонишига, кyзFатилишига боFликлиги х,акидаги коидалар билан фанни бойитди.

Жон Б.Уотсон S - R коидасини таклиф килади (S - стимул, R - реакция). У рус физиологи И.П.Павловнинг тажрибасини урганиб, шундай хулосага келади, яъни олимнинг фикрича, инсон стимулга албатта уз муносабатини билдира-ди. Кейинчалик унинг фикрларини необихевио-ристлар Б.Ф.Скиннер, К.Халл, Э.Толмен, С.Пресси ва бошкалар давом эттириб, инсон саъй-х,аракатлари, танловини мустах,камлаш х,акидаги фикрлари билан назарияни бойитишди.

Америкалик таникли психолог Кларк Халл (1884-1952) Уотсоннинг схемасини бошкачарок тарзда (S-O-R шаклида) ифодалайди. У асосий стимул сифатида инсоннинг эх,тиёжини юкори куяди. Улар х,аётий зарур эх,тиёжлар, ижтимоий ва маънавий эх,тиёжлардан иборат булиб, реакция тула англаб етилмай турган х,олда беихтиёр руй беради. Бу боFланиш Халл фикрича, хулк-атвор, танловнинг асосий конунини ифодалайди.

Субъектларнинг психологик ориентация жа-раёнида узаро боFланиш ва таъсирини куйидаги схема оркали куриш мумкин3.

Мазкурсхемапсихологияфанида^^(стимул-реакция) формуласининг аниклаштирилган ва чукурлаштирилган куринишини ифодалайди. У инсон саъй-х,аракатининг стимулга жавоб тарзида юз беришини курсатиб беради. Бу саъй-х,аракат

3 Райзберг Б.А. Психологическая экономика. Учебное пособие. - М.: «Инфра-М», 2005. -С. 118.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

иктисодий танлов тарзида юз бериб, нихоятда хилма-хил гохида эса умуман кутилмаган тарз-да юз беради. Лекин уларни кузатиш, тажриба, тахлил ёрдамида урганиш мумкин.

Инсонларда стимулни вужудга келиб, уни одамдаги аник максадга каратилган сигналга ай-ланиши ва уни охир-окибат иктисодий танлов, саъй-харакатга келтириш механизми сифатида тушуниш эса нисбатан кийин.

Китоб муаллифи ва бошка хамфикрлар бунда механизм сифатида триада (учлик) - «мотив-манфаатлар-максад»ни асос килиб олишган. У нафакат индивидуал, алохида одам иктисодий танлови, саъй-харакатини, балки ижтимоий гурух-лар ва бутун жамиятнинг хам иктисодий саъй-харакати, танлови механизмини ифодалайди.

Бизнингча, ана шу учликда туртинчи буFин, яъни объектив равишда хосил буладиган, инсон биологик тузилишининг узи юзага келтирадиган эхтиёжлар етишмайди. Чунки барча харакатнинг асоси эхтиёжлардан бошланади ва «эхтиёжлар -мотивация - манфаатлар - максад» сифатида на-моён булади. Бу туртлик (квадро) асосида охир-окибат танлов ва истеъмол амалга ошади ва у «эхтиёжлар - мотивация - манфаатлар - максад -фаолият - натижа - истеъмол» занжири тарзида юз беради.

Инсон фаолияти мотивацияга асосланади. Мотивация - биологик жихатдан инсоннинг ирсий ва тупланган тажрибаси асосида индивидуал ва гурухий равишда эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган, ундайдиган туЙFу. Мотив эса инсонни бирон бир фаолият юритиш-га йуналтирувчи, ундовчи ички хис-туЙFу булиб, у эхтиёж, хохиш, кизикиш, интилиш булиши мум-кин.

Инсоннинг турли-туман даражадаги аклий ва жисмоний кобилияти, иродаси бир бутун холда мотивация билан биргаликда уни харакатга со-лувчи куч булиб намоён булади.

Шахснинг хулк-атвори шаклланиши катор омилларга боFлик. Улар:

- шахснинг табиий фазилати, табиатан берил-ган узига хос психологик хусусиятлари;

- шахснинг узига хос бошкариш тизими - «мен образи»;

- уни ураб турган атроф-мухит ва бошкалар.

Шахснинг табиий хислатлари туFилган

вактидан бошлаб мавжуд булади ва унинг фа-оллиги, таъсирчанлиги, узини намоён килиши ва бошкаларда ифодаланади. Таъсирчанлик шахс асаби куз*алувчанлигининг турли даража-сида, унинг атроф-оламга булган муносабатини

курсатиб берувчи хис-туЙFуларининг шиддаткор-лигида намоён булади. XX аср 20-йилларининг бошларида швейцариялик психолог К.Г.Юнг шахснинг психологик хусусиятларини «экстраверсия» ва «интроверсия» тушунчалари оркали таърифлаб беришни таклиф этди.

Экстраверсия (extra - ташкари) инсоннинг шундай психологик харакатларини курсатиб бе-радики, бунда у узининг кизикишларини ташки омилга, ташки объектларига каратади. Баъзан буни узининг ички хис-туЙFулари, кизикишлари, узининг шахсий ахамиятини пасайтириш, эъти-бор бермаслик эвазига хам амалга оширади.

Экстравертларга хулк-атворнинг таъсирчанлик, самимийлик, ташаббус курсатиш, мулокотга киришиш ва бошкалар билан тезда тил топишиб кетиш каби хислатлар хос.

Интроверсия (intro - ички) шахснинг уз мафа-атларига, ички оламига, уз карашларига диккат-эътибор килиши билан ажралиб туради.

Интроверсия - экстраверсиянинг хиссий тав-сифлар билан бирга кушилиб келиши шахс тем-пераментларини1 белгилаб беради.

Темпераментнинг турлари (сангвиник, меланхолик, флегматик, холерик) милоддан аввал-ги асрда Гиппократ томонидан жорий килинган булиб, уларнинг номлари ханузгача сакланиб колинган, лекин мазмуни узгарган.

Шахснинг тавсифи инсоннинг ишга, нарсалар-га, бошка кишилар ва узига муносабатини белгилаб берадиган баркарор психологик хусусиятла-рида акс этади.

Шунингдек, характерга хос хусусиятлар: прин-ципиаллик - принципсизлик, сахийлик - хасислик, мехнатсеварлик - дангасалик, пухталик - пала-партишлик ва хоказоларда ифодаланади.

Шахснинг табиатан бериладиган хислати билан боFлик психологик хусусиятлари орасида алохида ажралиб турувчи хислати - бу унинг кобилиятидир.

Кобилият - шахснинг узида билим, мала-ка, куникмаларни хосил килиш тезлиги, бирон бир фаолият, ишни бажара олиш имконияти, лаёкатини ифодалайди. Шахснинг хулк-атворини белгиловчи яна бир жихат унинг эхтиёжларидир.

Эхтиёжлар манфаатни, манфаат эса максадни келтириб чикаради. Инсон максадини амалга оширишга интилиши мотивация, мотивация эса

1 Темперамент - лот. Temperamentum - кисмларнинг те-гишли нисбати, мутаносиблик. Мазкур тушунча психология фанида чукур урганилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

\_/

2-чизма. Эхтиёжлар ва уни к,ондириш йуллари

Эхтиёжлар К,оник,иш йуллари

Уз-узини намоён к,илиш Уз салохиятини руёбга чик,ариш, яъни билим, ахборот олиш, ваколатлар доирасини кенгайтириш

Атрофдагилар хурматига эришиш, тан олиниш Уз касбида омилкорлик, мустак,иллик, карорлар кабул к,илиш

Ижтимоий эхтиёжлар Рухан як,ин булган гурухга мансублик, атрофдагилар билан алокада булиш

Хавфсизлик, химояланганлик, эртанги кунга ишонч Баркарорликни сак,лаб крлиш, физиологик эхтиёжларни кондириш учун пул даромадларини топиш

Физиологик эхтиёжлар Озик,-овк,ат, кийим-кечак, уй-жойга эга булиш ва бошкалар

иктисодий стимулларни, яъни раFбатлантирувчи кучларни юзага келтиради.

Шундай килиб, инсоннинг хулк-атворини, бир томондан, табиатдан берилган кобилият, темперамент, иккинчи томондан, эхтиёжлари ва уларни кондиришнинг объектив зарурияти белгилайди ва бир бутун холда инсон шахсида гавдаланади.

Файласуфлар кадим замонлардан хозиргача шахснинг фаоллиги ва уни куз^атувчи манба-ларни белгилашга уринганлар. Инсоннинг хулк-атворини тушунтирадиган куплаб назариялар яратилди. Кейинги йилларда, айникса, инсоннинг эхтиёжларидан келиб чикиб, унинг хулк-атворини тушунтириб берадиган назариялар купрок ри-вож топди. Бундай назарияларнинг энг машхур муаллифлари А.Маслоу, Э.Кат, Д.Мак-Клеманд, Ф.Гернбург ва бошкалар саналади.

Инсон яшар экан, турли-туман эхтиёжларини кондириши зарур, чунки инсоннинг физиология-си, биологик тур сифатида мавжуд булиши шуни такозо килади. Улар бирламчи эхтиёжларни таш-кил этади. Иккиламчи эхтиёжлар тараккиёт ту-файли хаётда тажрибанинг ривожланиши нати-жасида вужудга келиб ривожланиб боради.

Шу назариянинг машхур вакилларидан бири А.Маслоу (1908-1970) эхтиёжлар ва уни кондириш йулларини куйидагича тасвирлайди (2-чизма).

Ана шу эхтиёжларни кондириш жихатидан ие-рархик тарзда навбатма-навбат жойлаштиришга конун сифатида каралади.

А.Маслоу инсон эхтиёжларини пирамида шаклида ифодалаб, уларни кондириш зарурияти жихатидан кетма-кетлигини иерархик тарзда куйидагича белгилайди (3-чизма).

Унинг фикрича, эхтиёжлар, биринчи навбатда, физиологик эхтиёжлар булиб, сунгра хавфсизлик, химоя кабиларга эхтиёж туFилади. А.Маслоу фикрича, муваффакиятга булган эхтиёж ривожла-наётган инсон фаолиятининг энг мухим мотиви булса, ижодга уз-узини намоён килишга эхтиёж, мотивацион иерархиянинг энг юкори даража-сидир.

Инсон эхтиёжининг хилма-хиллиги унинг фао-лияти сабабини ташкил этади. Маълум бир мута-хассисликни эгаллаш ва мувафаккиятли фаолият юритиш учун кизикиш хам мухим ахамиятга эга-дир.

Агар шахс узи бажараётган ишга кизикмаса, уни купинча хафсаласизлик билан, «кулдан кет-гунча» бажаради. Шунинг учун хам халкимизда «Буйнидан бойланган ит овга ярамайди» деган накл бор.

Кизикиш - инсоннинг у ёки бу нарсага, ишга диккат-эътибор каратиши, ихлос куйиши, агар у бажарадиган иш булса бажаришга астойдил киришиши, хуллас, инсон эхтиёжининг намоён булишини узига хос шакли булиб, у кишида ижо-бий x1ис-туЙFу уЙFотади.

Инсон уз кизикиши туфайли бирон бир максад куядики, уни амалга ошириш охир-окибат эхтиёжларни кондириш, яъни истеъмолга бориб такалади.

Бу жараён «эхтиёжлар - сабаб - кизикиш объ-екти - фаолият максади -эхтиёжларни кондириш» тарзида юз беради.

Кизикиш инсоннинг факатгина ички х,ис-туЙFуси булиб колмай, унга ташки мухит хам катта таъсир курсатади. Инсоннинг хулк-атвори, узини тутиш танлови мураккаб жараён булиб, унинг мотивлари, энг аввало, эхтиёжлар билан боFлик.

Инсоннинг у ёки бу харакатини амалга оши-риши, у ёки бу нарсани танлашида уз нуктаи на-зари, бошкалардан фаркланувчи уз мотивацияси бор.

Хар бир инсоннинг интилиши, кизикиш хохишининг асосини хаётга, яшашга булган интилиши ташкил этади. У эса инсоннинг зурри-ёт колдириш ва узини-узи саклаш инстинктида ифодаланади.

Бундай карашга дастлаб иктисодий назариянинг «маргинал назария» йуналиши вакиллари асос солишган булиб, улар орасида Е.Бем-Баверк алохида ажралиб туради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

3-чизма. Маслоунинг инсон эх,тиёжлари «пирамида»си

Маргинализмда иктисодиётга хужалик муно-сабатларида катнашаётган алохида субъект пси-хологияси нуктаи назаридан ёндашилади.

Маргинализмнинг иктисодий фикр ривожи-га кушган хиссаси истеъмолчилар рухиятини урганиш, аник иктисодий вазиятда субъектнинг узини тутиши, иктисодий танловни кандай амал-га ошириши, эркин ракобат кураши шароитида фирма фаолиятининг самарадорлигини ошириш буйича математик услублардан фойдаланиш каби назарий тадкикотларда намоён булади.

Маргинал йуналиш вакиллари ресурсларнинг чекланганлиги хар кадамда бизни танлашга, тан-лаш эса мезонларни белгилашга олиб келиши, мезонларга эса инсон доимо манфаат нуктаи назаридан ёндашишини курсатиб беришган. Манфаат, бир томондан, эхтиёжни кондириш за-рурияти кай даражада эканлигига боFлик булса, иккинчи томондан, заруриятни кондирадиган неъматнинг камёблиги ёки сероблигига боFлик. Биз доимо харид килишда, биринчи навбатда, узимиз учун энг зарур нарсани танлаймиз. Бу тан-ловимиз харажатлар билан боFлик. Биз уз манфа-атларимиздан келиб чикиб, доимо кам харажат-ни танлаймиз. Бу танлов инсоннинг психологияси билан боFлик.

Бозор иктисодиётида реклама айнан инсоннинг рухиятига таъсир килиш оркали унинг танлов йуналишини узгартиришга каратилган.

Иктисодий саъй-харакат инсоннинг иктисодий фаолиятида, жамиятнинг иктисодий хаёти жараё-нида амалга оширган харакати, ишларининг из-чиллиги, яхлитлиги ифодасидир.

Иктисодий онг, тафаккур жамиятдан ажрал-майди. Шунинг учун иктисодий саъй-харакатнинг ман^и жамият иктисодий хаётида мужассам-лашган. Охир-окибат одамларнинг иктисодий

саъй-харакати, танлови иктисодий конунлар ва уларнинг амал килиши билан боFлик.

Иктисодий конунларнинг амал килиши инсон-лар учун мулжал, йуналиш булади. Уларга кура танлайдилар, карор кабул киладилар.

Иктисодий саъй-харакат, танловни «эхтиёжлар -мотивация - манфаатлар - максад - алокалар - конунлар - англаш - фаолият - натижа - ис-теъмол» мантикий изчиллигида ва яхлитлигида куриш мумкин.

Агар иктисодий конунларга табиат конунларига ухшаб риоя килинмаса, у албатта жазолайди. Факат табиат конунлари каби хато-га йул куйганимиз дарровда куринмайди, балки маълум бир фурсат утгач билинади. Шунинг учун иктисодий хаёт, конунларни чукур урганиш зарур. Иктисодий конунларнинг жамиятга хослиги унинг табиат конунларига ухшаб туFридан-туFри эмас, балки инсонлар уртасида юз берадиган алокалар оркали амал килишида намоён булади.

Маълумки, иктисодий алокалар инсоннинг манфаатларидан келиб чиккан холда урнатилади. Манфаатлар — бу, одамлар эхтиёжининг муноса-батлар оркали ифодаланишидир. Мулкчилик хам кишиларнинг иктисодий манфаатларини акс этти-ради. Мулкнинг кандай доирада алохидалашувига караб, манфаатлар хам алохидалашади.

Хар бир киши уз шахсий манфаатига, оила аъзоси сифатида оилавий, мехнат килаётган жа-моаси микёсида манфаатга, яшаётган юртида шу юртнинг фукароси, жамият аъзоси сифатида манфаатга эга.

Хар бир кишининг инсон сифатидаги эхтиёж-лари хам мавжуд. Унинг эхтиёжи жамиятда тутган урни, унинг шахсий манфаатини юзага келтиради. Бунинг учун шахс уз оиласида яшайди, жамоада мехнат килади. Хар бир фирма, жамоа, корхона

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

бошкаларидан алохидалашган холда хужалик юритар экан, шу жамоанинг умумий ишловчи-ларини бирлаштиради. Хар бир инсон уз юрти-нинг фукароси сифатида умумдавлат манфаати-ни ифодалайди. Умумдавлат манфаати бутун халк максадининг умумийлигидан далолат беради.

Манфаатлар объектив хамда субъектив куринишга эгадир. Манфаатларнинг объектив-лигини эхтиёжларнинг объективлиги ифодаласа, иккинчи томондан, манфаат хар бир субъектнинг манфаати сифатида юзага чикади.

Манфаатлар шунингдек, бир томондан умумий, иккинчи томондан, хусусий булади. Манфаатларнинг умумий булишига сабаб шуки, аввало, хар бир инсон маълум бир оила, мамлакат, колаверса, Ер сайёрасида яшайди, мехнат килади. Инсонлар учун шундай умумбашарий кадриятлар мавжуд-ки, улар умумий манфаат тарзида намоён булади. Масалан, атроф-мухитни мухофаза килиш, тари-хий ёдгорликларни асраш ва бошкалар умумий манфаатлар сирасига киради.

Манфаатларнинг хусусийлиги хар бир субъектнинг уз манфаати мавжудлигидан келиб чикади. Бу манфаат айнан унинг максадини ифодалайди, бошкаларнинг манфаатидан ажралиб туради хамда бошкаларнинг манфаатларига мос туша-вермайди.

Инсоннинг шахс хамда мулк эгаси сифати-даги манфаатлари булиб, улар бир-биридан фаркланади. Шунинг учун мулкдор билан мулк-сизнинг манфаати кескин фарк килади. Хар бир шахснинг инсон сифатидаги манфаати унинг хаётий эхтиёжларини ифодаласа, мулкдор сифатида уз мулкидан фойдаланиб, даромад топиши-ни ифодалайди.

Манфаатларга турли жихатдан ёндашиш хар бир инсоннинг манфаатларини узида мужассам-лаштирувчи субъект сифатида иктисодий фаоли-ят жараёнида узини кандай тутиши мумкинлиги-ни аввалдан тахмин килишга ёрдам беради.

Иктисодий манфаатлар стимуллар - англаш -мотивация - максад - фаолият тарзида юз беради. Манфаатдан келиб чиккан холда максад куйилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Инсонлар гохида манфаатларига хаддан ташкари урFу беришлари натижасида иктисодий конунлар амал килишини, хар кандай даромад олиш учун етарли даражада харакат килиш ло-зимлигини унутиб куйишади. Айникса, тезда бой-иб кетиш хаёлида юрганлар турли-туман товла-мачиликлар курбони булиши мумкин. Бу кимор уйинларидан тортиб, турли-туман молиявий

пирамидалар фаолиятига аралашишни уз ичига олади.

Масалан, молиявий пирамиданинг Понзи схе-маси куйидагича: америкалик бизнесмен Чарлз Понзи 1920 йили 1000 сармоячидан 6,5 миллион доллар пул йиFади. У 45 кундан кейин карзни 50% фойдаси билан кайтариб бериш мажбу-риятини олади. Бу мажбурият унинг Бостонда-ги корхоналарининг почта купонлари билан мустахкамланади. Понзи биринчи сармоячи-ларга пулларини 50% фойдаси билан кайтаради. Бунинг натижасида юкори даражадаги фойда олиш х,акида овоза таркалади. Натижада куплаб инвесторлар уз пулларини куйишни бошлаша-ди. Лекин тез фурсатда бойиб кетишни уйлаб, пулини тикканларнинг умидлари пучга чикади. Чунки биринчи булиб фойда олганларнинг фойдаси кейингиларнинг пули эвазига туланган эди. Сармоячилар сони камайиши билан бу ёлFонга курилган "иморат" уз-узидан йикилиб, минглаб одамлар уз маблаFларидан ажралдилар.

Инсонлар саъй-х,аракати, танлови сабаблари-ни тадкик килган таникли олимлардан бири Макс Вебер (1864-1926) булиб, у узининг иктисодий-ижтимоий х,аётга либерал ёндашиши билан ажралиб туради. М.Вебер социология асосчиларидан бири булиб, инсон фаолиятини 4 типга булади.

Биринчи харакат муайян максадга аник, сама-рали йуналтирилган тип (zweckrationell). Мавжуд восита, маблаFлар кутилган максадга етишиш учун ишлатилади. Иккинчиси, кадриятлар нуктаи назаридан рационал (wertrationell), учинчиси, муайян эхтирос ва эмоциялар (affektrationell), туртинчиси, такрорланувчи анъаналар ва урф-одатлар нуктаи назаридан рационал (traditionell) типлардир. Уларнинг барчаси бир бутун булиб, жамиятнинг ижтимоий-иктисодий хаётини акс эттиради.

Биринчи типга ажратилган фаолият окилона, самаралидир. У онгли ва аник куйилган максадни амалга оширишга каратилган булиб, шахс шу максадга етакловчи воситалардан хам фойдала-нади.

Харакатнинг иккинчи типи шу маънода окилонаки, унга харакат килаётган шахснинг ахлокий ёки диний карашлари ёки нимани кадрлаши нуктаи назаридан ёндашилади. У купинча ёзилмаган конун-коидалардан ибо-рат булиши мумкин. Масалан, чукаётган кемани унинг капитани хаммадан кейин охирида тарк этади.

Учинчи тип харакат Fайритабиий раFбатга булган назоратсиз реакция тарзида ёки асабий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

тарзда юз бериб, окилона харакатлар билан уйланмай килинган харакатлар орасида туради.

Туртинчи тип харакат урф-одат, анъаналар асосида уйламай килинган харакатлар булиб, уларни окилона харакат даражасига киритиб булмайди.

Хар кандай даврнинг ахлоки харакатнинг маъ-лум бир кисмини ташкил этади ва у иктисодий рационал хаёт тарзи шаклланишига, юзага кели-шига тусик булиши мумкин. Шундай килиб, инсон харакатининг мураккаб мотивлари эхтиёжларда ифодаланади. Айнан эхтиёжлар уларнинг саъй-харакати, хулк-атвори ва танловини белгилайди.

Демак, инсон шахс тарбиясида, унда иктисодий тафаккурнинг шаклланишида ана шу жараённи назардан кочирмаслик керак. Бунинг учун биз-нингча, бир томондан, иктисодий йуналиш буйича мутахассис тайёрлашда талабалар «Иктисодий педагогика ва психология» фанини урганишлари зарур. Иккинчидан, иктисодиёт назарияси фанини урганишда психологик нуктаи назардан чукуррок ёндашишни хам унутмаслик керак.

Зарур билимларни эгаллаш, олинган иктисодий билимларни эътикодга айлантириш, иктисодий саъй-харакат, одатга айлантириш иктисодий таълим ва тарбиянинг вазифасидир. Факат шу йул билангина иктисодий билим амалиёт билан боFланади.

Иктисодий билимларни эгаллашда иктисодий тафаккурни шакллантиришнинг мухим жихат-ларидан бири ёшларда иктисодий психологияни шакллантиришдир. Иктисодий психология, бир томондан, иктисодий таълим-тарбияга, иккинчи томондан, жамиятдаги мавжуд тизимга хос тарзда шакллана боради.

Мамлакатимизда тарихан киска вакт ичи-да бозор муносабатларига асосланган миллий

иктисодиётнинг асослари барпо этилди. Бу эса иктисодий билимлар асосларини кишилар он-гига сингдириш долзарб масалага айланиши-га олиб келди. Шунинг учун хам, ёшларимизда иктисодий тафаккурни шакллантириш, бунинг учун энг мухим иктисодий атама ва тушунчалар мазмун-мохиятини урганишга алохида ахамият бериш талаб этилади. Чунки улар шахснинг иктисодий танлови кандай юз беришига катта таъсир курсатади. Иктисодиётни ривожланти-рувчи куч - бу, инсонлар экан, демак, вазиятни туFри бахолай оладиган мутахассисларни тайёр-лаш давр талабидир.

Самарасиз, бехуда сарфланган вакт катта йукотишларга олиб келиши мумкин. Вакт мухим иктисодий категория, уни чукур урганиш талаб этилади. Буни ёшлар онгига сингдириш, уларни кундалик хаётларини туFри режалаштиришга ургатишимиз зарур. Зеро, вактни оркага кайтариб булмайди.

Инсоннинг хар кандай фаолияти коникиш, мамнунлик ёки захмат, азият чекиш билан юз беради. У бирон бир фаолият юритар экан, уни амалга ошириш натижасидан мамнун булишни, коникишни максад килиб куяди. Лекин доимо хам кутилган натижага эришавермаслик мумкин. Шунинг учун ёшларда муваффакиятсизликдан тушкунликка тушмаслик, бажараётган ишга "кул силтаб" кетмаслик малакаларини шакллантириш зарур. Бу вазифани эса иктисодий педагогика ва психология фани бажаради. Шунинг учун таълим тизимида иктисодий педагогика ва психологияни укитишда хамда иктисодиёт назарияси фанини урганишда мавзуларда психологик жихатдан хам ёндашишга эътибор каратиш мухим ахамият касб этади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох килишдир. - Т.: "Узбекистан", 2005.

2. Каримов И.А. Ёшларимиз - халкимизнинг ишончи ва таянчи. - Т.: "Маънавият", 2006.

3. Газиев Э.Г. Психология высшей школы. Учебное пособие. -Т.: "Университет", 2006.

4. Квин В. Прикладная психология. - СПб.: Изд-во «Питер», 2000.

5. Райзберг Б.А. Психологическая экономика. Учебное пособие. - М.: "Инфра-М", 2005.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.