Научная статья на тему 'Педагогик фаолият тизимида мактаб ўқувчиларида ассертив хулқни шакллантиришнинг психологик хусусиятлари'

Педагогик фаолият тизимида мактаб ўқувчиларида ассертив хулқни шакллантиришнинг психологик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
830
116
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ассертивлик / шахсий хулқ / самарали мулоқот / дадиллик ва позитив ёндашув / когнитив жиҳатлар / интеграл тасниф / ассертивность / индивидуальное поведение / эффективное обще- ние / уверенность и позитивная установка / когнитивные компоненты / интегралная характеристика

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдумаджидова Д. Р.

Мақолада педагогик фаолият тизимида ёшларимизга таълим-тарбия бериш жараёнида мулоқотнинг мазмунли бўлиши учун баркамол шахсларни тарбиялашда ассертивлик ва ассертив хулқ самарадорлигини оширишга доир жиҳатлар хусусида мулоҳаза юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ АССЕРТИВНОГО ПОВЕДЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ В СИСТЕМЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В статье приводятся суждения автора об особенностях повышения эффективности ассертивности и ассертивного поведения при воспитании ученика, как гармонично развитой личности, с целью создания условий для содержательного общения учителя и ученика в системе обучения.

Текст научной работы на тему «Педагогик фаолият тизимида мактаб ўқувчиларида ассертив хулқни шакллантиришнинг психологик хусусиятлари»

38 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч_!_/

Абдумаджидова Д.Р.,

Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси укитувчиси, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети катта илмий ходим-изланувчиси

ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТ ТИЗИМИДА МАКТАБ ЦУВЧИЛАРИДА АССЕРТИВ ХУЛ^НИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

АБДУМАДЖИДОВА Д.Р. ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТ ТИЗИМИДА МАКТАБ УЦУВЧИЛАРИДА АССЕРТИВ ХУЛЦНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада педагогик фаолият тизимида ёшларимизга таълим-тарбия бериш жараёнида мулокотнинг мазмунли булиши учун баркамол шахсларни тарбиялашда ассертивлик ва ассер-тив хулк самарадорлигини оширишга доир жих,атлар хусусида мулох,аза юритилади.

Таянч суз ва тушунчалар: ассертивлик, шахсий хулк, самарали мулокот, дадиллик ва позитив ёндашув, когнитив жих,атлар, интеграл тасниф.

АБДУМАДЖИДОВА Д.Р. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ АССЕРТИВНОГО ПОВЕДЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ В СИСТЕМЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

В статье приводятся суждения автора об особенностях повышения эффективности ассер-тивности и ассертивного поведения при воспитании ученика, как гармонично развитой личности, с целью создания условий для содержательного общения учителя и ученика в системе обучения.

Ключевые слова и понятия: ассертивность, индивидуальное поведение, эффективное общение, уверенность и позитивная установка, когнитивные компоненты, интегралная характерис-

ABDUMADJIDOVA D.R. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF FORMATION OF ASSERTIVENESS STUDENTS IN TEACHING ACTIVITY

In the article are discussed effective formation of assertiveness and assertive behavior in positive and meaningful communication in upbringing and educating the youth in the system of pedagogical activity.

Keywords: assertiveness, individual behavior, effective communication, confidence and positive installation, cognitive components, integral characteristics.

Цозирги глобаллашув шароитида таълим соцаси билан жамиятнинг ривожланиб бораётган ижтимоий эцтиёжлари уртасида номутаносибликнинг юзага келаётганлиги турли ижтимоий омшларнинг тартиб этилиши сабабли таълим тизими ходимлари олдига баркамол шахсни шакллантириш, таълим соцаси билан мецнат бозори уртасидаги номутано-сибликни цисцартириш каби янги вазифаларни цуймоцда.

Мамлакатимизда ушбу вазифаларни бажа-риш учун Давлат таълим стандартлари кабул килинди ва таълим мазмунини янгилаш максадида дастурий чора-тадбирлар ишлаб чикилди.

«Таълим ва жамият», «таълим ва давлат», «таълим ва шахс», «давлат ва шахс» каби ка-тегорияларнинг бир-бирига узаро таъсири ва уЙFунлашуви, мамлакат фукароларининг янги авлодни шакллантиришда уларнинг мавжуд булиши, ривожланиш стратегияси ва сиёсати Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида аник белгиланган.

Таълим-тарбия тизими жамиятдан ташка-рида мавжуд булмаган узига хос «жамият кузгуси», унинг давоми ва ажралмас кисмидир. Таълим ва жамият мохиятан бир тизим булиб, жамият хаётида содир буладиган хар бир муаммо сузсиз таълим макони ва холатига таъсир курсатади. Мамлакатимизда давлат таълим тизими ривожланишининг кафолати булган холда, таълим маконига тааллукли сиё-сатни амалга оширади, унинг максад ва вази-фаларини белгилайди, устувор йуналишларини аниклайди. Бу «таълим-жамият» тизимидаги узаро харакатлар окимининг йуналишидир.

Жахон хамжамиятида хар кандай давлат-нинг мавкеи ахолисининг турмуш даражаси хамда сиёсий ва иктисодий фаоллиги билан белгиланади. Глобаллашув сари бораётган хозирги дунёда давлатнинг халкаро ракобат жараёни шартларига тез мослашуви унинг муваффакиятли ва баркарор ривожланиши-нинг асосий омилидир. Давлатнинг бугунги ва истикболдаги баркарор иктисодий усишини таъминловчи омиллар айнан таълим сохаси ривожланишига бевосита боFлик.

Таълим сохасидаги миллий дастурлар дои-расида амалга оширилаётган бунёдкорлик ишлари ва эришилган катор ижобий узгариш-ларга карамасдан, таълим сифат самарадор-лиги ривожланиши динамикасини янада жа-

даллаштириш, бунда яратилган шарт-шароит-лар ва имкониятлардан самарали фойдаланиш бугунги кунда энг долзарб масала хисобланади. Таълимнинг устувор вазифаларидан бири, бу таълим олувчи онгу шуурида миллий ва умум-инсоний кадриятларни карор топтириш, унда келажакда жамиятда уз муносиб урнини топи-ши учун амалий хаётий куникмаларни шакллантириш билан укувчи-ёшларнинг ижти-моий-иктисодий муносабатларга фаол кири-шишига замин хозирлашдир.

Шу нуктаи назаридан, таълим-тарбия жа-раёнини мактаб укувчиларига нафакат фанлар буйича билим бериш, балки эгаллаган билим ва малакаларини амалда татбик этиш, улардан маиший хаётда фойдаланиш куникмаларини шакллантиришга йуналтириш хам асосий ва-зифалардан биридир.

Таълим-тарбия жараёнининг барча ишти-рокчилари уртасида педагогик низолар юзага келиши мумкин. Бундай вазиятлар турли ижтимоий, иктисодий, хукукий, шахсий манфаат-лар тукнашувидир. Мазкур манфаатлар тукна-шувида зиддиятли низолар, тушунмовчилик, карама-каршилик, кураш, гурухбозлик, худ-бинлик, бошкалар фикрини кабул килмаслик, узибилармонлик келиб чикиши табиийдир. Педагогик низолар аслида укув жараёнида мавжуд булган томонлар уртасида анъанавий ва турFун тенг мавке ва тенг муносабатлар ти-зимини, томонлар уртасидаги урнатилган адо-латли конуниятларни вайрон килади, шунга кура, укув жараёнидаги томонлар мутаносиб-лиги бузилади. Педагогик низо, у жуда хам кичкина ва эътиборга лойик булмаган мавзу доирасида кечган булса хам, хар икки томон-га салбий таъсир этади. Бунинг окибатида эса таълим жараёни сифати ва унинг самарадор-лигига путур етади. Педагогик низолар мактаб укитувчиси шахсида уз мехнатидан коникиш хиссини йукотади, унинг тинчини бузади, уни психологик жихатдан танг холатга солиб куя-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

ди, acaбийлaшувигa oлиб кeлaди, бунинг o^-бaтидa э^ укитувчининг oбpУcи тушиб ^a-ди, унинг мaълум xaтoлapгa йул кУйишигэ ca-6a6 бyлaди. Шу кэ6и x1oлaтлapни юзaгa ^л-тиpмacлик учун мaктaблapдa пeдaгoгик мулo-^тни тyFpи йyлгa куйиш зapуp.

Пeдaгoгик мулoк1oт - кулэй пcиxoлoгик мух,ит яpaтиш мaкcaдидa Укитувчининг Укувчи билaн дapc вa ундaн тaшкapидaги х^кикиий мулoкoтидиp. Taлaбaлapнинг эpкин, муcтaкил, тaнкидий фикpлaш, жaмoa 6ули6 ишлaш, из-лaниш, фикpлapни жaмлaб тaккocлaш уcлуби ёpдaмидa мaвзудaн кeлиб чиккaн х^лдэ укув мaтepиaли мox1иятини aнглaшгa х.эмдэ ^pa^ ли xулoca ёки Kapop ^бул килишгa, жaмoaгa Уз фикpи билaн тaъcиp этишгa, уни мэъкул-лaшгa, шунингдeк, бepилгaн муaммoни eчиш-дa, мaвзу бyйичa умумий тушунчa бepишдa Утилгaн мaвзулapдaн эгaллaгaн билимлapини кУллaй oлишгa Уpгaтиш пeдaгoгик мулoкoт-нинг acocий мaкcaдидиp. Укитувчи мaктaбдa Укувчилap фaoлиятини бoшкapaди, улap би-лaн туpли xил мулoкoтдa бyлaди. Пeдaгoгик мулoкoтнинг ижoбий вa мaзмунли булиши учун мaктaб Укитувчиcининг мух,им кacбий cифaтлapдaн биpи x1иcoблaнaдигaн accepтив-ликни шaкллaнтиpиш лoзим. Аввaлaмбop ac-cepтивлик х.экидэ тушунчa бepcaк.

Аccepтивлик - уз x1aк-x1укуклapини дaдил x1имoя килиб, уз шaъни, кaдpини caклaб, бoш-Kaлapнинг х^к-хукукини пoймoл килмacдaн, узини туpли мaзмундaги тaъcиpлapдaн x1имoя-лaш кoбилиятидиp. Ижтимoий-пcиxoлoгик жих.этдэн ижтимoий мунocaбaтлap дoиpacидa бoшкaлapнинг шaxcияти, х^ёт тapзи, кaдpият-лapигa зиён eткaзмacлик мaзмунигa эгa бyлгaн oчик xулк тapзи accepтив дeб aтaлaди. Аccep-тивлик тушунчacи пcиxoлoгия фaнидa ниcбa-тaн янги тушунчa x1иcoблaниб, acocaн ин^н-нинг шaxcий xуcуcиятлapини тacнифлaшдa кУллaнилaди. Амaлий пcиxoлoгик ёpдaм ^p-^тиш тapиxигa нaзap coлcaк, пcиxoлoгик ëp-дaм oлиш учун муpoжaaт этгaнлapнинг 57,4%и accepтивликнинг мaвжуд бyлмaгaнлиги ^6э6-ли oилaдa вa кacбий жaмoaлapидa уз «Мeн»ини шaxc вa xoдим cифaтидa нaмoëн этa oлмaгaнликлapини кузaтиш мумкин. Улapнинг «Мeн кoнцeпцияcи»дaги «пcиxoлoгик мeн»и вa «oилaвий мeн»идa тaълим-тapбия жapaëни

билaн бoFлик бyлгaн eтишмoвчиликлap кузэ-тилaди1.

Taдкикoтлap нaтижacи шуни кУpcaтмoкдaки, жaмият дoиpacидa ифoдaлaнaëтгaн туpли xa-paктepдaги oFишлap, бeвocитa тaълим-тapбия жapaëнидa кузaтилaëтгaн кaмчиликлapнинг мэи^ули x1иcoблaниши мумкин. Бундa туpли мaнипулятив xapaктepдaги тaъcиpлap acocидa уз жoнигa ^ОД килиш, cпиpтли ичимликлapгa pужу куйиш, тёх^нд мoддaлapни тapкaтиш, иcтeъмoл килиш, туpли дecтpуктив гуpуx1лapгa aъзo булиш кaбилap шулap жумлacидaндиp. Taъкидлaш лoзимки, мaзкуp мacaлaлap tœac^ дaн а^тиат мaълумoтлap мaвжуд эмac, бу уз нaвбaтидa тaдкикoт жapaëнини кийинлэш-тиpиши мумкин.

Агapдa, ëшлapнинг муaйян этнoc, xaлк вa миллaтгa мaнcуб э^нлигини инoбaтгa oлcaк, oFишнинг axлoкий-мaънaвий, шaxcий вa ^у-х,ий жиx1aтлapи, жин^й, миллий, кacбий, ёш, х,удудий xуcуcиятлapини aник пcиxoмeтpик уcлублap acocидa ypгaниш лoзим, дeб x^CO6-лaймиз. Чунки axбopoт-пcиxoлoгик тax1дидлap, мaдaний вa ^ё^й экcпaнциoн xуpужлapнинг туpли кypинишдa ифoдaлaниши, x,ap xил дapa-жaлapдaги мaнипуляциялap ëшлap oнгини зax1apлaшгa, дунëкapaши, кaдpиятлap тизими-нинг бузилишигa кapaтилгaн булиб, бу улap-нинг xулкидa тaклид килиш, уз миллaти вa мэ-дaниятини бoшкa миллaтлapдaн уcтун куйиш кaбилapнинг ифoдaлaнишидa нaмoëн булиб, ушбу жиx1aтлap бeвocитa тaнлaнгaн мэвзуи-мизнинг дoлзapблигини кypcaтaди.

Пcиxoлoгия фaнидa бугун^ кaдap accep-тивлик тушунчacигa oид тизимли мaънo кacб этaдигaн туpFун кapop тoпгaн тacaввуpлap мaвжуд эмacлигини x^CO6^ oлcaк, accepтив-лик шaxcгa oид бyлгaн фaлcaфий вa пcиxoлo-гик кoнцeпциялapнинг тaкoмиллaшуви учун xизмaт килa oлиши мумкин. Аccepтивлик ифo-дaлaнгaн инcoнлapдa уз х^ётининг x,ap биp лax1зacидa нимa билaн шуFуллaниши вa кaйcи йyнaлишдa pивoжлaниши лoзимлигини узи х.эл этa oлиши кузaтилaди. Инcoн узини узи

1 туе^в Д.И. Сocтoяния «Я» зэ шэг дo еуицидэ (энэлиз пpeдcмepтныx зэпишк). II Жуpнaл «Сoциaльнaя и кли-ничecкaя пcиxиaтpия», 2000, № 3. -С. 30-34.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM / COBPEMEHHOE OБPAЗOВAНИE 2017, 3

яратади ва у узидан нимани ярата олган булса, шунга айланади1.

Ассертивлик мактаб укувчиси шахсий хусу-сиятларининг уЙFун бирлашиши булиб, унда инсоннинг аник бир вазиятда ахлокий жихат-дан маъкулланган табиати, мулокот, куникма ва малакалари хакидаги билимлари позитив йуналган дунёкараш позициясидан аник бир саъй-харакатлар куринишида ифодаланади. Ассертив хулкнинг шаклланишида шахсий ху-сусият катори, вазият омили хам мухим урин-ни эгаллаб, функционал тарзда унинг куйидаги тамойиллари мавжудлигини курсатиб утиш мумкин:

- шахсий хулки учун масъулиятни уз зим-масига олиш. Мохиятига кура ассертивлик шахсий масъулият фалсафаси хисобланиб, хар бир укувчи уз шахсий хулки учун узи масъул булади ва бунда атрофдагиларнинг хулки таъ-сирида бировни айблаш ахлокий жихатдан номакбул хисобланади. Бу нафакат шахсий, балки жамоавий даражадаги баркарорликни таъминлаш учун мухимдир. Чунки шахсий хаётда юзага келадиган турли нохушликлар учун бировни айблаш холатлари кузатил-майди;

- узига ва бошкаларга нисбатан хурматни намойиш килиш. Бу тамойил ассертивликнинг асосий таркибий кисми хисобланиб, бу уз-узини ва бошкаларни хурмат килишнинг мав-жудлигида намоён булади. Мактаб укувчиси узини хурмат килса, кадрласа, тенгдошлари ва укитувчиларини хам хурмат килиб, кадрлайди, бу эса шахсий хаётнинг мазмундорлигини таъ-минлашга хизмат килади;

- укитувчи ва укувчи уртасидаги самарали мулокот. Ушбу тамойилга амал килишда икки мухим сифат, яъни сухбатда ростгуйлик, сух-батдош билан самимий булиш мухим хисобланади. Бу уз навбатида, сухбатдош билан би-рор бир масала юзасидан мулокотга кириш-ганда, уни ранжитмасдан, шахсий муносабат-ни беозор билдира олиш куникмаси билан боFликдир;

- мактаб укитувчиларида дадиллик ва позитив установкани намоён этиш. Яъни, узига ишонч ва дадилликни ифода этиш иккита кур-

1 Психология с человеческим лицом: гуманистическая перспектива в постсоветской психологии. / Под редакцией Д.А.Леонтьева, В.Г.Щур. - М.: «Смысл», 1997. -С. 78.

саткич билан боFлик. Биринчидан, уз-узини хурмат килиш булса, иккинчидан, уз касби-нинг сохаларини яхши эгаллаган профессио-наллик даражасига етганликни англашда ифо-даланади. Бу уз навбатида, муносабат давоми-да шахсий ва касбий муаммоларни ажрата олиш, билдирадиган муносабатлар предметли булишини такозо этади;

- диккат билан тинглаш ва тушуниш. Ассертивлик мазмунан бошка одамни диккат билан тинглаш ва унинг нуктаи назарини ту-шунишга харакат килиш куникмасига эга булишни такозо этади. Ижтимоий хаёт даво-мида хар бир инсон узини яхши тингловчи деб хисоблаши мумкин, бирок бошка одамни тинглаш жараёнида турли тахминий далил ва исботларни топишга утиб, уз нуктаи назарини тез баён этиш максадида бошкаларнинг сузи-ни булиш холатларини кузатиш мумкин. Бу холатда ахлокий-психологик жихат мавжуд булиб, субъект сухбатдошининг билдирган фикрларига шахсий нуктаи назар билдириш учун унинг фикрини охиригача тинглаши ло-зим.

Укувчиларда ассертив хулкни шаклланти-риш учун укитувчининг узи дарс хамда мулокот жараёнида ассертивлик талаб этадиган хусусиятларга эга булиши лозим. Ассертивлик субъектнинг асосий хусусияти сифатида инсон фаоллигининг интеграл таснифи булиб, мак-садга интилувчан, мустакил, эркин, ташаббус-кор, матонатли, тиришкок, талабчан, катъият-ли, дадил шахс тоифаси билан боFликдир. Ассертив инсон ноаник вазиятларда карор кабул килишга тайёр эканлиги, муаммонинг ечимига конструктив ёндашуви билан фаркланади.

Мактаб укувчиларида ассертив хулкни шакллантириш аксарият холларда педагог-нинг касбий махоратига чамбарчас боFлик. Унинг таълим ва тарбия бериш усуллари, ин-новацион технологияларга ижодий ёндашиши хамда укувчиларни англанган холда амалий фаолиятга ундай олиши уз таъсирини утказмай колмайди. Бундан ташкари, дарсни ташкил этиш жараёнида янги таълим технологиялари-ни хам инобатга олиш зарур.

Ассертив хулкка эга булган укитувчи ва укувчи бошка инсонларнинг хурматини жойи-га куйиб, бировга зиён келтирадиган иш кил-майдилар, шу билан бирга узларини хам хафа килдириб куймайдилар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

42 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

1-жадвал. Одатий ва ассертив дарс жараёнининг тах,лили.

Боскич Одатий дарс Ассертив дарс

1. Укитувчи уй вазифаларни текширади. Укувчилар мавзуларни гапириб берадилар ва машкларни бажарадилар. Укитувчи укувчиларнинг тайёрлаб келган уй вазифаларни бахолайди. Укитувчи фаолиятни ташкил килади: максад куяди, бажариладиган ишни режалаштиради, натижаларни кабул килади хамда бахолайди.

2. Укитувчи янги мавзу хамда унда келтирилган режалар билан укувчиларни таништиради. Укитувчи укучиларга мавзуга алокадор булган янги маълумотларни такдим этади.

3. Укитувчи янги мавзуни тушунтиради. Укувчилар пассив холатда тинглайдилар ёки ёзадилар. Биргаликдаги фаолият натижасида, укувчилар атрофдагилар фикрини тинглашга, уз позицияларини тушунтиришга хамда хамкорликда иш олиб боришга куникма хосил киладилар.

4. Укувчилар янги мавзуни такрорлайдилар ва мустахкамлайдилар. Дарс якунида укитувчи укувчиларга бахоларни эълон килади. Укувчилар узлари ва тенгдошларининг хатти-харакатларини мухокама киладилар ва биргаликдаги фаолиятга интиладилар.

1-жадвалда одатий ва ассертив дарс жа-раёнлари тахлил килинган.

Юкоридаги тахлилдан куриниб турибдики, одатий дарсдан ассертив дарсга утиш жараё-нида укитувчи ва укувчи уртасидаги функция-лар узгариб бормокда. Одатий дарс укитувчи томонидан тузилган сценарийга асосан ути-лади, дарс жараёнида бир хиллик кузатилади. Бундан ташкари, укувчилар аксарият холларда мустакил ва эркин фикрлай олмайдилар, улар-нинг асосий максадлари бахо олиш булиб колади. Бундай дарсларда мактаб укувчилари-нинг мустакил фикрлаши чегараланиб колади. Укувчилар укитувчига тобе булиб коладилар, эркин фикрлашга кийналадилар ва келажакда дуч келадиган мураккаб вазиятларни хал ки-лишлари кийин кечади. Бу эса укувчи коби-лиятларининг ривожланишига салбий таъсир курсатади.

Юкоридаги фикрлардан келиб чиккан холда, жамият хаётининг психологик сохасида турли куринишларда намоён булиб келаётган тахдидларни, жумладан фукароларнинг маъ-навий хаётига зид булган ахборот тахдидлари, ахборотни манипуляциялаш (ёлFон ахборот, маълумотни яшириш ва узгартириш), ахолини миллий урф-одатлар, кадриятлар, ахлокий меъёрлар, этник-маданий ва миллий тарихий илдизларидан ажратишга каратилган деструктив мазмундаги харакатларни инобатга олсак, ассертив хулк инсон хаёт фалсафасининг му-хим тамойиллари асосида ифодаланади1.

1 Самаров Р. Хавфсизликнинг методологик асослари. -Т.: «Akademiya», 2010. -229-230-б.

Инсон хаёти давомида турли вокеа-ходиса-ларнинг гувохи булиши натижасида, уз эх-тиёжи, кизикиш ва хохишларини кондиришга интилиши сабабли, турли мазмундаги муам-молар юзага келишини англаб олади. Агарда А.Маслоунинг эхтиёжлар иерархиясига эъти-бор каратсак, инсон хавфсизлигига булган эхтиёжларининг 70%гачасини кондириши мумкин экан2.

Айрим инсонларда хаётий тажриба булма-ганлиги сабабли, ассертивлик етарли тарзда ифодаланмаганлиги кузатилади. Бу турдаги хулк оиладаги тарбия ва ота-оналар билан узаро муносабатларнинг узига хослигига кан-чалик кучли боFлик булишига карамай, у тенг-дошлар билан булган мулокотда юзага чикади. Ассертив булиш ташаббускор ва узини бош-карувчи деган маънони билдиради. Ассертивлик узини хурмат килиш ва узининг ахамият-лилигига асосланган шахсий самарадорликка ишонишда уз аксини топади.

Шу тарика, ассертивликнинг мохияти ва ту-зилишининг назарий тахлили асосида куйида-гиларни таъкидлаш мумкин:

- ассертивлик шахснинг субъектив сифати хисобланади;

- ассертивликнинг ривожланишида ижти-моий омилларнинг роли мухим хисобланади;

- ассертивлик мураккаб хаётий вазиятлар-да инсоннинг узига ишонч ва бошкаларга нисбатан позитив муносабатда булишини таъ-минлайди.

2 Maslow A. Self-actualizing and Beyond. // Challenges of Humanistic Psychology. - N.Y., 1967. -P. 51.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 3

Ассертивлик, шахсий хусусиятларнинг уЙFун бирлашиши хисобланиб, унда инсоннинг аник бир вазиятда ижтимоий жихатдан маъкуллан-ган табиати, мулокот, куникма ва малакалари хакидаги билимлари позитив йуналган дунё-караш позициясидан аник бир саъй-харакат-лар куринишида ифодаланади. Ассертив хулк-нинг шаклланишида шахсий хусусиятлар като-ри вазият омили хам мухим уринни эгаллайди хамда функционал тарзда унинг куйидаги та-мойиллари мавжудлигини курсатиб утиш мум-кин:

- биринчидан, шахсий хулки учун масъу-лиятни уз зиммасига олиш (мохиятига кура, ассертивлик шахсий масъулият фалсафаси хисобланиб, хар бир инсон хулки учун узи масъул хисобланади, бунда атрофдагиларни намоён этган хулкининг таъсирида бировни айблаш ахлокий жихатдан номакбул хисобла-нади. Бу нафакат шахсий, балки жамоавий да-ражадаги рухий мувозанатни таъминлаш учун мухимдир. Чунки шахсий хаётда юзага кела-диган турли нохушликлар учун бировни айблаш холатлари бошк,а бир ижтимоий муаммо-ларни келтириб чикариши мумкин);

- иккинчидан, узига ва бошкаларга нис-батан хурмат курсатиш (узини ва бошкаларни хурмат килишнинг мавжудлиги. Инсон узини хурмат килса, кадрласа, бошкаларни хам хурмат килиб, кадрлайди, бу эса шахсий хаёт мазмунини таъминлашга хизмат килиб, субъект ривожланиш жараёнини ижтимоий жихатдан «силлик» кечишини таъминлайди);

- учинчидан, самарали мулокот (бунда икки мухим сифат, яъни сухбатда ростгуйлик ва сухбатдош билан самимий булиш асосий шартлардан хисобланади. Аммо, бу «ижтимоий муносабатдаги иккилик» сухбатдошнинг хиссий холатидан юзага келмаслиги лозим. Бу уз навбатида, сухбатдош билан бирор бир ма-сала юзасидан мулокотга киришганда уни ранжитмасдан, шахсий муносабатни беозор билдира олиш куникмасига эга булиш билан боFликlДир. Шу сабабли, амалий психологик ёрдам курсатишда ёки педагогик гурухлар билан ишлашда психотренингларни утказишда вазият омилини инобатга олган холда турли сценарийлар тайёрлаш амалий ахамият касб этади);

- туртинчидан, дадиллик ва позитив ёнда-шувни намоён этиш (узига ишонч ва дадил-

ликни ифода этиш иккита курсаткичга боFлик1 булади: уз-узини хурмат килиш ва уз касбий сохасини яхши эгаллаган профессионаллик даражасига етганликни англашда ифодаланади. Бу уз навбатида, муносабат давомида шахсий ва касбий муаммоларни ажрата олиш, билдирадиган муносабатлар предметли були-шини так,озо этади);

- бешинчидан, диккат билан тинглаш ва тушуниш: ассертивлик, мазмунан бошк,а одам-ни диккат билан тинглаш ва унинг нуктаи на-зарини тушунишга харакат килиш куникмасига эга булишни талаб этади. Хаёт давомида хар бир инсон узини яхши тингловчи деб хисоб-лашиши мумкин, бирок бошк,а одамни тинглаш жараёнида турли тахминий далил ва ис-ботларни топишга утиб, уз нуктаи назарини тез баён этиш мак,садида бошкаларнинг сузи-ни булиш холатларини кузатиш мумкин. Бу холатда биринчидан ахлокий, иккинчидан, психологик жихатларнинг мавжудлиги кузати-либ, бунда субъект сухбатдошининг билдир-ган фикрларига нисбатан шахсий нуктаи назар билдириши учун унинг фикрини охиригача тинглаши максадга мувофик.

Ассертив хулк намунасининг ифодалани-шида икки, яъни ижобий ва салбий маъноли жихатлар кузатилади. Ассертив хулкли инсон муваффакиятга эришишнинг юкори мотивация даражасига эгалиги билан ажралиб тура-ди. У бирор бир ишда юкори натижаларга эришишга турFун эхтиёжларда, ишни тезкор-лик ва юкори даражада яхши бажаришга ин-тилишда ифодаланади. Ундаги бу сифатлар умумийлаштирилган характерда булиб, турли вазиятларда, вазиятнинг мохиятига боFлик булмаган холда юзага чикадики, бу ассертив-ликнинг ижобий жихати хисобланади.

Салбий жихати эса инсон барча йуллар ва воситалар билан узининг ижтимоий меъёр-ларга мос тушмайдиган максадларига эришишга интилганида кузатилади. Салбийлик узаро келиша олмаслик, тажовузкорлик, авто-ритарлик, кеккайиш, уз-узига танкидий ёнда-шишнинг мавжуд эмаслиги, узини юкори бахолаш, узига бино куйиш, кайсарлик, ужар-лик, аффективлик, атрофдаги одамлар билан узаро муносабатларда одоб-ахлок тусиклари-нинг бушашиб колганлигида юзага чикиши мумкин.

Xyлocа килиб айтадиган бyлcак, иншннинг камoлoтга эришиши маcалаcи пcиxoлoгия фа-нининг «Pивoжланиш пcиxoлoгияcи» дoира-^да ижтимoий-биoлoгик, ёш ва жинc каби xycycиятларни инoбатга oлган хoлда урганил-мoкда. Шу тарифа «инcoн-табиат» ва «ин^н-жамият» каби мyнocабатлар тизимида ифoда-ланадиган пcиxoфeнoмeнлар турли таълимoт-лар аcocида Урганилмoкда. Бу уз навбатида пcиxoлoгия фанини бoйитиш учун xизмат килади. Улардан бири, бу аcceртивлик тушун-чаcи хишбланиб, бугунги кунга кадар унга oид тизимли маънo каcб этадиган таcаввyрлар мавжуд эмаc. Мазкур хoлат аcceртивлик х^ди-cаcининг фалcафий, пcиxoлoгик ва coциoлo-гик кoнцeпцияларнинг назарий аcocида тахли-лини амалга oширишни такoзo этади. Hera^,

аcceртивлик бу cyбъeктнинг xycycиятларидан бири хиcoбланиб, унинг шаклланишида фи-зиoлoгик, ижтимoий, пcиxoлoгик, икти^дий, экoлoгик, cиëcий, маданий, маърифий, хукукий oмилларнинг таъcири кузатилади.

Acceртивлик пcиxoлoгия фанининг умумий пcиxoлoгия, ижтимoий-пcиxoлoгия ва пeдагo-гик пcиxoлoгия каби мустакил ^халарининг тадки^т прeдмeти cифатида yрганилcа, унинг тизимли пcиxoлoгик таcнифи яратилади. Бу э^ пeдагoгик фаoлият тизимида мактаб укув-чиларига таълим-тарбия бeриш жараёнида илмий-пcиxoлoгик тадкикoтларнинг натижа-ларидан фoйдаланиш имкoнини яратиб, бар-камoл шаxcларни тарбиялашда аcceртивлик ва аcceртив xyлк cамарадoрлигини oшириш учун амалий ахамият каcб этади.

Адабиётлар руйхати:

1. Бандура А. Teoрия coциальнoгo наyчeния. Moнoграфия. - СПб: «Евразия», 2000.

2. Забрамная С.Д. Знаeтe ли Вы наc? Xoтитe ли пoмoчь нам? I Mатeриалы для прак-тичecкoй рабoты c дeтьми. - M., 1993.

3. Пcиxoлoгия c чeлoвeчecким лицoм: гyманиcтичecкая пeрcпeктива в пocтcoвeт-cкoй пcиxoлoгии. I Пoд рeдакции Д.A.Лeoнтьeва, В.Г.Щур. - M.: «Смыкл», 1997.

4. Cамарoв P. Xавфcизликнинг мeтoдoлoгик аcocлари. Moнoграфия. - T.: «Akademiya», 2010.

5. Шeвцoва И. Acceртивнoe пoвeдeниe как «стиль вocпитания». I Элeктрoнный рe-cyрc: http:IIwww.shevtsova.ruIshkolaIarticle_01.php.

6. Шycтoв Д.И. Cocтoяния «Я» за шаг дo cyицида (анализ прeдcмeртныx запиcoк). II Журнал «^циальная и клиничecкая пcиxиатрия», 2000, № 3.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.