Научная статья на тему 'Ўсмир қизларда ўз-ўзини англашни шакллантиришнинг психологик омиллари'

Ўсмир қизларда ўз-ўзини англашни шакллантиришнинг психологик омиллари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
6389
336
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / ўсмир / давлат / физиологик ривожланиш / психологик тараққиёт / ўз-ўзини бошқариш / ўз-ўзини англаш / миллий ўзлик / миллий ғурур / личность / подросток / государство / физиологическое развитие / психологическое развитие / самоуправление / самосознание / национальное самосознание / национальная гордость

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Амирова Гўзал Баходировна

Мақолада бугунги демократик-ҳуқуқий давлат қуришдек мақсад, ишонч билан олға илдам ташлаётган мамлакатимизнинг келажаги бўлган ўсмир қизларнинг физиологик ва психологик тараққиётига таъсир этувчи омиллар илмий маълумотлар билан кўрсатиб ўтилган. Ўсмир ёшдаги қизларда ўз-ўзини англашни шакллантириш, уларнинг шахс сифатида тезроқ ўзини англаш, уларга масъулият, интизом, миллий ғурур, ифтихор, ватанпарпарлик, ор-номус каби юксак тушунчаларни сингдириш келажаги буюк давлатнинг пойдеворини қўйишда муҳим аҳамият касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА ФОРМИРОВАНИЕ САМОСОЗНАНИЯ ДЕВУШЕК ПОДРОСТКОВОГО ВОЗРАСТА

В процессе развития нашего общества, в современных условиях построения правового демократического государства большая роль отводится воспитанию девушек подросткового возраста, так как они являются будущим нашей страны. В статье раскрываются факторы, влияющие на физиологическо-психологическое развитие девушек подросткового возраста, основанные на научных данных. Формирование самосознания, чувств ответственности, долга, морально-нравственных качеств, патриотизма и национальной гордости у девушек подросткового возраста послужит основой будущего великого государства.

Текст научной работы на тему «Ўсмир қизларда ўз-ўзини англашни шакллантиришнинг психологик омиллари»

V_/

Амирова Гузал Баходировна,

Самарканд к,ишлок, хужалик институти «Касб таълими ва укитиш методикаси» кафедраси катта укитувчиси

УСМИР КИЗЛАРДА УЗ-УЗИНИ АНГЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ

АМИРОВА Г.Б. УСМИР К.ИЗЛАРДА УЗ-УЗИНИ АНГЛАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК ОМИЛЛАРИ

Мак,олада бугунги демократик-х,ук,ук,ий давлат куришдек мак,сад, ишонч билан олFа илдам ташлаётган мамлакатимизнинг келажаги булган усмир к,изларнинг физиологик ва психологик тараккиётига таъсир этувчи омиллар илмий маълумотлар билан курсатиб утилган. Усмир ёшдаги кизларда уз-узини англашни шакллантириш, уларнинг шахс сифатида тезрок, узини англаш, уларга масъулият, интизом, миллий Fурур, ифтихор, ватанпарпарлик, ор-номус каби юксак тушунчаларни сингдириш келажаги буюк давлатнинг пойдеворини куйишда мух,им ах,амият касб этади.

Таянч суз ва тушунчалар: шахс, усмир, давлат, физиологик ривожланиш, психологик тарак,к,иёт, уз-узини бошк,ариш, уз-узини англаш, миллий узлик, миллий Fурур.

АМИРОВА Г.Б. ВЛИЯНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ФАКТОРОВ НА ФОРМИРОВАНИЕ САМОСОЗНАНИЯ ДЕВУШЕК ПОДРОСТКОВОГО ВОЗРАСТА

В процессе развития нашего общества, в современных условиях построения правового демократического государства большая роль отводится воспитанию девушек подросткового возраста, так как они являются будущим нашей страны. В статье раскрываются факторы, влияющие на физиологическо-психологическое развитие девушек подросткового возраста, основанные на научных данных. Формирование самосознания, чувств ответственности, долга, морально-нравственных качеств, патриотизма и национальной гордости у девушек подросткового возраста послужит основой будущего великого государства.

Ключевые слова и понятия: личность, подросток, государство, физиологическое развитие, психологическое развитие, самоуправление, самосознание, национальное самосознание, национальная гордость.

AMIROVA G.B. THE INFLUENCE OF PSYCHOLOGICAL FACTORS ON THE FORMATION OF SELF-AWARENESS OF ADOLESCENT GIRLS

In the process of development of our society in modern conditions of building a legal, democratic state, a big role is assigned to the issues of upbringing of adolescent girls, as they are the future of our country. The article reveals the factors influencing the physiological and psychological development of adolescent girls, based on scientific evidence. Formation of self-awareness, feelings of responsibility, duty, moral qualities, patriotism and national pride sence among adolescent girls will serve as the basis of a great state.

Keywords: рersonality, teenager, state, physiological development, psychological development, self-governance, self-awareness, national identity, national pride.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

Бугунги кунда дунёда содир булаётган ижтимоий-сиёсий узгаришлар цар биримиздан демократик фуцаролик жами-ятининг эзгу гояларига содицлик, одоб-ахлоцлилик, узи яшаётган жамиятда юз бераётган узгаришларга бефарц булмаслик, Ватан тимсолларини цадрлаш ва сацлаш, Ватан равнаци учун бутун куч имкониятларини сарфлашга ва уз-узига «Мен нима учун яшаяпман?» деган саволга «Мен шу халц учун, унинг фаровонлиги, тинчлиги, гуллаб-яшнаши учун яшаяпман» деган жавоб билан тайёр туриши лозим.

Ёшлар онгига мустакиллик, ватанпарвар-лик, садокат, миллий Fурур каби тушунча-ларни сингдириш, уларни кучли, буюк дав-латнинг фарзандлари килиб тарбиялаш давр талабидир. Жамият, давлат ва инсон манфа-атларига каратилган бу ислох,отларнинг сама-раси бевосита бошланFич ва умумий билим-лар берувчи умумтаълим мактабларида таъ-лим олаётган келажагимиз бунёдкорлари булган ёшларнинг билим даражаси, маъ-навияти, тарбиясига боFликдир. Бу уринда Мух,тарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев-нинг: «Ёшларимизнинг мустацил фикрлай-диган, юксак интеллектуал ва маънавий сало^иятга эга булиб, дунё мицёсида уз тенгдошларига ^еч цайси со^ада буш кел-майдиган инсонлар булиб камол топиши, бахтли булиши учун давлатимиз ва жами-ятимизнинг бор куч ва имкониятларини сафарбар этамиз»1, деган фикрлари ёш авлод тарбияси давлат ах,амиятидаги масала-лардан бири эканлигини яна бир бор исбот-лайди.

Мустакиллик йилларида республика-миз ижтимоий-сиёсий, маънавий х,аётидаги туб узгаришлар х,ар бир шахсдан х,укукий-демократик давлат тузиш, истиклол мафку-расинини англаш, психология фани, кону-ниятлари, рух,ий жараёнларнинг механизмла-рини урганиш, улардан кундалик х,аётимизда окилона фойдаланишни талаб килмокда. Чунки шахснинг атроф-мух,итни сезиши, мод-

1 Мирзиёев. Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. / Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига кири-шиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки. 2017 йил 14 декабрь. // http://uza.uz/oz/politics/erkin-va-farovon-demokratik-zbekiston-davlatini-mard-va-olizh-14-12-2016.

дий дунёни идрок килиши, хотирасида саклаб колиши, керак вактда эсга тушира олиши, тафаккур теранлиги, мустакил фикрлаш, вокеа-х,одисаларнинг мох,иятини тушуниш албатта психология фани мазмунидагина акс этади ва у аста-секин инсон мияси, онгида мужассамлашиб боради.

Хар бир ёш даврининг психологик хусуси-ятларини х,исобга олган х,олда таълим-тарбия бериш инсонда уз вактида узини англашни вужудга келтиради. Болада узини англаш туЙFуси канча эрта уЙFонса, шахсий нуктаи назар, уз х,укукини х,ис этиш, узининг аклий ва жисмоний имкониятларини бах,олаш шун-чалик тез пайдо булади2.

Шахсдаги фазилатлар, унинг турли-туман фаолияти, хулк-атвори, муомаласи, фаол-лиги, индивидуал психологик хусусиятлари, ташаббускорлиги, мех,натсеварлиги, ватан-парварлиги, мустакиллиги, кизикишлари, эътикоди, дунёкараши, баркарор диккат, кучли хотира ва тафаккур, миллий Fурурнинг намоён булиши, кечиши, ривожланиши -х,аммаси психологик конуниятлар асосида амалга ошади. Инсоннинг теварак атроф-даги х,одисалар, х,олатлар ва бошкаларга булган муносабати уз-узини англаши, узини бах,олаш, назорат килиш, тах,лил килишда кузга ташланади. Инсон узининг психологик, физиологик имкониятларини туFри бах,олай олиши, узининг маълум бир миллатга тегиш-лилигини х,ис килиши, унда миллий Fурур, ифтихор, миллий узига хосликни шаклланти-риши миллий уз-узини англаш оркали юзага чикади.

Хозиргидек инсон онги учун кураш кета-ётган XXI аср х,ар бир инсонда, айникса усиб

2 Fозиев Э. Психология. - Т.: «Укитувчи», 1994. -4-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

келаётган ёшларда юксак маънавий фазилат-ларни таркиб топтириш, улар онгида мил-лий истиклол мафкурасини шакллантириш, кадриятларга хурмат, Ватанга мехр-мухаббат, фидойилик рухида тарбиялаш энг мухим ва кечиктириб булмас масаладир.

Узбекистон Республикаси Биринчи Пре-зиденти Ислом Каримовнинг «Бизнинг вази-фамиз, керак булса, олий бурчимиз - фар-зандларимизнинг хам жисмоний, хам маънавий жихатдан уЙFун ривожланган, замо-навий билим ва тажрибаларни пухта эгалла-ган, Ватанимиз ва халкимиз келажаги учун масъулиятни уз зиммасига олишга кодир булган баркамол инсонлар булиб вояга етиши учун кулимиздан келган барча-барча ишларни амалга оширишдан иборатдир»1, деган кимматли фикрлари усиб келаётган ёш авлод таълим-тарбиясида Fоятда мухимдир. Юкоридаги фикрлардан куриниб турибдики, келажагимиз бунёдкорлари булган ёш авлод-нинг билим олиш, юкори малакали кадр-лар булиб, уз юрти ва халкига сидкидилдан мехнат килиш, юрт равнаки ва бахт-саодати учун х,алол мехнат килишга ургатиш зарур. Ёшлар фаолиятини асосий тури таълим (укиш)дир. Таълимнинг барча боскичларида унинг самарадорлигини ошириш, сифатини яхшилаш куп жихатдан инсоннинг диккати, кизикиши, тафаккури, хотираси аклий ва наза-рий кобилиятига боFлик. Шу билан бирга ёш даврлари психологиясининг конуниятларини билиш, таълим беришда уларга амал килиш шахсдаги тортинчоклик, куркувни йукотиш, ташаббускорлик, мустакиллилик кобилиятларини юзага чикаришга ёрдам беради. Инсон умрини унинг ёш даврларига булиб урганишдан максад - турли ёшдаги инсонларнинг психик ривожланиш жараёни, шахснинг шаклланиш конуниятлари, унга таъ-сир этувчи омилларни тадкик килишдан ибо-рат. Чунки бола туFилгандан вояга етгунча шахс сифатида х,ар томонлама ривожла-ниши, ундаги кобилият, куникмаларнинг тар-киб топиши, билиш жараёнлари ва узига хос

1 Каримов И.А. Узбекистон эришган ютук ва марралар -биз танлаган ислохотлар йулининг тасдиFидир. 22-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2014. -217-218-б.

рухий хусусиятлари турли ёш даврларида турлича булади.

Д.Эльконин ёш даврларини куйидаги бос-кичларга ажратади:

1. Гудаклик даври - туFилгандан 1 ёшгача; асосий фаолият - бевосита эмоционал муло-кот.

2. Илк болалик даври - 1 ёшдан 3 ёшгача; асосий фаолият - предметлар билан нозик харакатлар килиш.

3. Мактабгача давр - 3 ёшдан 7 ёшгача; асосий фаолият - ролли уйинлар.

4. Кичик мактаб ёши - 7 ёшдан 10 ёшгача; асосий фаолият - укиш.

5. Кичик усмирлик даври - 10-15 ёш; асосий фаолият - ижтимоий хулк меъёрларини узлаштириш, карама-карши жинс вакилла-рига булган кизикиш ва интилиш.

6. Катта усмирлик ёки илк успиринлик даври - 16 ёшдан 17 ёшгача; асосий фаолият - укиш, касб танлаш2.

Шу даврлар ичида усмирлик даври узининг жушкинлиги, мураккаблиги билан ажралиб туради.

Усмирлик даврида жинсий етилиш, ижти-моийлашув жараёни, психик усиш анча олдинга силжиган булади. Яъни, усмир кизларда балоFатга етиш, болаликдан кат-таликка утиш, бирламчи ва иккиламчи жинсий белгилар 10-11 ёшда, уFил болаларга нисбатан 1-2 йил олдинрок кузга ташла-нади. Усмирлик давридаги физиологик ва ижтимоий узгаришлар унинг психология-сига таъсир этади. Усмир киз катта булиб колгани узи, атрофдагиларга булган муно-сабатида кизикишлар тизими, максадлари, идеаллари кайтадан шаклланишида, узини англаш, уз-узини бахолаш, кадриятлар тизи-мида намоён булади. Усмир киз организ-мида руй берадиган узгаришлар шундайки, бола ривожланишининг айнан шу боскичида биологик, физиологик етуклик борасида туб узгаришлар амалга ошади. Буйнинг усиши, вазннинг ортиши, кукрак кафасининг кен-гайиши, бош суяги, юз кисмининг узгариши, мускул вазни ва мускул кучларининг ортиши, орган ва тукималарнинг усиши, ички секре-

2 Fозиев Э. Психология. - Т.: «Укитувчи», 1994. -46-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

ция безлари, асаб тизими фаолиятидаги кайта курилишлар усмир кизнинг ички х,олати, кай-фияти, рух,иятига таъсир курсатади. Баъзан бу х,олатлар унинг таъсирчан, сержахд бефарк, ланж, кайсар, агрессив булиб колишига асос булади.

Жинсий балоFатга етиш ва физиоло-гик ривожланиш усмир киз рух,иятида катта булиб колганини билдиради, унда масъулият х,исси, янги юксак туЙFулар, х,иссиётларни пайдо килади. Усмир киз уз хавфсизлигини таъминлаш, узининг баъзи эх,тиёжларини кондира олиши мумкин. Усмир кизларда жинсий балоFатга етиш кечикса, унинг узига булган бах,оси пасайиши, узи ва ташки куринишидан кунгли тулмаслик х,олати куза-тилади. Жинсий ва жисмоний ривожланишда тенгдошларидан илгарилаб кетган усмир киз узида булаётган узгаришлар х,акида бошкалар билан фикр алмаша олмаслиги ва нокулай ах,волда колиши мумкин.

Усмирлик ёши дунёкараш, эътикод, нуктаи-назар, принцип, узлигини англаш, бах,олаш ва х,оказолар шаклланадиган давр х.исобланади1. Айнан шу давр киз бола таълим фаолияти ва шахслараро ижтимоий муносабатларида ижобий ёки салбий томонга туб узгаришлар булишига олиб келади. Усмир кизлар шахси-нинг камол топишида узини англаш мух,им ах,амиятга эга. Чунки узини англаш жараё-нида узига нисбатан талабчанлик, узини бошка шахслар билан таккослаш, узига бино куйиш эх,тиёжи пайдо булади.

Усмирларда узини англашнинг ривож-ланиши шахсий хулк-атворни тушунишдан бошлаб, ахлокий фазилати, характери, аклий имконият ва кобилиятини билиш билан якун-ланади2.

Усмир киз узини англашида микромух,ит (оила, мактаб) аъзоларининг таъсири мух,им-дир. Агарда ота-она, педагог ёш даврлари психологиясидан хабардор булса ва таълим-тарбия жараёнида, узаро муносабатларда шу билимлардан фойдаланса, киз болада «Мен»нинг ах,амияти ортади, у узини тах,лил килишга урганади. Усмир киз уз имконият

1 Fозиев Э. Психология. - Т.: «Укитувчи», 1994. -144-б.

2 Уша жойда, 146-б.

ва кобилиятларини англаб, ^амма жойда уз урнини топишга интилиши узини англашнинг такомиллашувига пухта замин яратади. Усмир киз узи учун идеал образ танлаб, унга ухшашга х,аракат килади ва интилади. Шу даврда унга туFри идеал танлашга ота-она ва якинлари ёрдам бериши керак. Яъни нореал хаёллар, нотуFри танлов (чиройли, бадавлат, ута замонавий, енгилтак) билан адашмас-лик учун ота-она, педагоглар усмир кизда ижтимоий установка, мавке х,осил булиши, бахт тушунчаси, инсоний фазилатлар, шарм-^аё, ибо, ор-номус, кучли ирода ва ижобий характер сифатлари мух,имлигини тушунти-риб беришлари зарур.

Юкорида таъкидлангандек, усмир кизларда уз-узини англашни шакллантиришдаги асо-сий психологик омиллар бу оила, мактаб, ижтимоий мух,ит ва ижтимоий фаолликдир. Усмирлик даврида киз бола узида булаётган психологик ва физиологик узгаришлар х,акида оила аъзолари билан фикр алмаша олиши керак. Агар оилада соFлом психологик мух,ит яратилган, ота-она ва фарзандлар уртасидаги муносабат дустона, тушунишга асосланган булса, усмир киз узини эркин х,ис килади. Усмир киз билан унинг укиши, моддий ах,воли, уртоклари, кизикишларини мух,окама килиш, ютукларини раFбатлантириш, кам-чиликларини туFри курсатиб бериш унда уз-узини тарбиялаш, ички интизом, масъули-ятнинг шаклланишига сабаб булади.

Оила аъзоларининг куллаб-кувватлаши, ^ар кандай вазиятда тушуна олиш, туFри масла^ат бериш мумкинлиги х,акидаги фикр киз болада узига ишончни орттиради, куркмасдан мустакил фаолият турларига киришиши, юкори кайфият билан укиш ва узаро ижтимоий муносабатларга ижобий таъсир курсатади. Усмир киз узидаги ужарлик, бекарор ^ис-туЙFулар туфайли мактаб ва оилада муаммоларга дуч келади. Бу инкироз давридан тез, осон утиб олиш учун ота-она, оила аъзолари, педагоглар унинг атрофидаги кишилар ёш хусусиятларидан келиб чикиб, уни тушуниши, буш вактини туFри ташкил килиши лозим. Буш вактни ташкил этишда усмир кизнинг кизикиш ва хо^ишларини ино-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

бэтгэ oлиш 3apyp. Сэбэби уни мaжбypлaш, Узи иcтaмaгaн фaoлият билaн мaшFyл килиш yндaги нopoзиликни янaдa кyчaйтиpиб, узини aнглaш, бoшкapиш жapaëни кийинлэшишигэ oлиб кeлaди. Отa-oнaнинг ycмиp кизгэ x,ap дoим вэкт aжpaтиши, кунининг кэндэй yтгaнлиги билaн к,изик,иши, кyнглидa кeчaëт-гaн x1иcлapни aйтa oлиши учун шapoит яpa-тиши ^pa^

Уcмиp кизлapнинг oтa-oнaлapи дoимo иш билaн бaнд бyлишлapи, фapзaндлap учун вaкт aжpaтмacликлapи, ишлaш учун y3oK мyддaт бoшкa дaвлaтгa ^тиши, фapзaндлap билaн мacoфaнинг yзoклиги, фapзaндлap Уpтacидa мex1pнинг тeнг тaкcимлaнмacлиги, ycмиp кизнинг уз тaшки кypиниши, мoд-дий ax1вoлидaн кунгли тyлмacлиги, бoшкa oилa, бoшкa инcoнлap oтa-oнacи булиши иcтaги кaбилap yндa нopoзилик, xyлкидa кaйcapликни пaйдo килиб, уз-узини aнглaшни шaкллaнтиpишдa кийинчиликлapни юзaгa кeлтиpaди. Бyндaй х^лэт кeлиб чикмacлиги, ycмиp киздa уз-узини aнглaш тeзpoк oнгли шaкллaниши учун мaктaбдa укитувчи бapчa Укyвчилapни тeнг кypиши, yлapнинг инди-видyaл имкoниятлapидaн кeлиб чикиб тoпшиpиклap бepиши, x,ap биp ижoбий х^тти-x1apaкaтини paFбaтлaнтиpиши ycмиp киздa yзигa бул^н ишoнчни opттиpиб, узини тэх,лил килишни ypгaтaди вa yндa шaxcий ички инти-зoмни pивoжлaнтиpишгa xизмaт килaди.

Л.С.Вигoтcкийнинг тaъpифигa кypa, уз-узини aнглaш инcoннинг узи х.экидэги тacaввypлapининг динaмик тизими булиб, узининг жиcмoний, интeллeктyaл вa бoшкa тypли cифaтлapини aнглaш билaн юзaгa кeлaди. Ушбу cифaтлap, yз-yзигa бepaди-гaн бв^^гв тaшки oмиллap, мyнocaбaтлap х,эм тaъcиp этиши мумкин. Уз-узини aнглaш ижтимoийлaшyв вa тapбия жapaëнлapи билaн узвий бoFл и к экaнлигини тaъкидлaш бу мyaммoнинг aйнaн ижтимoий пcиxoлo-гик мox1иятгa эгa экaнлигини aнглaшгa ëpдaм бepaди. Инcoн узининг мyaйян фaзилaтлa-

pини ceзиши уз-узини aнглaш нaтижacидa юзaгa кeлaди1.

Уcмиp кизлapдa уз-узини aнглaш, ижти-мoий oнги шaкллaнишининг пcиxoлoгик oмиллapи унинг aтpoфини ypaб тypгaн ижти-мoий мух,ит, oилaдaги мух,ит вa унинг ижти-мoий фaoлиятигa бoFликдиp. Узини aнглaш, Узигэ тyFpи 68x,o бepиб, узини кaмoл ™пти-pиш, узини pивoжлaнтиpишгa булгзн инти-лиш ycмиp кизлapнинг fypyp^ фaзилaтлa-pини юкcaлтиpaди.

XXI acp x,ap биp кишидaн янги кoбилиятлap, интeллeктyaл caлox1ият, кучли тaфaккyp, yткиp зex1н билaн биpгa узини шaxc cифaтидa тapкиб тoптиpиш, миллий Fypyp, узликни aнглaшни тaлaб килмoкдa. Уcмиp киз кaмoлoтгa эpи-шиш учун yзapo мyнocaбaтлapдa Faмxyp вa мex1pибoн булиши, узини шу мyнocaбaтлapгa тaйëpлaши, yзгapтиpиши кepaк. Уcмиp киз узини кaдpлaши, ceвиши, Х^МЭТ килиши aтpoфдaгилapнинг yнгa бyлгaн мyнocaбaтини бeлгилaйди. Бу мyнocaбaтлap унинг xapa^ тepи, oнгидa х^ётнинг кaнчaлap гyзaллигини x^c килиш, уз иктидopи, билими, ^билиятини нaмoëн килишгa зaмин яpaтaди. Уcмиpлик дaвpидa киз бoлa pyx1иятидaги вa opгaниз-мидaги yзгapишлapни тyшyнмacлик, тaнкид килиш, КЭМ^ТИШ уни кaйcap, oдaмoви, yжap, 6ЭДЖЭХ1Л ёки пapишoнxoтиp, кУpK0K килиб куяди. Уcмиp кизни бoшкaлapдaн aжpaлиб тypиши, yзигa xocлиги, жaмиятдa уз ypнигa эгa экaнлигигa ишoнтиpиш УНГЭ 6ИТМЭ^ тyгaнмac кyввaт, куч бaFишлaйди.

Киз бoлaдaги мaвжyд кaмчиликлapни тyFpи кypcaтa oлcaк, уни тyзaтиш учун y 6op имш-ниятини ишгэ coлaди. Отa-oнaнинг эътибop-cизлиги, нoкyлaй шapoит, тyFpи тaшкил этил-мaгaн тaълим-тapбия, буш вaктнинг куплиги, дoимий тaнкид вa мex1pcизлик, зУpaвoнлик мyx1итидa yлFaëтгaн ycмиp киз yзидa ^нди-pилмaгaн эx1тиëжлapини кoндиpиши, yFиp-лaнгaн бoлaлиги учун якинлapидaн aтaйлaб уч oлиши мумкин. Kyпинчa ycмиpлик ëшидa киз бoлa билaн oтa-oнa, пeдaгoглapнинг биp-биpини тyшyнмacлиги, нoтyFpи кэбул килиш

1 Иcлoмoвa Н., Андyллaeвa Д. Ижтимoий пcиxoлoгия. - Т.: Узбeкиcтoн фaйлacyфлapи миллий жэмияти нэш-pиëти, 2015. -13-б.

ЗAMOНAВИЙ TAЪЛИM I COВPЕMЕННOЕ OБPAЗOВAНИЕ 2017, 10

х,олатлари учраб туради. Усмир киз булFуси она, миллат давомчиси, мукаддас зот вакила-сидир. Унинг саломатлиги, хулки, ташки таъ-сирларга берилувчанлиги, салбий таъсирлар-дан х,имояланиши, узини киз бола, булFуси она, шахс сифатида англаши учун барчамиз кулимиздан келган ишларни килишимиз шарт. Шу уринда Узбекистон Президенти Ш.М.Мирзиёев шундай деган: « ... киз бола -булFуси оила бекаси, келажагимиз эгасидир. Бугун биз уларга кандай таълим-тарбия бер-сак, эртага улар янги авлодимизга шундай тарбия беради»1.

Бутун дунё учун глобал муаммога айланган террористик гурух,лар х,ам уз максадларини амалга оширишда миллий, диний ва ижти-моий Fоялар кармоFига тез илинадиган ёшларни жалб килади. Бундай гурух,ларга кушилган ёшларнинг х,аёти тах,лил килинса, уларнинг аксарияти, одоб-ахлокли, инти-зомли, айримлари куй оFзидан чуп олма-ган, ота-оналарининг катъий назоратида булган ёшлар эканлигини куриш мумкин. Доимий назорат, каттиккуллик, болаликда кондирилмаган х,ар кандай майл учмайди ва одобли, интизомли, ахлокли бундай бола х,иссиётларини яширадиган, ода-мови булиб колади. Мустакилликнинг йук-лиги, уз фикрини х,имоя кила олмаслик катъиятсиз ёшларнинг бора-бора узларининг х,олатларидан норозилик х,ис килишига олиб келади ва улар бунда ота-она, укитувчилар, катталарни айблайди, бу агрессия бутун бир жамият ва тузумга кучирилади. Террор маф-кураси эса уларга гуёки узларига утказилган алам учун касд олишнинг ягона йули булиб туюлади2.

Усмирлар орасидаги конунбузарларнинг уз-узига бах,о бериш муаммосида энг асо-

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев-нинг Халкаро хотин-кизлар байрамига баFишланган учрашувдаги нутки. 2017 йил 4 март. - http://uza.uz/ oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-khal-06-03-2017.

2 Отажонов М. Психоанализ асослари. - Т.: «Узбекистон», 2004. -49-б.

сий нарса юкорилик ёки пастлик эмас, балки уларнинг уз бах,оси социумнинг бах,оси билан карама-каршилиги, ташки батога (ота-оналар, педагоглар, синф) мос эмаслигидир. Усмирлик ёши билан боFлик узлик инкирози ва унинг оFир кечишини эътиборга олсак, усмирнинг шахсий ба^оси социумда асос топмаган вазият, бошкалар унга доимий паст бах,о берганда фундаментал эх,тиёжлардан бири булмиш ^урматга булган эх,тиёж доимий тускинликка учраса, шахсий дискомфорт х,исси кескин кучаяди.

Бундай х,олатларнинг олдини олиш, усмир кизларда уз-узини англашни шакллантириш учун:

- усмир кизнинг жинсий, жисмоний ривожланишини доимий назорат килиб бориш;

- усмир киз билан якинларининг дустона муносабатда булиши;

- усмир кизнинг буш вактини туFри таш-кил килиш;

- юксак инсоний туЙFулар (му^аббат, дуст-лик)ни кадрлаш, х,урмат килишга ургатиш;

- усмир кизларга ало^ида эътибор кур-сатиш;

- уни борлигича кабул килиш;

- бола ривожланишининг х,ар бир бос-кичида унинг ру^ий узгаришларидан хабар-дор булиш;

- усмир кизни жинсий тарбия ^акида билимлардан хабардор килиш;

- усмир кизларнинг идеалларни мустакил танлашида кумаклашиш;

- уларда ташкилотчилик, ташаббускор-ликни ривожлантириш;

- усмир кизни уз-узини англаш жараёни, ривожланиши ота-оналарининг хулк-атво-рига боFликлигини унутмаслик;

- оила ва уз аждодлари, Ватани ^акида маълумотларга эга булиш оркали усмир кизда миллий узлик, миллий Fурурни шакллантириш ва х,оказо.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

Г ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 21 У

Адабиётлар руйхати:

1. Мирзиёев. Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. / Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистан Респуб-ликаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига баFишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки. 2017 йил 14 декабрь. // http://uza.uz/ oz/politics/erkin-va-farovon-demokratik-zbekiston-davlatini-mard-va-olizh-14-12-2016.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Халкаро хотин-кизлар байрамига баFишланган учрашувдаги нутки. 2017 йил 4 март. // http://uza.uz/ oz/politics/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-khal-06-03-2017

3. Каримов И.А. Узбекистон эришган ютук ва марралар - биз танлаган ислох,отлар йулининг тасдиFидир. 22-жилд. - Т.: «Узбекистон», 2014. -217-218-б.

4. Fозиев Э. Психология. - Т.: «Укитувчи», 1994.

5. Исломова Н., Андуллаева Д. Ижтимоий психология. - Т.: Узбекистон файласуф-лари миллий жамияти нашриёти, 2015.

6. Отажонов М. Психоанализ асослари. - Т.: «Узбекистон», 2004.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.