Научная статья на тему 'Ўқитувчининг психологик компетенциясига доир айрим мулоҳазалар'

Ўқитувчининг психологик компетенциясига доир айрим мулоҳазалар Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2274
235
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / психологик компетентлик / коммуникация / педагог / педагогик фаолият / объект / субъект / педагогик амалиёт / концепция / competence / psychological competence / communication / teacher / teaching activities / object / subject / teaching practice / concept

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қодиров У.

Мақолада ўқитувчи касбий педагогик фаолияти жараёнида унинг психологик компетентлигини ривожлантириш масаласига эътибор қаратилган бўлиб, таълим муассасалари, шу жумладан, қайта тайёрлаш ва малака оширишга ихтисослашган таълим муассасалари тингловчиларида ушбу жиҳатни шакллантириш муаммолари хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ISSUES OF TEACHER’S PSYCHOLOGICAL COMPETENCE.

The article expresses the development of teacher’s psychological competence in the process of his professional activities. The author forwarded out problems of teacher’s quality formation in training institutions, in particular, post graduate students of educational institutions specialized in the training and professional development.

Текст научной работы на тему «Ўқитувчининг психологик компетенциясига доир айрим мулоҳазалар»

V_/

К,одиров У.,

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти ректори, психология фанлари номзоди

ЦИТУВЧИНИНГ ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНЦИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛО^АЗАЛАР

К.ОДИРОВ У. УЦИТУВЧИНИНГ ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНЦИЯСИГА ДОИР АЙРИМ МУЛОЦАЗАЛАР

Маколада укитувчи касбий педагогик фаолияти жараёнида унинг психологик компетентлиги-ни ривожлантириш масаласига эътибор каратилган булиб, таълим муассасалари, шу жумладан, кайта тайёрлаш ва малака оширишга ихтисослашган таълим муассасалари тингловчиларида ушбу жих,атни шакллантириш муаммолари хусусида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: компетентлик, психологик компетентлик, коммуникация, педагог, педагогик фаолият, объект, субъект, педагогик амалиёт, концепция.

КОДИРОВ У. НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ КОМПЕТЕНЦИИ ПРЕПОДАВАТЕЛЯ

В статье рассматривается вопрос развития психологической компетенции преподавателя в процессе его профессиональной деятельности. Автором высказаны мнения о проблемах формирования этого качества у преподавателей учебных учреждений и, в частности, у слушателей учебных учреждений, специализированных на переподготовку и повышение квалификации.

Ключевые слова и понятия: компетентность, психологическая компетентность, коммуникация, педагог, педагогическая деятельность, объект, субъект, педагогическая практика, концепция.

KODIROV U. SOME ISSUES OF TEACHER S PSYCHOLOGICAL COMPETENCE.

The article expresses the development of teacher's psychological competence in the process of his professional activities. The author forwarded out problems of teacher's quality formation in training institutions, in particular, post graduate students of educational institutions specialized in the training and professional development.

Keywords: competence, psychological competence, communication, teacher, teaching activities, object, subject, teaching practice, concept.

Мутахассисларнинг психологик компетентлиги масала-сини тадциц этишга кейинги пайтларда цизициш анча куча-йиб бормоцда. Бу борадаги царашлар, фикр-мулоцазаларнинг турли-туманлиги мазкур муаммо хусусида х,озирча тизим-лаштирилган, ягона концептуал модель яратишга имкон бермаяпти.

Албатта, психологик компетентликни тушу-ниш шахс фаолиятининг турли куринишларини тах,лил этиш баробарида аниклаштирилади, шунинг учун биз ушбу муаммога укитувчи фаолиятини урганиш мисолида мурожаат килмокчимиз.

Укитувчининг касбий педагогик фаолияти «укитувчи-укувчи» узаро алокаси негизида олиб борилади, айнан шу жараёнда таълимий, тарбиявий, коррекцион, ривожлантирувчи ва шакллантирувчи максадлар амалга оширилади. Шунинг учун укитувчининг касбий-психологик компетентлигини урганишда энг аввало, ком-муникатив (мулокот) компетентликка эътибор каратилгани максадга мувофикдир. Замона-вий психологияда коммуникатив компетент-лик ва унинг таркиб топиши шарт-шароитлари, омилларини урганишга нисбатан бир неча ён-дашувлар мавжуд.

Масалан, бихевиористик йуналиш вакил-лари коммуникатив компетентликни шахс-нинг муайян вазиятларда максадга мувофик хулк-атвор шаклини намоён килиш, вазиятни окилона бах,олаш ва шунга мос тарзда фаоли-ят юритиш куникмаларини эгаллаганлиги би-лан белгилайдилар.

Когнитив психология йуналиши тарафдор-лари эса коммуникатив компетентлик субъект-нинг когнитив (аклий) сох,аси даражаси, унинг инсонлар психологияси борасидаги билим-лари, шунингдек ижтимоий тафаккури, тасав-вури ва идрокига бевосита боFлик равишда шаклланади, деб х,исоблайдилар.

Инсонпарварлик психологияси вакилла-ри шахснинг кадриятлар тизими хусусиятла-рини биринчи уринга куядилар ва коммуникатив компетентлик энг аввало, мулокотга киришувчиларнинг самимийлиги, очиклиги, шахс ривожланишига имкон берувчи мулокот куникмаларини эгаллаганлигига боFлик, дея таъкидлайдилар.

Турли ижобий психологик амалиёт наму-наларини куллаш оркали инсоннинг психологик салох,иятини юксалтиришга йуналтирилган

х,озирги замон психологияси айрим намоян-далари эса мулокотга шахс фаолият жараё-нида уз хатти-х,аракатларини бошкаришининг субъектив моделларини апробация, синов-дан утказиш ва такдим килиши учун макон сифатида карайдилар. Бунда коммуникатив компетентлик шахсда субъектив назорат малакаларининг ривожланганлиги, дунёкарашнинг позитив шакли таркиб топ-ганлиги, муваффакиятга нисбатан интилиш, йул-йурикларнинг шаклланганлиги, муно-сабатларни максадга мувофик йулга куйиш кобилиятининг мавжудлигида намоён булади. Индивиднинг ички психологик мух,итини ях-шилашга эса коммуникатив компетентликни таъминлашнинг гарови сифатида каралади.

Коммуникатив компетентлик шахс хулк-атворининг бошкалар тарафидан туFри анг-ланиши билан х,ам боFликдир. Инсон хатти-х,аракатлари мазмунининг айнан мулокот жараёнида узгаларга туFри етказилиши шахсда ижтимоий шериклик субъекти сифатида коникиш х,иссини уЙFотади. Пировардида, коммуникатив компетентликнинг юкори даражаси социум, жамиятда муваффакиятга эри-шишни таъминлайди, бу эса мос равишда ки-шининг узини узи х,урмат килиши даражасига х,ам таъсир килади. Коммуникатив компетентликнинг куйи даражаси эса стрессга мойиллик, хавотирланиш, куркув каби х,олатларнинг юза-га келишига сабаб булади1.

Коммуникатив компетентлик х,амсух,бат билан мулокотни куллаб-кувватлаш, унинг «Мен»ини х,урмат килишда намоён булади. Укитувчининг касбий фаолиятида укувчига мулокот шериги сифатида психологик жих,атдан далда, мадад бериши дарс ва дарсдан ташкари вактдаги педагогик муваффакиятнинг мух,им омилларидан х,исобланади. Шунинг учун х,озирги пайтда педагог кадрлар, укитувчилар

1 Кондратьева А.С. Связь когнитивной компетентности с проявлением внушаемости и ригидности в социальной перцепции. // Вестник МГУ. Сер. 14. Психология. 1979, № 2.

V_/

тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини оширишга ихтисослашган таълим муассасала-рида коммуникатив компетентликни шакллан-тиришга йуналтирилган амалий курслар сама-радорлигини таъминлашга жиддий эътибор каратиш лозим, деб х,исоблаймиз.

Педагогик амалиёт тах,лили укитувчилар фаолияти давомида дуч келаётган куйидаги характердаги коммуникатив муаммолар мав-жудлигини курсатди:

■ маънавий-маърифий, тарбиявий йуналиш-даги тадбирларни ташкил этишда укувчиларда узаро х,амкорликда ишлаш максад, йул-йурик-ларини шакллантиришнинг кийинлиги;

■ ижтимоий-перцептив малака ва куникма-ларнинг етарли даражада таркиб топмаганлиги;

■ педагогик мулокот жараёнида юзага кела-диган турли вазиятларга зудлик билан мосла-ша олиш кобилиятининг ривожланмаганлиги;

■ шахсда уз коммуникатив хулк-атворини назорат килиши билан боFлик муаммоларнинг мавжудлиги;

■ низоли вазиятларда муаммони туFри х,ал килиш компетенцияларининг етишмаслиги;

■ укувчи х,олатини х,ис килишда когнитив малакаларнинг етишмаслиги.

Педагогик фаолиятда касбий психологик компетентлик умумий тузилмасининг мух,им таркибий кисмларидан яна бири - бу, иж-тимоий компетентликдир, зеро замонавий укитувчи нафакат укувчига билим беради, маъ-лумот, ахборот етказади, балки ривожланаёт-ган шахс ва жамият уртасида воситачи ролини х,ам бажаради. «Бола-жамият» муносабатлари, узаро алокасининг максадга мувофик булиши укитувчининг канчалик ижтимоий х,аётда ком-петентли, омилкор эканлигига х,ам боFликдир.

Ижтимоий компетентликнинг асосий функ-циялари сирасига мослашиш, ижтимоий йуналганлик, шахсий ва умумижтимоий таж-рибаларнинг уЙFунлашуви каби тушунчалар-ни киритиш мумкин. Шахс ижтимоий компе-тентлигининг кай даражада эканлиги узаро мулокот, фаолиятни йулга куйиш жараёнида мух,им ах,амият касб этади. Шу билан бирга пси-хологлар утказган тадкикотлар натижаларига кура, фукароларнинг янги ижтимоий, глобал-лашув шарт-шароитларига мослашуви жараёнида инсонлардаги ижтимоий компетентлик даражасининг шаклланганлиги алох,ида урин тутади. Экологик, сиёсий, мафкуравий, ижти-

моий узгаришлар нафакат ижтимоий тафак-кур ривожини белгилайди, балки инсонлар-нинг узини узи англаши, х,аётий кадриятлари, шахсий муаммоларига х,ам таъсир курсатади. Бу эса психология фани олдига инсоннинг иж-тимоийлашуви, ижтимоий мослашуви билан боFлик муаммоларни х,ал килиш борасида унинг компетентлик даражасини юксалтириш-га йуналтирилган дастурлар яратиш вазифаси-ни куяди. Назаримизда, мазкур вазифа нафакат узи, балки укувчиларининг х,ам баркамол шахс сифатида шаклланишига масъул булган педа-гоглар фаолиятига алох,ида тегишлидир.

Ижтимоий компетентлик замонавий психология фани тадкик этаётган психологик компетентликнинг турли шакллари орасида мух,им урин тутади. У инсоннинг ижтимоий узаро ше-риклик, х,амкорлик субъекти сифатидаги яра-тувчилик хусусиятларини х,ам акс эттиради. Субъектнинг компетенциявий ижтимоий хулк-атвори шаклланиши механизмлари, намоён булиш тенденциялари, мотивацияси, мазму-нига булган кизикиш, аввало, «инсон-жамият» узаро алокаси характерининг ижтимоий равнак, ривожланишга курсатадиган таъсири билан тавсифланади.

Компетентлик шахснинг узига хос тузилма-вий хусусияти экан, психологлар бу тузилма-даги яна бир компонентлик - аутокомпетент-ликни х,ам алох,ида таъкидлайдилар. Хозирги замон психология илмида аутокомпетент-лик субъектнинг шахс хусусиятлари ва хулк-атвор куникмаларини максадга мувофик узгартиришга, уз психик имкониятлари захира-ларидан окилона фойдаланишга тайёрлигини, бунинг учун салох,ияти мавжудлигини англа-тувчи категория х,исобланади. Аутокомпетент-лик янги билим, маълумот, ахборотларни са-марали узлаштириш, юкори даражадаги узини узи назорат килиш куникма ва малакалари, муваффакиятга эришиш борасидаги иродавий йул-йурикларни мустакил шакллантиришни х,ам уз ичига олади. Айни пайтда, индивиднинг х,аёт фаолияти жараёнида экстремал, кузда тутилмаган х,олатлар юзага келганда ички х,олатини узгартириш оркали кулай, макбул вазият, шароитларни яратиш кобилияти х,ам аутокомпетентликка мисол була олади. Шу тарика, аутокомпетентлик шахс сифати булиб, инсон х,аётининг маълум даврларида шаклла-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

нади ва муайян фаолият тури билан самарали шуFулланишга имкон беради.

Психологик компетентликни тахлил килиш натижалари шундан далолат берадики, бу -бир тизимни ташкил этувчи ва узаро боFлик хусусиятлардан иборат мураккаб психологик тузилма. Психологик компетентлик тушунча-си остида инсоннинг профессионал фаолия-ти ва хаёти давомида учраши мумкин булган муаммоларни ижобий хал этишга ёрдам бе-рувчи касбий-шахсий сифатлари англанади. Укитувчининг психологик компетентлиги маз-муний ва технологик жихатларга эга булиб, турли ихтисослик ва мутахассисликларга оид маълумотларни узлаштириш жараёнида ри-вожлана боради1.

Инсоннинг психологик компетентлигини ривожлантириш муаммоси психология фанида турли нуктаи назарлардан (сабабият ва окибат; касбий махоратга эришишда компетентликни ривожлантириш йуналиш ва тенденциялари; юкори даражадаги компетентликка эришишда ички ва ташки шарт-шароитларнинг узаро муносабати; психологик компетентлик риво-жи даражасининг мезон ва улчовлари) тахлил килиб келинган.

Укитувчида компетентликни шаклланти-ришга нисбатан психологик тайёрлик, хозир-ликнинг узиёк мазкур жихат тезрок ва сама-ралирок таркиб топишига сабаб булиши тадкикотларда исботланган. Шунинг учун уки-тувчи ва педагогларда компетентликка тайёр булишни раFбатлантиришга хам эътибор кара-тиш лозим.

Психологик нуктаи назардан тайёргарлик-нинг мотивацион, хиссий, ахлокий, когнитив ва хулкий даражалари мавжуд. Тайёргарликнинг фаоллашуви шахс томонидан мазкур даража-лар узаро боFлик, бир бутун холда англанган, идрок этилгандагина юз беради. Психологик тайёргарликни куйидаги жихатларни камраб олувчи мураккаб динамик тузилма сифатида тавсифлаш мумкин:

■ педагогик фаолият субъектига хос индивидуал эхтиёж ва талаблар, касбий вазифалар-ни англаш;

1 Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности учителей в системе повышения квалификации. // Путь в науку: Сб. науч. статей. Вып. 4. Ростов н/Д., 2003.

■ компетентликни ривожлантириш максад-ларини тушуниш;

■ фаоллик намоён буладиган шарт-шароит-лар, муайян вазифани бажариш билан боFлик тажрибани бахолаш ва англаш, эсга тушириш;

■ шахсий тажриба тахлили ва психологик имкониятлари доирасида берилган топши-рикларни бажариш учун энг макбул усул ва воситаларни топиш, узини узи назорат килиш.

Ички ва ташки шарт-шароитларга куйида-гиларни киритиш мумкин:

■ укув топширикларининг янгилиги, дол-зарблиги, ижодийликка ундаши, мазмуни, му-раккаблик даражаси;

■ теварак-атрофдаги шахсларнинг хулк-атвори хусусиятлари;

■ фаол х,аракат ва натижаларни куллаб-кув-ватлаш, раFбатлантириш тизимининг узига хос жих,атлари;

■ интилишлар даражаси ва муваффакият мотивацияси;

■ субъектнинг уз тайёргарлиги ва психологик имкониятлари, шунингдек, зарурий ирода-вий зурикишларни бах,олаш;

■ уз компетентлигини мукаммаллаштириш борасидаги ишларнинг турли боскичларида ижобий психологик иклим, му^итни яратиш ва куллаб-кувватлаш сало^ияти.

Касбий психологик компетентликни ривожлантириш психологик билим, малака ва куник-малар х,ажми, микдоригагина эмас, балки субъектнинг компетентли касбий хулк моделини узлаштириш ва хаётга татбик этиш борасидаги интилишларига боFликлиги хусусида куплаб фикрлар баён килинган. Бунда муайян индивидуал субъект, шахснинг кадриятлар йуналиши, тафаккур тарзи, дунёкараш, эътикод, идеал-лари, Мен-концепцияси, узини узи англаши, компетентли булишга нисбатан мотивацияси характери мухим урин тутади. Айникса, мотивацион хусусиятлар мазмуни компетентлик са-марасини белгилашда ахамиятлидир.

Бу уринда инсоннинг уз касбий ва шахсий сифатларини ривожлантириб боришга нисбатан интилишларига эътиборни каратиш лозим. Шахснинг касбий сифатлари тараккиётини тадкик этишга баFишланган мотивация психо-логияси йуналишидаги илмий-назарий адаби-ётлар тахлилининг шаходат беришича, ушбу жараённи бошкариш ва назорат килишда иш-тирок этувчи мотивацион майлларнинг анча-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

V_/

мунча турлари мавжуддир. Субъектнинг кас-бий ва шахсий такомилида куйидаги социоген, ижтимоий ахамиятга молик эхтиёжлар хам роль уйнайди: узини узи намоён килиш, узини узи фаоллаштириш, ижодий юксалиш, кас-бий йул-йуриклар, шунингдек, ички ва ташки ахамиятга молик фаолият мотивлари. Ушбу эхтиёжлар шахс профессионаллашуви жараё-нида узига хос мотивацион фон вазифасини бажаради.

Мазкур муаммо хусусида тадкикот ишлари олиб борган етакчи психолог олимларнинг фикрича, узини узи такомиллаштириб бориш ва субъектнинг касбий сохада узини намоён килиш эхтиёжлари энг етакчи эхтиёжлар сира-сига киради1.

Компетентлик ривожланишида узгалар хатти-харакатини кузатиш натижасида юзага келадиган моделлаштириш, таклид, идентификация сингари механизмларнинг ролини таъкидлаш зарур. Шу тарика, укитувчи муай-ян компетентликка эга шахс сифатида укувчи-ларда юкорида номлари зикр этилган механизмларнинг ишга тушиши учун катализатор, сабабчи ролини уйнаши максадга мувофикдир. Натижада компетентликни намойиш килаётган шахсга ухшашга интилаётган укувчилар сони ошиб боради, уларнинг фаоллиги кучаяди.

Айрим тадкикотчилар фикрича, укитувчи-нинг илмий-педагогик жихатдан салохиятини такомиллаштиришга интилиши касбий-педа-гогик маданият ва малакасининг максадга мувофик равишда, уз муддатида оширилиши-га туртки беради2. Турли малака тоифасидаги укитувчиларнинг Сурхондарё вилояти педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти анъанавий малака ошириш курсларидаги фаолиятларини тахлил килиш на-тижалари хам ушбу мулохазаларни тасдиклади. Хакикатан хам, фаолиятига ижодий ёндаша-диган, илFор, тажрибали, новатор, илмий-тадкикот ишлари муаллифлари хисобланган укитувчиларнинг уз касбий-психологик компе-

1 Асмолов А.Г. Психология личности. Принципы общепсихологического анализа. - М.: «Смысл», 2001; Газман О.С. Педагогика свободы: путь в гуманистическую цивилизацию ХХ1 века. // Забота - поддержка - консультирование. Сер. «Новые ценности образования». Вып. 6. / Под ред. Н.Б.Крыловой. - М.,1996.

2 Исаев И.Ф. Теория и практика формирования профессионально-педагогической культуры преподавателей. -М.-Белгород, 1993.

тентлигини такомиллаштиришга нисбатан ин-тилишлари купрок кузатилди. Шу билан бирга, уз педагогик амалиётида тегишли сифатлар-ни намоён килмаган укитувчилар фаоллиги хам шунга мос даражада булиши аникланди. Назаримизда, индивидуал-психологик ком-петентликнинг таркиб топтирилиши ва та-комиллаштирилиши, мазмуний даражасида касбий-шахсий йуналганлик мухим ахамият касб этади.

Бола, укувчи укитувчи учун таъбир жоиз булса, узига хос «тажриба майдони» сифатида зохир булади, укитувчи айнан укувчида уз таъсир усулларининг самарадорлигини, сцена-рийлари,прогностик моделларининг канчалик хаётийлигини синаб куради. Катталарнинг бола билан мулокоти самарадорлигини таъминлай-диган бундай тажрибавий фаолияти натижа-вийлиги куп холларда психологик компетентлик даражасига боFлик булади.

Укитувчининг уз компетентлик даражасини намоён килишидан ташкари муайян укувчида шакллантириладиган компетентлик учун тан-лайдиган воситалари, раFбатлантириш усул-лари, педагогик тизими хам мухим ахамият касб этади. Купинча укитувчи болаларда компетентликни таркиб топтириш, ривожлан-тиришга эътибор каратиш баробарида узи ноурин, ноадекват хатти-харакатларни амалга оширганини сезмай колади. Бу эса бола хулк-атворида куйидаги салбий натижаларнинг намоён булишига олиб келиши мумкин:

■ катталарни компетентли шахс, хамкор сифатида идрок этмаслик;

■ компетентли хаёт тарзи кадриятларини тан олмаслик;

■ компетентсизлик билан мактаниш, курук чираниш;

■ компетентли шахсларга нисбатан тажовуз-корликни намоён этиш;

■ самарасиз куринишдан куркиш, шу билан бирга ёрдам сурашдан чучиш;

■ узгаларнинг тажриба ва билимларини, шунингдек, уларнинг кумакларини инкор этиш.

Олиб борилган тадкикотлар, консультатив ва коррекцион-ривожлантирувчи амалиёт натижаларига кура, юкорида санаб утилган каби холатлар катталарнинг муайян интерактив хатоликлари туфайли содир булади. Улар куйидагилардан иборат:

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

■ болага, укувчига «юкоридан» муносабат-да булиш;

■ укитувчининг уз компетентлигини мутлак-лаштириши;

■ укувчиларнинг ёш ва индивидуал-психологик хусусиятларини инобатга олмаслик, пи-санд килмаслик;

■ бола билан конструктив муносабатларни йулга куйиш мумкинлигига ишонмаслик;

■ укувчини куллаб-кувватлаш ва унга ёрдам беришни эплай олмаслик;

■ болага нисбатан психологик хамкорлик, тен-глик позициясига утишни уддалай олмаслик;

■ компетентликни эгаллаш борасидаги та-лабларни тегишли машкларни узлаштириш имкониятини бермасдан туриб, илгари суриш.

Укитувчининг касбий компетенцияга эга мутахассис сифатида шаклланиши энг аввало, профессионал жамоада мазкур жараён реф-лексиясини узлаштиргач, амалга ошади. Ком-петентлик икки йуналишда ривожланади:

- психологик маданиятни ва психологик амалиётнинг маданий-тарихий белгилари ти-зимини узлаштириш;

- ута бетартиб ёки янги тажрибаларни узлаштириш мухитида конструктив харакат килиш малака, куникмаларини ривожланти-риб бориш.

Албатта, бундай тараккиёт негизида муай-ян даражада шаклланган рефлексив тажриба, прогностик хусусиятлар, психологик конструк-тивлик ётади. Касбий-профессионал психологик компетентликнинг шаклланишини тадкик этиш тажрибаси мазкур жараён боскичларини субъект даражасида тасаввур этишга имкон беради.

Дастлаб психологик саводхонлик кадрият сифатида кабул килиниши лозим, бу эса психологик маълумотларни идрок килиш, узлаштиришга нисбатан шахс ички имкони-ятларининг сафарбар этилишига олиб кела-ди. Кейинги кадам инсоннинг узини муайян билимга ва бу билимларни зарур пайтларда куллаш салохиятига эга мутахассис сифатида англаши билан тавсифланади. Ундан сунг би-рор бир узгаришларни амалга ошириш зару-рияти ва бундан юзага келадиган имконият, имтиёз ва кулайликлар хусусида фикр юрити-лади. Бу шахснинг тегишли даражада узини узи йуналтириши, рухлантиришига асос булади.

Кейинги боскичда узлаштирилган психологик билимлар мушохада килинади ва куйидаги алгоритмга мос холда тахлил этилади: психологик ахборот ^ шахсий тажрибада куллаш имкониятлари тахлили ^ турли фаолият куринишларида апробациядан утказиш ^ тажриба рефлексияси ^ машк килиш ^ ком-петенциявий харакат усулини узлаштириш.

Албатта, юкоридаги харакатлар кетма-кетлиги, алгоритми бошкаларда мураккаб ва серкирра жараён хусусида факатгина юзаки, схематик тасаввур уЙFотиши мумкин. Бирок ушбу жараённи узида синаб кураётган шахс-да кейинрок компетенциявий харакат усул-ларини умумлаштириш ва тизимлаштиришга харакат кузга ташланади. Муайян йуналишдаги муаммоларни компетентли хал этиш юзасидан индивидуал усул, техника шакллантирилади. Бунда баъзи муаммо сохалари субъект учун бутунлай нотаниш хам булиши мумкин. Агар инсон шу даража (нотаниш муаммоларни хал этмаслик)да тухтаб колгудек булса, унинг учун компетенция билан боFлик муаммолар доимий равишда кайтарилавериши мумкин. Мазкур жихат шу билан ифодаланадики, узгариб бора-диган шарт-шароитлар жараёнидаги муаммоларни хал этишда узгармас усулларни куллаш хусусияти доим хам самара беравермаслик эхтимолини юзага келтиради. Бу эса инсонда хафсала пир булиши, хавотирланиш, тушкун-лик, узига ишончнинг сусайиши каби холатлар ривожланишига сабаб булади. Кузатилишича, бундай компетенциявий инкироз билан боFлик жихатлар купрок инсон хаётининг психологик инкироз билан боFлик даврларида, ёш, ижти-моий, шахслараро ёки касбий-профессионал холати узгарган вактларда намоён булади.

Афсуски, хар кандай вазиятда доимий иш бериб кетаверадиган компетенциявий хулк-атворнинг самарали куринишини дархол шакллантиришнинг иложи йук. Бунинг урнига мустахкам психологик тайёргарликни таркиб топтириш, компетенциявий хулк-атвор мо-делларини шакллантиришнинг турли усул ва тамойилларини узлаштириш зарур. Чунки, инсон кундалик фаолияти давомида турли, бир-бирига ухшамайдиган вазият ва холатларга тушиб колиши мумкин. Бунда хар доим компетентликни тасдиклаш, намойиш этиш талаб этилади ва айрим пайтларда шахс бунинг удда-сидан чиколмай колиши эхтимоли хам мавжуд.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

V_/

Шунинг учун кейинги боскич компетент-ликни янада ривожлантириш сохаси билан боFликдир. Психология фанида шахс риво-жи даражасининг у фаолият юритаётган, хаёт кечираётган мухитга чамбарчас боFликлиги аллакачон уз исботини детерминизм Fояси, назариясида топган. Компетентлик ривожи бир вактнинг узида унинг турли куринишлари, даражалари ва компонентлари уЙFунлашуви, интеграциясини англатади. Инсоннинг уз-узи, бошкалар, фаолият предмети ва атроф-олам билан компетенциявий узаро алокаси модели шаклланади.

Ундан кейинги боскичда куйидаги компо-нентлар ривожлантирилиб борилади: мулокот ва фаолиятнинг компетенциявий усули; компетенциявий хулк-атвор; инсоннинг шахс си-фатидаги мохиятини англатувчи компетентлик; субъектнинг компетенциявий хаёт тарзи.

Бунда шахснинг узини кайта куриши ва ижодий жихатдан такомиллаштириб бориши ташаббускори сифатида майдонга чикадиган укитувчининг профессионал муаммоларни хал этишдаги компетенциявий имкониятлари мухим урин тутади. Айни пайтда ёддан чикар-маслик зарурки, укитувчи профессионал-касбий компетентлигини ривожлантиришнинг асосий шартларидан бири унинг профессионал психологик билимга эгалигидир. Профессионал билимлар компоненти сифа-тида дифференциал-психологик; ижтимоий-психологик; аутопсихологик жихатларга урFу берилади.

Умумий холда профессионал психологик компетентлик ривожининг мезонларини хам курсатиб утиш мумкин. Улар куйидагилардир:

■ психологик-конструктив профессионал карорлар кабул килишга имкон берадиган психологик билимларнинг кенг камровлилиги ва чукурлиги;

■ психологик билимларни профессионал фаолиятда жорий килиш имконияти, малака ва куникмаларига эгалик;

■ психологик-компетентли хулк-атворнинг турFунлиги;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

■ компетентлик концептуал, тактик ва опе-рациявий даражаларининг интеграциялаш-ганлиги, яъни назария ва амалиёт бирлигини амалда максадга мувофик куллаш;

■ уз хиссиётларини реал вокеликка психологик жихатдан конструктив мувофиклаш-тиришни уддалаш;

■ профессионал муваффакиятлар, психологик саломатлик ва уз фаолиятидан коникиш юксак курсаткичларининг мавжудлиги;

■ узаро хамкорлик шароитларида компе-тентликни намоён килиш меъёри ва шаклла-рининг адекватлиги.

Компетентликни ривожлантириш жараёни индивидуал булиб, хар бир шахснинг узига хосдир. Айрим кишилар мазмуний компо-нентларга эътиборни каратадилар, уларни энг аввало, назарий жихатдан психологик маълу-мотлар кизиктиради. Бу эса уларнинг психологик жихатдан саводхон булишларини таъ-минлайди, бирок компетентли хулк-атворли булишларига имкон бермайди. Яна бир хил инсонлар психологик усул, воситалар, узаро таъсир сирларини урганишга каттик харакат киладилар, бирок уларнинг назарий асосла-рига диккатларини каратмайдилар. Бу эса автоулов бошкаришни юзаки билса-да, унинг тузилиши, бошкарув коидалари ва тамойил-ларидан тулик хабардор булмаган кишининг яхши хайдовчи хисобланмагани кабидир.

Ва нихоят, яна бир гурух инсонлар хам бор-ки, улар пухта эгаллаган уз психологик билим-ларини хар кандай шароитда имкон кадар максадга мувофик куллай биладилар, психологик профессионал компетентликларини доимий равишда ривожлантириб борадилар.

Укитувчи педагогик фаолияти жараёни-да нафакат узини компетентли хис килиши, балки атрофдагиларга бу хусусиятини на-мойиш килиши, исботлаши хам зарур, деб хисоблаймиз. У компетентли мутахассис сифатида тан олиниши керак. Замонавий таълим концепцияси худди шу жихатга урFу бермокда, эътибор каратмокда.

Шундай килиб, реал вазиятларда, педагогик жараёнларда укитувчи компетентлиги укувчига максадга мувофик таъсир курсатиб, унда ижобий мотивацияни хосил килиши хам ёки аксинча, психологик тормоз вазифаси-ни бажариб, бола компетентлиги ривожига тускинлик килиши хам мумкин.

Хуллас, компетенциявийлик кенг тушунча сифатида педагог, укитувчининг уз профессионал, касбий вазифаларини бажаришга булган назарий ва амалий тайёрлигини, субъект сифатида ташки олам, кишилар билан муноса-батларини туFри йулга куйишини англатар экан, таълим жараёнида мазкур хусусиятни карор топтириш олдимизда турган мухим ва-зифалардан хисобланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 4

Адабиётлар:

1. Асмолов А.Г. Психология личности. Принципы общепсихологического анализа. -М.: «Смысл», 2001.

2. Газман О.С. Педагогика свободы: путь в гуманистическую цивилизацию ХХ1 века. // Забота - поддержка - консультирование. Сер. «Новые ценности образования». Вып. 6. / Под ред. Н.Б.Крыловой. - М., 1996.

3. Исаев И.Ф. Теория и практика формирования профессионально-педагогической культуры преподавателей. - М.-Белгород, 1993.

4. Кондратьева А.С. Связь когнитивной компетентности с проявлением внушаемости и ригидности в социальной перцепции. // Вестник МГУ. Сер. 14. Психология. 1979, №2.

5. Щербакова Т.Н. Развитие психологической компетентности учителей в системе повышения квалификации. // Путь в науку: Сб. науч. статей. Вып. 4. Ростов н/Д., 2003.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.