CC BY
25Cyrillic began. The article notes that these reforms were carried out by administrative measures and under the threat of reprisals, accompanied by blunders. The author concludes that objectively the reform of writing, as time has shown, played a positive role in raising the culture of the Tajik people in the XX century.
Keywords: history of writing, alphabet, Tajikistan, latinization, Tajik Cyrillic, culture
Сведения об авторе:
Усмонов А.И. - кандидант исторических наук, доцент кафедры Отечественной истории Худжандского государственного университета имени академика Б.Г.Гафурова.
About the autor:
Usmonov A.I. - candidate of historical sciences, associate professor of the department of national history of the Khujand State University named after academician B. Gafurov.
ХДВОДИСИ СИЁСИИ САМАРКАНД Акрамов Н.Б.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи САйни
Тули таърих дар Самарканд империя ва сулолахои зиёде давлатдорй кардаанд, аммо дар хамаи он даврахо Самарканд хамчун сарчашмаи фарханг ва тамаддуни воло, маркази илму адаб набуда, балки майдони хунрезихо, зулму ситам ва фитнаю шуришхо низ будааст. Мувофики маъхазхои таърихй дар Самарканд чунин империяхо хукумронй намудаанд:
> Империям Х,ахоманишиён.Дар рузгори Х,ахоманишиёнСамарканд кисме аз сарзамини Сугди бостон буда, пайдоиши нахустин падидахои давлат дар Эрон ба асрхои IX-VII пеш аз милод тааллук дорад. Ба истиснои нохияхои чанубу гарбии Эрон, ки дар он чо хануз дар нимаи дуюми хазораи Ш пеш аз милод давлати Аллом ба вучуд омада буд.
Бунёди давлати Хахоманишихоро подшохи тоифахои форс Куруши II гузошт, ки пештар чун вассал[1]. ба салтанати Мидй тобеъ буд. У дар натичаи муборизахои сахт ва дурудароз на факат аз тобеият халос шуд, балки дар соли 550 пеш аз милод давлати Мидиро тамоман торумор намуда, онро ба итоати худ даровард. Дар баробари унвони подшохи Форс, унвони подшохи Мидиро хам сохиб шуд.
Натичахои давраи аввали фаъолияти Куруши II ин буд, ки давлати Хахоманишин ба иктидори бузурге сохиб гардид, нуфузи мамлакат ва манбаъхои моддии он афзуд. Хамаи ин барои амалй гардидани ниятхои Куруш дар бобати ба вучуд овардани давлати пахновари фарогирандаи тамоми Осиё шароит ва имконият мухайё сохт. Аммо дар бораи чигуна тасарруф шудани Осиё аз чониби Куруши II таърих ишорае накардааст, танхо инро ёдовар бояд шуд, ки истилогарон дар рохи расидан ба ниятхои худ берахмихои аз хад зиёде кардаанд, то Осиёро забт кунанд.
Эътикоди диниву мазхабии мардуми Осиёи Миёна хеле гуногун буд. Дар байни ахолии мукимй оини зардуштй пахн гардида, кешхои гуногуни махаллиро дарбар гирифта буд. Дар хусуси мазмуни вокеии тасаввуроти динии мардумони он замон маълумоти анику дакик додан мушкил аст. Эхтимол меравад, баъзе кабилахои сакой хам дини зардуштиро кабул карда, дар байни кавму тоифахои дигар хамон тасаввуроти диние, ки асоси он аз парастиши яздони мехр - Ахуро-Маздо (ё худ Митра) фарохам омада буд, пайравй менамуданд.
Давлати бузурги Хахоманишиён яке аз пуриктидортарин империяхои чахони ахди кадим ба хисоб рафта, мавчудияти худро беш аз 200 сол нигох дошт, ки дар таърихи Шарки бостонй мавкеи намоёнеро ишшл намуцааст.
Мувофики мадракхои илми бостоншиносй, Самарканда кадим дар чои харобахои шахри Афросиёб вокеъ гардида буд. Дар чараёни тадкикоти ин шахр нишонахои маскани асрхои VI-IV пеш аз милод, ки дар кисмати шимолу гарби Афросиёб вучуд дошта, такрибан 50-70 гектарро ишшл мекардааст, пайдо карда шуд. [4, 86-87-81]
> Соли 330 п.аз.м. дар тасарруфи Искандарм Макдунй даромад, баъдан кисме аз давдалти Юнониёни Гарбй гардид.
Дар ахди салтанати Файлакуси II (359-336 пеш аз милод) иктидори Макдуния афзуда, марказиятнокй ва иттиходи он устувор гардид, ки дар ин бобат бархам додани майлхои чудоихохии аъёну ашрофи макдунй накши калон бозид. Ба Файлакус муяссар гардид, ки кисмати мухими Юнонро тахти тасарруфи худ дарорад. Соли 337 дар конгресси Коринф мавкеи хукумронии Макдуния бар Юнон эътибори расмй пайдо намуда, дар ин хангом чанги мукобили Форс эълон карда шуд, ки соли 336 кушу ни 10 000 нафараи Файлакус дар Осиёи Хурд ба муборизаи зидди форсхо огоз кард, аммо дар хамин вакт Файлакус аз чониби мухофизи худ ба катл расонида мешавад. Сипас писари 20-солаи у Искандар ба сари хокимият омад, ки дар таърих бо номи Искандари Макдунй ва дар ривоятхои
марями шарк Иcкaндapи Зулкарнайн шухрят ёфтaacт. У ба чанги зидди давлати Хажманишиён тайёрии ху6 мeдид ва ба Bocm^ xaбapxoe, ки аз Фopc ба y мepacид, вазъияти нoycтyвopи давлати Xaxoмaништенpo ба хубй дарк мeкapд.
Як нyктapo бoяд кайд кард,ки дар бopaи Зуркарнайн миёни pивoятxoи мардумй ва динй Hx^ro^xo® зиёдe ба назар мepacaд, ки oë Иcкaндapи Макдуни ва Иcкaндapи Зулкарнайн якe acт ё да? ^ур^ни карим нoми Зyлкypнaнйнpo дар cypaи Кахф ce марстиба, (oятxoи 83, 86 ва 94) зикр наму^а^т. Aммo дар бopaи ин ки 4apo ypo Зулкарнайн шмидаянд, нaзapияxoи гyнoгyн вучуд дopaд. Мacaлaн: дар "Тафотри Hyp" чунин oмaдaacт: "Зyлцapнaйpo ^m^apu Maцдyнй ea Kypymu Ka6up ea шауе as noèmoyonu Яман, кы Тaбoбaъa нoмuдa мeшyдaнд, мeдoнaнд. Иллamu macмuяu у 6a Зyлцapнaйн шйяд m 6omaà, m Mampuy eaMaspu6u цayoнu oнpyrrnpo macxup нaмyд ea apa6yo 6a oн (^¿ji JJ): яъне ày шит xypшeд мегуянд. Ë 6a m umam бyдaacm, m ^oyu xyàй 6ap cap нuyoдaacm, m ày шихак дашmaacm " [10, S02]
AWo дар "Тафшри A^op-yn^p^^" oмaдaacт, ки "Зyлцapнaйн 6rno 6a цавле yaмoн ^m^ap фсpзaндu Фaйлaцycы ютнй (330 n аз м) 6ornu ша^^ Иcкaндapыя acm, m maмoмu àyнёpo macappycp кapд. Вале мyшкuлomu m нaзap дap m acm, m ^w^ap кoфыpy шoгыpдu Apacmy бyд.
Бс цавле: Зyлцapнaйн Aбyбaкpы Хумсы^ acm, у нш ^ayomywo бyд.
Бс цавле: У ^apuwmœ аз фapышmaгoн acm.
Ба цавле: У Coupuc 599 (n аз м) acm, m Шapцy Fap6u àyнёpo ба зеpu фapмoнu xyд дapoвсpд. Вале 6mo6ap maypupu Mamono Aбyлкaлoм oo y Kypymu Ka6up (acpu 6 n аз м) acm. X,aдaфu Kypъан аз зыкpы дocmoнu у maнyo u6pam acm, 6mo6ap m дсp 6opau шахт^, зaмoнy мaкoнu у чкзе намегуяд. Myaллuф дap m camm maypupu Mamom Aбyлкaлoмpo yasumap мeдoнaд. Аз ^мят дaлeлu M. Aбyлкaлoм m acm, m аз Kypyrn дap Эpoн muмcoлe 6a дacm oмaдa, m дopoы ày шсх ва ày бoл acm. Xßмчyнuн maypupuy нuшан мeдuyaд, m K^prn Шapцy Fap6, Шuмoл ва Ч[aнyбu oлaмpo àuàaacm.
Ч[uyamyаы_нoмuy 6a Зyлцapнaйн m acm:
1. У Шapцy Fap6u зaмuнpo àuàaacm.
2. Ба oгoзгoyы moбuшu Xyprneà аз yuyamu MaMpup ва sypyбгoyы oн àap 6ayp аз yuyamu Mœpu6pacuà ва усма oлaмpo 6a macxupu хеш дapoвсpд.
3. Ë caparn ày шихак ё ày 6apyacmam àoMm.
4. Ë moyaM àopou ày шихак 6yà.
Myфaccыpoн àap uмoн ва cmoyaM ummu^pu нас дopaнд, awno cayey oн acm, m y naM2au6ap rncm. "[1, 1554]
Мухаммад Шaфeъ Умий мeфapмoяд: "У noдшаyu oàuny тлеу 6yà, m 6a MarnpuKy Mœpu6 pacuà ва m кuшsapyopo àap macappyфы xyд дapoвapд ва àap oнyo 6a о0лу ттф yyкмфapмай мeкapд ва аз mapa^ Вoцuбyлвyцyд 6apou pacыдaн 6a уадаф yap навъ ватла 6а у rnonm гapдuдa 6yà. Зyлцapнaйн àap ф/ymyyomu хеш 6a ce нyцma caфap napà: мa2pыб apco, мaшpыц ayco ва cunac 6a mapa^ шuмoл mo yaààu кyyыcmoнй ва àap ou^o y àapae мuёнu ày vyypo 6a àernpu aзымu oyarn маукам mpà, m àap нamщa мapдyмu oн аз шappы лъцуцу маъу^ц àap aмoн мoндaнд. " [9, 427]
Мyвoфики ба1^ pивoятxo каште, ки бар тaмoми дунё xyкyмpoнй кардаанд, 4axop нафар будаанд: ду нафар муъмин ва ду нафар шфир. Муьмишн хазрати Сyлaймoн ва Зулкарнайн ва кoфиpoн Намруд ва Бахти Hacp мeбoшaнд.
Дар бopaи Зулкарнайн ^n^o^ a4^e вучуд дopaд, ки ба ин шм иддаи зиëдe шухрат ёфтаанд, ин хам тaaччyбoвap acr, ки мунтазам 6o Зулкарнайн жми Ижандар хам шoмил acr.
Тули 300-шл теш аз мeлoди Матех пoдшoxe ба томи ^кандар машхур acr, ки ба лaкaбxoи ^^вдари юшнй, макдунй ва румй ёд мeшaвaд, вазири y Apacry буда, 6o ^opo мyxopибa намуд, ypo ба катл рашнида, мyлкaшpo тсбeьи худ кард.
Мухаммад Шaфeъ У^нй кайд мeкyнaд, бaьзe аз муаррихин ва мyфacиppoн ypo xaмoн Зyлкapнae мeдoнaнд, ки дар ^ypьoн вacф шyцaacr, ин куллан иштибox acт. Зepo ин шaxc aтaшпapacт ва мушрик буд, Зyлкapнaйe, ки ypo ^ур^н ёд кapдaacт дар Пайгамбариаш дoнишмaндoн иxтилaф дopaнд, aммo бар муъмин ва oonex буданаш якин дopaнд.
Ибни Кacиp 6o caнaд аз Ибни Acoкиp нacaбнoмaи ypo, ки ба хазрати Ибpoxим (а) мepacoнaд ва фapмyдaacт: Он ^m^cpe, m 6o тмут Mucpü, Ютт ва Maцдyнй мaъpyфm acm ва 6а нoмu х\'д шaypы Иcкaндapыяpo o6oà кapдa, maъpuxы Рум аз ayàu у цapaён даpaà, m аз Иcкaндapы Зyлцapнaйн чaндын тл 6аъд 6yàa, m 6еш аз 2000 тл гyфma ^àcccm. Вале m шахт мympыкe 6yàaacm, m ypo Зyлцapнaйнu ёд wyàau Kypъан papop дoдaнд, кoмuлaн uшmыбoy acm.
Ai^no Ибни Кашр нacaбнoмaи ypo чунин зикр кардааст: "Ва awno Зyлцapнaйнu 0уюм вай ^w^ap nucapu Фaйлaбyc, nucapu Macpey, nucapu Bapac, nucapu Maбmyн, nucapu Румй, nucapu Нaъmй, nucapu Ютн, nucapu Ë^uc, nucapu Бунс, nucapu Шapфyн, nucapu Румс, nucapu Шapфam, nucapu Ty^m, nucapu Румй, nucapu Acфap, nucapu Яцpo, nucapu Aüc, nucapu ^yoy nucapu ^poyuu (a).... " acm. [б, 106]
Аз гуфтаи Ибни Кашр иштибoxe бартараф шуц, зeрo Иcкaндaрe, ки 300-аол (п аз м) бо Доро ва пoдшoxoни фoрc чангида, ощоро caрнaгyн карда шадри Иcкaндaриярo бунёд нaмyц, он Зyлкaрнaйaни дар ^уръон зикр шуца нecг.Нaзaри банда низ чунин аст, зeрo xaр ша^ро, ки ^уръон ба нeкй уро ёд мeкyнaд, xe4 гox имкон надорад, он мушрик ё бeдин бошад. (А.Н)
То coли 323 теш аз мeлoд, ки ба вафоти Иcкaндaр роет мeoяд Ошёи Миёна чузъи давлати макдуншр буда, баъд аз он ба ce давлат Макдунй, Миcр ва Сурия тaкcим шуд. Тибки маълумоти "Таърики табарй" Иcкaндaр дар cинни 36-шлагй вафот кард. Ба назари форшён муддати шoxии y 14-шл буц. Ба назари нacoрo 13-шлу чанд мox бyцaacг.
Гуянд: Вай бигуфт, то шацрцо бисозанд еа 13-шацр бунёд кард еа цамаро Искандария ном дод: яке ба Исфацон буд, ки Цай номид еа монанди бицишт сохта буд еа се шацр ба Хуросон буд, ки Хироту Маре еа Самарканд буд еа ба сарзамини Юнон еа диёри Хрйлоцус низ шацре барои порсиён сохт бо шацрцои дигар.
У Империям Сосониён дaр кaтибaи к^бяи Зaрдушт Шопури I-ин шлхрро чузъи Эрон мeхонaнд.
Ибтидои acри Ш милодй дар натичаи чанщои дурударози пyртaxлyкaи зидди римиxo ва низоъу xaрxaшaxoи докилй давлати Порт аз байн рафт. Дар аввали coли 220 милодй xyкyмрoни вилояти Иcгaxр (дар Фора) Aрдaшeри I Бобакони Сошнй xoкими тамоми Фoрc гардид. Соли 224 Aрдaшeри I лашкари oxирин намояндаи Оли Ашкониён Ардавони I-ро пароканда карда, xoкимиятрo ба даст гирифт ва xyкyмaти нaвe такте намуц, ки дар тамоми caрзaмини Эрон вycъaт дошг.
Ба чои пoртxo омадани Сocoниёнрo табдили мукаррарии пoдшoxoн гуфтан Faлaт аст. Оли Порщо, ки «дар мyxoрибaи зидди Рим cyCT гашта, дар банди зиддиятxoи мураккаби ичтимой монд, дар байни Faрби Fyлoмдoрй ва Шарки чамоатию авлодй мeкaлaвид ва инкишофи мyнocибaтxoи нави чамъиятиро ба xaрaкaт дароварда натавонист, аммо ин амалро давлати Сocoниён ичро намуц.»
Давлати Сошниён зиёда аз 400 шл (224 ё 226-651) арзи вучуд дошт. Дар акди Сocoниён чунин Чиxaтxo чолиби диккат аог:
1. Такрибан аз acри IV милодй дар давлати Сошн^н мyнocибaтxoи фeoдaлй бocyръaт инкишоф мeёбaд.
2. Бар xилoфи кyввaxoи мaркaзгyрeзи волию xoкимoни aлoxидaи бaъзe нoxияxo макоми XOкимияти марказй дар Эрон баланд мeшaвaд, бинобар xaмин Ф. Энгeлc давлати Сошниёнро «пoдшoxии... батартиб» номида буд. [8, 222]
3. Таъшри кoxинoни зардуштия ниxoят баланд мeшaвaд, дини зардуштй ба дарачаи макоми давлатй мeрacaд ва ба Aрдaшeри I чунин xикмaтрo ниcбaт мeдиxaнд: «Таят пояи мexрoб aciy мexрoб пояи такт».
Дар axди пиcaри Aрдaшeр, шox Шопури I (coлxoи 242-272) Сошниён лашкари римиxoрo торумор карданд, дар ду мyxoрибa як имтератори Рим кушта шуду якeи дигар агар афтод. Давлати Сocoниён дар axди Шопури II (coлxoи 309-379) xeлe кувват гирифта, дар мyбoризaxoи шарку Faрб чандин шлибият ба даст овард ва шaxрxo такте намуд. Вaлe давлати Сocoниён дар миёнаи acри VII милод аз зарбаи aрaбxo шикаст xyрд.[4, 187-188]
У Хукумрониии турк^о Ba чиних,о д1р Сaмaрк;aнд 1сри VI-VIII
Дар acри VI xeлe дур аз xyiyw Оcиёи Миёна дар Олтой зeри унвони «Хоконии турк» (coлxoи 551-744) иттиxoди дaвлaтиe пайдо шуд, ки дар тaъриxи Оcиёи Миёна ба xycyc шaxри Самарканд накши мyxим бозид. Мувофики кaтибaxo xy^ тyркxo xyцрo тюрк мeгyфтaнд, cyFдиёнy фoрcxo oнxoрo «турк» мeнoмидaнд. Рoчeъ ба этимологияи ин калима олимон aкидaxoи гуногун доранд.
Хокими турщо Бумон аввал Тeлe ном кaбилaeрo мyтeъ coxтa, кувват гирифту баъд зидди иттиxoди кaбилaxoи жoжxo, ки то ин дам бар тур^о xyкyмрoнй мeкaрдaнд, ба чанг даромад ва дар МyFyлиcгoнy Олтой давлати пуркувват тaъcиc дод. Вycъaти минбаъдаи ин давлат дар давраи яте аз вaлиaxдxoи Бyмoнxoкoн Мyxoн (coлxoи 553-572) xeлe авч гирифт. Даст^^ пeшгaрди лашкари тyркxo ба caрxaди Эрон мeрacaнд, дар Faрб то xyци бaxри Сиёx рафта, Бocфoри Киммeрирo ишFOл мeкyнaнд.
Вaлe иттиxoд нacиби ин давлати бузурги турщо нашуц. Ч,анщои бaйниxaмдигaрй авч гирифтанд ва дар ибтидои acри VII (coлxoи 600-603) xoкoнй ба ду кдом - Хоконии шаркии тур^о ва Хоконии Faрбии тyркxo такотм шуц, ки дар ин такшмот Оcиёи Миёна шомили Хоконии Faрбии тyркxo монд. Дар oxири acри VII ва миёнаи acри VIII aрaбxo нoxияxoи acocии Оcиёи Миёнаро ишFOл намуца, Xyкyмрoнии cиёcии тур^оро дар ин кишвар аз байн бурданд.
Дар давраи Кушониён аз Ошёи Миёна рoxxoи тичорат, аз чумла, «Рoxи aбрeшим» мeгyзaшт, ки Ошёи Марказй ва Римро ба xaм мeпaйвaст. Баъдтар кирмакдорй ва шoxибoфй дар xyци Оcиёи Миёна ривоч мeёбaд. Дар Faрб истexcoли шoxй умуман вучуд надошг, бинобар xaмин xaм импeрияи Византия ва xaм Рим факат нигарони шoxиe буцанд, ки аз Оcиёи Марказй ва Миёна оварда мeшyц ва зимнан, дар ин caвдo caвдoгaрoни фoрc миёнаравй мeкaрдaнд. Визaнтиxo бoрxo кушиданд, ки бeвocитa аз Хивдустон шoxй гиранду дар ин кор ба фoрcxo мyxтoч набошанд, вaлe кyшишxo бар aбac рафт, зeрo Эрон ба ин кор зид буц. Фoрcxo аз миёнаравии xy^ пули ниxoят калон мeгирифтaнд, бинобар xaмин
онхо, аз як тараф, намемонданд, ки Византия бевосита бо фурушандагони абрешим робита дошта бошад ва аз тарафи дигар, чй кадар хоханд, хамон кадар нархи молро боло мебардоштанд. Хукумати Византия, ки нархи абрешимро ба тартиб андохтанй буц, ба хеч кор муваффак нашуд. Дар миёнахои асри VI тухми кирмак ба Византия хам оварда шуд,вале барои тараккии саноати шохй вакти тулоние лозим буд. То замони хучуми халифаи мусалмонон Осиёи Миёна ш Самарканд дар зери итоати чиниён ва туркхо карор дошт.
> Давлати Рошиддин (арабхо)дар соли 705м мусалмонон онро ба чанг оварданд.
Пас аз фавти Мухаммад (с) (соли 632) Абубакр халифа эълон карда шуд. У Абдуллох писари Усмон, писари Омир, писари Амр, писари Каъб, писари Саъд, писари Тим, писари Мура, писари Каъб, писари Луй, писари Голиби Курайшии Тимй аст.[7, 144-145]Насаби у дар пушти шашум, яъне Мура писари Каъб бо насаби Пайгамбар (с) як мешавад. Кунияаш Абубакр аст, ки маънои Бакр шутури чавон аст, ба раис ва саромади кабилаи бузург низ гуфта мешавад.Абубакр муддати 2-сол(632-634) ин вазифаро бар ухда дошт. Пас аз вафоти у ин вазифаи пурмасъулият бо рохи машварат бар души Умар писари Хаттоб гузошта шуд, ки ин абармарди рохи сиёсат тули 10-сол (634 - 644) дар адои вазифа буд.
Дар ин замон (яъне асри 'УП)вилояти Самарканд ба дарачае ободу шодоб ва сердолу дарахти пуру фаровонхосил буд, ки аввалин волиёни араб онро «Равзат-ул-амир ал-муъминин», яъне «Боги халифа» номида буданд. У гайр аз ин лакабхои зиёд дорад, ки хар кадом ба манзалати воло, азамат, шаън ва гавхараш далолат мекунад.
Умар писари Хаттоб, писари Нуфайл, писари Абдулъузо, писари Раёх, писари Абдуллох, писари Фурат, писари Разох, писари Адй, писари Каъб, писари Луй, писари Голиби ^аршии Адавй аст. Насабаш дар Каъб писари Луй ба насаби Расули Худо (с) якчо мешавад. [13, 131]
Кунияаш Абухафс ва лакабаш Форук аст, зеро у нахустин касе буд, ки Исломро дар Макка ошкор сохта, воситаи чудой дар миёни хак ва ботил гардид.
Яке аз комёбихои мусалмонон дар замони хилофати Умар писари Хуттоб шикаст додани 2-Империяи бузург, яке империяи Рум ва дигаре империяи Фор буд, ки хардуро дар кутохтарин муддат шикаст дод.Арабхо кушуни худро кариб дар як вакт, хам ба мукобили Рум (Византия) ва хам ба мукобили Эрон хамлавар сохтанд. Саъю кушиши лашкаркашони охирин намояндаи сулолаи Сосонй -Яздигурди III (632-651), ки пеши харакати кушуни арабро гирифтанй мешуданд, натичае набахшид. Дар мухорибахои назди ^уддусия (Кодисия) ва Нахованд (солхои 636 ва 642) кушуни араб кувваи якчояи форсхоро торумор намуда, ба мавчудияти такрибан панчасраи давлати Сосонй хотима дод. Дар зарфи 10 сол арабхо хоки Эронро истило намуда, ба Рум зарбахои сахт зада, Фаластин, Миср, Сурия ва Ирокро низ ишшл карданд.[4, 293]
Баъди марги Умар писари Хаттоб, Усмон писари Афвон ба тарики машварат хилафа таъин шуда, 10-сол умури мусалмононро бар ухда доштанд. Соли 35х ба кавли дигар 36х ба катл расонида шуд,[2, 595] ки баъд аз он ин вазифа бар души Алй писари Абитолиб вогузор шуд. Хамин тавр Алй писари Абитолиб 4 сол, 9 мох ва 6, ба кавле 3 ва ба кавли дигар 14 руз вазифаи халифаро ба ухда дошт, [3, 1321] ки дар ин айём Самарканд ва навохии Осиёи Миёна кисме аз минтакахои онхо ба шумор мерафт.
Баъди фатхи исломй дар соли 92-юми хичрй, мутобик ба 710-и милодй мусулмонон маъбадхоро аз байн бурда, барои адо кардани намоз ва таълим додани дини Ислом барои ахли шахр масочид бино карданд. Яъне баъди кабул кардани дини мубини Ислом, ахли Самарканд, худ барои вайрон кардани маъбадхои зардуштии шахри худ бархостанд ва ба чои онхо ба унвони адои намоз ва мадраса, масочид бино карданд.
Аз сарчашмахо маълум аст, ки дар Самарканд то айёми истилои арабхо «буткадаву оташкадахо» зиёде вучуд доштанд. Маъхазхо бисёр тафсилоти ин бутхоро тасвир кардаанд ва ин бутхо чубини зарандуд, нукрагин ва тиллой будаанд. Вакте ки бутх,ои бутхонаи калони Самарканд сухта шуд, аз хокистари онхо 50 хазор мискол тилло баромад. Дар натичаи об кардани яке аз бутхои симини Самарканд 24 000 мискол нукра пайдо карда шуд. Наршахй аз Пайканд сухан ронда менависад, ки арабхо дар буткадаи он буте ёфтаанд, ки аз нукра буда, 4 хазор дирам вазн доштааст, вале мувофики ривояти дигар, ин бут тиллой буду 50 хазор мискол вазн дошт. Парастиши ин бут дар Самарканду Бухоро баъди галабаи ислом хам хеле давом кард. Буткадахо нихоят бой буданд, тиллову нукраи бешумор ва чавохироти бисёр доштанд. [5, 275]
Аз ин маълум мешавад, ки ахолии Самарканду Бухоро аз даврони пеш аз мелод то замони фатх,и арабхои пайравй аз динхои буддой, зардуштй ва монй мекарданд, ки хушбахтона бо кудуми дини Ислом хамаи он динхои ботил аз байн рафта, мардум рохи хакикатро пайдо карданд. Читавре, ки шоире фармудааст:
Самарканд сайцали руи замин аст,
Бухоро маркази Ислому дин аст.
> Хилофати Умавиён: Самарканд дар давраи хилофат яке аз шахрхои шаркии хилофати Умавиён ба шумор мерафт. Умавиён дар замони хилофати худ андозро аз мардум барзиёд
мecитoнидaнд, илoвa бар ин дар кopxoи чтемон^ coxтaни иморатхо ахолиро 6o poxи ичборй Nop мeфapмyдaнд, ки ин амал бoиcи пacт шудани нуфузи онхо дар назди apa6xo ва мардуми Оcиëи Миёна гардид. Сoли 750м Aбyмycлим 6o лашкари зиёда аз 100 ООО нафара, ки ахолии мардуми Оcиëи Миёна ва apaбxoи мyxoлифи xилoфaти Умавй буданд, Умaвиëнpo шикacт дода, курши xoкимиятpo Aббocиëн coxиб шуданд. [4, 314]
> Хилофати Аббосиён: то карни IX дар дacти xyлaфoи Умавй ва Aббocй буд, дар caддaи IX -X киcмe аз шахрхои амирнишини aмиpoни Сoмoнй гардид. Дар caли 1ОООм пурра ба даcти Сoмoниëн дapoмaд. Xилoфaти Aббocй бeш аз V карн бар capзaминxoи иcлoмй xyкмфapмo буда, аз coли 132х 6apo6ap ба 75Ом 6o xилoфaти Aбyлaббoc aл-Сaфox Aбдyллox пиcapи Мухаммад, пиcapи Ллй, пиcapи Aбдyллox, пиcapи A66oc OFOз шуда, дар coли 656х 6apo6ap ба 11ООм аз дacти мyFyлxo шикacт дoдa шуд. Aз зaмoни OFOЗи тaьcиcи xилoфaт тo хангами cyкyт дар хукумати Aббocиëн 37 халифа ба тахт нишаста, пастию бaлaндиxoи зиëдepo аз cap гузаронидааст.
Мyappиxoн хукумати aббocиëнpo ба 4op давраи acocй тaкcим намудаанд:
1. A coли 132х oFœ шуда, дар coли 232х ба охир мepacaд, ки дар ин давра 9-халифа xyкyмpoнй кардаанд.
2. Aз coли 232х OFOЗ шуда, то шли 334х идoмa мeëбaд, ин давра ба давраи нуфузи тypкxo маъруф acт, ки онхо дар дacтгoxи хукумат тaьcиpгyзop мeбoшaнд.
3. Aз coли 334х OFOЗ гардида, тo coли 447х идoмa ёфт, дар ин айём заъфи давлати Aббocиëн нaмoëн шуд, аз xилoфaт ба чуз нoм чизи дигape нaмoндa буд.
4. A coли 447х OFOЗ шуда, шли 656х анчом ёфт. Ин давра хукумати Aббocиëн шикacт хурда, хукумати Салчукиёни турк ба capи xoкимият pacидaнд.
^ Давлати Сомониён асри IX-Хаввалин давлати шхибистиклоли тсчикон. Xyкyмpoнии cyлoлaи Сoмoниëн шлхои S19-999 дар бар мeгиpaд.
СapoFCЗи cилcилaи xoнaдoни Сoмoниëн - Сoмoн acлaн аз вилoяти Балх ё худ aтpoфи Самарканд ва ё аз Тирмиз будааст. Мyвoфики мaьлyмaтe, y дини иcлoмpo кабул карда, дар шахшяти xoкими Xypocoн Acад пиcapи A^^ox, ки нaмoяндaи халифаи араб буд, бapoи худ пyштибoнe пaйдo намуд ва аз ин чихат ба aлoмaти эxтиpoм ниcбaт ба ин мард фарзанди xyдpo Acaд ном гyзoшт. Acocгyзopи cyлoлa - Сoмoнxyцar мeбoшaд, ки аз coли S19 нaбeparoнaш фapзaндoни Acaд дар ахди xилoфaти Маъмун ба кopxoи идopaи давлат кашида шуданд; Hyx ба Самарканд, Axмaд ба Фаргона, Яхё ба Чoч ва У(:трутан ва Илëc ба Хирст xoким таъин гардиданд.
nac аз вaфaти Hyx додари y Axмaд capдopи ин cyлoлaи навбунёд гардид. Axмaд, ки марди н^батн доно ва тавоно буд, бо мaкcaди муайян ба «чамъ кардани» замини бародаронаш ва шбит намудани мaвкeи аввалияти худ камар бacт. У дар вакти зиндагиаш хукумронии Самаркандро ба пдоари худ Hacp cyпypд, ки вай баъди вафсти падараш дар шли 864 capcилcилaи coмoнй гардид. Соли 875 халифа хам Hacppo хамчун capдopи cyлoлa эътироф намуда, зимоми идораи давлатро ба дacти y дод.[4, 325]
Hoми давлат аз номи cyлoлaи хоким - Сомониён гирифта шудааст. To coли S92 амирони Сомониён зepи итсати Xилoфaти Apa6 карор дomтaнд. Acocгyзopи давлати coxибиcтиклoли тсчикон Иcмoил пиcapи Axмaди Сомонй мeбoшaд. Иcмoил аз итсатиарабхо баромада coли 9ОО баъд аз мaFлyбияти Ajwp пиcapи Лaйcи Саффорй кишвари Xypocoнpo ба Мовароуннахр муттахид намудааст. Давраи хукумронии ИcмoилиСoмoнй (892-9О7) ва амир Hacpи II (914-941) айёми гулгулшукуфии давлати Сомониён ба хишб мepaвaд.
Дар ин давра илму хунар ва caньaт ривочу равнак ёфта, адабиёти хаттии фopcй-точикй ташаккул ёфта, мутафаккирону донишмандони зиëдe acapxoи худро таълиф намуданд ба миали capдaфтapи адабиёти фopcy точик Aбyaбдyллox Рудакй, муаллифи "Шохнома" Aбyлкocим Фиpдaвcй, олимони машхури шаркзамин Aбyaли пиcapи Сино, Закариёи Розй, Ч,айхонй, Балъамй, ва диг мeбoшaнд.
Давлати Сомониён худуди имрузаи Toчикиcтoн, Узбeкиcтoн, AфFOниcтoн ва киcмaн Typкмaниcтoнy К^азокистсн ва К^иргизистсну Эронро дар бар мeгиpифт, ки марказаш шахри Бухоро буд. [12, б-S]
Муаррихон даврахои ба capи кудрат омадан ва фано шудани cyлoлaи Сомониёнро ба ce давра такотм намудаанд:
А. Aз coли 817 OFOЗ шуда, шли 874 анчом мeëбaд. Ин муддат ибтидои муборизаи халки точик барои иcтиклoлият ва ташаккули давлати мутамарказонидашуда мeбoшaд.
Б.Хукумронии хонадони Сомониён аз шли 875 OFCЗ ёфта дар ибтидои шлхои 6О - уми acpи X ба охир мepacaд. Aниктap, ин давра шлхои 875-9б0 - po дар бар мeгиpaд.
Б. Хаёти хонадони Сомониён ба шлхои 961 - 999 рост мeoяд. Ин замоте буд, ки амирони Сомонй ба capгapмй дода шуда, бо ду дасти адаб лашкар ва идоракунии давлатро ба ихтиёри гуломони турк оупориданд.
Дар ин давра муносибатхои чамъиятии феодалй галаба карда, раванди ташаккули халки точик ба охир расид, давлати он ба вучуд омад ва маданияти моддию маънавии халк инкишоф ёфт. Ин давраи инкишофи шахрхои кадимии шарк Бухоро, Самарканд, Марв, Нишопур, Хирот, Балх, Хучанд, Бунчикат, Хулбук, Шумон ва г. буд. [11, 46]
Мамлакат дар давраи Наср писари Ахмад (Насри II) (914 - 943) ба дарачаи баланди тараккиёт расид. Махсусан баъди сулхи байни Абуалии Чашнй ва бо Нух писари Наср (январи с.949) Давлати Сомониён хамчун давлати мутамарказ ташаккул ёфт.
Дар асари Сайфиддинх,очй «Осор ул-вузаро» оиди амирони Сомонй чунин оварда шуцаасг:
Нуу тан буданд зи оли-Сомон мазкур
Гашта ба аморати Хуросон машуур.
Исмоилу Ахмаду (саввум) Наср
Ду Нууу ду Абдумалику ду Мансур.
Дар давлати Сомониён аз замони таъсисёбй то заволи он шахсиятхои зерин хукумронй кардаанд:
1. 819-842 -Нух, писари Асад (солхои 819-841) - набераи Сомонхудод, писари Асад писари Сомон, аввалин сарвари Хонадони Сомониён дар Мовароуннахр, хокими вилояти Самарканд ва амири Мовароуннахр дар солхои 819-841 мебошад.
2. 842-864 - Ахмад писари Асад (Набераи Сомонхудод, писари Асад писари Сомон, хокими вилояти Самарканд ва амири Мовароуннахр дар солхои 841-864 мебошад.
Насри I писари Ахмад (Набераи Асад писари Сомон, фарзанди Ахмад писари Асад. Хокими вилояти Самарканд ва амири Мовароуннахр дар солхои 864-892
3. 892-907 - Исмоил писари Ахмад (Исмоили Сомонй) аз хонадони Сомониён, асосгузори аввалин давлати мутамаркази точикон - Давлати Сомониён мебошад.
Исмоили Сомонй дар хангоми хукумронии худ хизматхои зиёде кардааст. Аз чумла:
A. дузду горатгарони дохилиро дар давлаташ нест кард;
Б. ба хучуми горатгаронаи кабилахои бодиянишини турк хотима гузошт;
B. сохибистикташяш давлати точиконро ба даст даровард;
Г. точикони Мовароуннахру Хуросонро ба давлати ягона муттахид намуд)[12, 17]
4. 907-914-Ахмад писари Исмоил.
5. 914-943 - Насри II писари Ахмад.
6. 943-954 - Нух писари Насри П.
7. 954-961 - Абдумалики I писари Нух.
8. 961-961 - Насри Ш писари Абдумалики I (1 руз амири кард)
9. 961-976 - Мансури I писари Нух.
10. 976-997-Нухи II писари Мансур.
11. 997-999 - Мансури II писари Нух.
• Империяи Салчукиён: Самарканд дар саддаи 11 то 13м дар дасти Еазнавиён ва сипас ба Салчукиён даромад. Дар соли 1027м Салчукиёнро ба чанг оварданд.
Аз асри XI кабилахои бодиянишини турк яке аз паси дигаре ба Самарканд фуру рехтанд: карахониён ва туркони салчукй дар миёнаи садаи XII каракидониён Самарканданро тобеъи худ карданд. Истилогарон ба шахр зарари калон расониданд. Равнаки илму адаб ба дарачае коста шуд. Соли 1220 истилогарони мугул бо сарварии Чингизхон Самаркандро забт намуданд. Ачнабиён шахрро ба куллй хароб карда, аксари ахолиро аз дами тег гузарониданд. Аллома Бобочон Гафуров дар асари машхури хеш«Точикон» оид ба чангхои шадиди мардуми шахр, кахрамонию чонфидоии онхо сухан ронда, аз чумла навиштааст: «Пас аз афтодани истеукомоти цалъаи Самарканд уазорон диловарон ба масциди цомеъ паноу бурда, душманро наздик шудан намонданд. Мугулуо бо роуе масцидро оташ заданд. Вале мудофиакунандагон аз ин науаросида, дар цои худ нишастанд ва сухта мурданро аз таслим шудан ба душман авлотар донистанд».
Шахри Самарканд ба харобазор табдил ёфта, он аз одам холй гардид. хатто пас аз якуним сол хам, кисме аз ахолии он ба чойхои худ баргаштанд, вале онхо танхо чоряки сокинони пештараи онро ташкил менамуданд.
> Хоразмшохиён: аввалхои асри 13м хонадони Хоразмшохиён Самаркандро ба даст оварда, пойтахти худ эълон карданд. Давлати хоразмшохй дар солхои 20-уми асри ХШ боз хам бештар сабзида, гайр аз Хоразм ва Мовароуннахр Афшнистони кунунй ва кисмати бузурги Эронро низ дар бар мегирифт. Вале чанбаи марказият ёфтани ин давлат хеле суст буд. Иддае аз хокимони махаллй факат зохиран тобеияти худро нисбат ба Хоразмшохиён эътироф намуда, дар амал вилоятхои зердасти худро кариб мустакилона идора мекарданд.[4, 433-430]
^ Элхонони Мугул: Самарканд ба воситаи Чингизхон дар соли 1219м забт шуд, пас аз он фармонравоии он ба дасти мугулон гузашт. Дар солхои 1219-1220 миёни давлати Мугул ва Хоразмшохиён муносибатхои сиёсй хеле бад шуд, ки билохира ба галабаи Чингизхон хотима ёфт. У
(Чингизхон) соли 1219 калъаи Утро ва соли 1220 шахри Бухороро забт намуда мардумро аз дами тег гузаронида сипаас аз ин лашкари Чингизхон ба тарафи Самарканд рахсипор гардид.
> Темуриён: дар соли 1383х,к ба чанги Темурланг даромад ва онро пойтахти худ таъин кард.Амир Хусайн ва Темур ба мукобили Туглук Темур сар бардоштанд, вале дар чанг шикаст хурда мачбур гардиданд, ки Осиёи Миёнаро гузошта, ба Систон гурезанд. Темур дар Сиистон хангоми яке аз мочарохои харбии худ аз даст ва пои росташ захмдор гардида, то охири умр ланг шуд. Баъд аз ин вайро бо унвони «Темури Ланг» низ ёд карданд.
Дар соли 1364 амир Хусайн ва Темур муваффак шуданд, ки Мовароуннахрро аз тахти тасарруфи хони Мугулистон берун оварда, хукумронии худро дар он чо баркарор намоянд. Халк хар ду амирро, хусусан Хусайнро, ки ба золимй ном бароварда буд бад медид.Хусайн хангоми шунидани арзу хохиши мардуми Самарканд дар даст шашпари оханиро дошта меистод. Аксар вакт у ба чои чавоб ба додхох дарафтода, уро берахмона бо шашпар мезад. [5, 369]
Пас аз забт шудани Самарканд муносибати байни амир Хусайн ва Темур вайрон гардид. Темур дар вакти хукумронии амир Хусайн хокими Шахрисабз ва ^аршй буда, ба мукобили муттафики собики худ ба таври махфй кор мебурд. Муборизаи махфиёнаи Темур то дарачае расид, ки соли 1370 бо тахрики у дар Самарканд табаддулоте ба амал омада, амир Хусайн кушта шуд ва Темур амири тамоми Мовароуннахр гардид.
Сафири Испония - Гонзалес де Клавихо, ки дар соли 1404 ба пойтахти давлати темурй - шахри Самарканд омада буд, дар дафтари хотироти худ чунин навиштааст: "Чагатоиуо аз подшоу имтиёзуои махсусеро соуиб шудаанд: онуо метавонанд ба уар куцое, ки хоуанд, бо рама ва галаи худ сафар кунанд, аз чарогоу ва заминуои зироати истифода намоянд. Онуо зимистон ва тобистон дар уар мауалле, ки мацбулашон ояд, зиндагони мекунанд, онон озоданд ва ба подшоу андоз намедиуанд, чунки дар вацтуои лашкаркаши бо даъвати у хизмати аскариро баир меоранд."
Дар ахди Темуриён (охири асри XIV ва асри XV) Самарканд аз нав ба зеботарин ва ободтарин шахрхои Шарк ва бузургтарин маркази иктисодй, сиёсй ва фархангии Вароруд табдил ёфт. Дар шахр корхонахои хунармандй, дуконхои савдо, тимхо, чойхонаву ошхонахо, корвонсаройхо, устохонахои яроксозй, зарробхона ва махбас бунёд гардиданд. Саноеи нафиса, минётура, меъморй, кошинкорй, наккошй, кандакорй, маснуоти филиззй, саххофй, лаввохй, истехсоли когаз дар зинаи нави сифатй тараккй кард. Махсусан когази самаркандй дар кишвархои дуру наздик шухрат дошт.
> Дар соли 1505м ба дасти узбакон (Шайбониён) ва соли 1600м ба дасти Астарохон ва чонишинони у ки аз нажоди узбаконанд даромад ва баъдан ба дасти Эрон даромад.
> Шуравй: дар солхои 1924м Самарканду Бухоро аз худуди Точикистон чудо гашта, ба Узбекистон пайвастанд. Дар асри 19м тахти хукумати хокими Русия карор гирифт, баъд аз он дижи (калъа) низомии шахр тавассути Петров Кауфман Канстантинович ишгол шуд. Дар соли 1898м муддати каме пас аз он калъаи Руссия тавассути 500 нафар аз мардонашон девор карда шуд. Хамлае, ки бо рохбарии Абдумалики Тура писари бузурги амири Бухоро анчом шуд, саранчом Шахрисабз ба шикасти сангин ва куштахои фаровон ру ба ру шуд.
Доир ба вазъи сиёсй, иктисодй, ичтимой, ва илмию фархангй хаминро бояд гуфт, ки давраи хукумронии салтанати Сомониён бо 12 подшохи ин хонадон яксаду хаштод сол (819-999) давом карда, аз инхо Насри Ш писари Абдумалики I хамагй хамагй як руз хукумронй намудааст.
Айни хол Самарканд маркази вилояти Самарканди Чумхурии Узбекистан аст ва кисмати зиёди мардуми ин шахри кадима точикон мебошанд. Масохати он 120,1 км кв аст, ки тибки хисоботи оморй шумораи ахолй соли 2015, 504,4 000 нафарро ташкил менамуд.
АДАБИЁТ
1. Абдурауфи Мухлис. Тафсири Анвор-ул-куръон, сураи Кахф, ояти 83, Ш\Э.
2. Алии Саллобй.Усмони Зиннурайн. (Баррасй ва тахлили зиндагонии халифаи сеюм.
3. Алии Саллобй. Алии Муртазо. (Баррасй ва тахлили зиндагонии халифаи чорум)
4. Бобочон Fафуров. Точикон. таърихи кадимтарин, кадим, асрхои миёна ва давраи нав. Душанбе 2008.
5. Бартольд В.В., К истории арабских завоеваний в Средней Азии.- Соч., т. II, ч. 2. 1964.
6. Ибни Касир. Албидоя ва нихоя. Ч 2. Бейрут 2016.
7. Ибни Хачари Аскалонй. Ал-исобат фи тамйизи сахоба Ч 4. Бейрут 2014.
8. К.Маркс ва Ф. Энгельс. Сочинения, том 28, Москва 1962, с. 222.
9. Мухаммадшафеъ Усмонй. Тафсири Маориф-ул-куръон, чилщи 8, сураи Кахф, ояти 83, Ш\Э.
10. Мустафои Хурамдил. Тафсири Нур. Сураи Кахф, ояти 83, ШЭ.
11. Мухторов А. Сомониён: замон ва макон. - Душанбе, 2008.
12. Хртамов Н.Б.,Саъдиев Ш.С.Мухимгарин сахиифахои таърихи хал^и точик. Мураттибон Нашри дуюм. -Душанбе, 2010.
13. Юсуф ибни Хасан ибни Абдулходй. Махз-ус-савоб фи фазиоили амиралумуъминин Умар ибни Хаггоб. Ч 1. Мадина 1420хд.
САМАРКАНДСКАЯ ПОЛИТИЧЕСКАЯ КОАЛИЦИЯ
В статье представлен кратки обзор политической и экономической ситуации в Самарканде. Следует отметить, что Самарканд сеществует со времен Советского Союза, наряду с его научным литературным центром, а также полем битвы.
Ключевая слова: Ахеменидов, макендонский, сасанидов, арабы, Саманидов, Сальджуки, Хорезмшахов, Тимуридов, Советский.
SAMARCAND POLITICAL COALITION
The article presents a briet overview of the political and economic situation in Samarkand. It should be noted that Samarkand is since the times of the Soviet Union, along with its scientific literaru centre, as well as a battleground.
Keywords: Achaemenides, macedonian, sasanides, samanids, seljuks, khorezmshahs, timurid, soviet.
Сведения об авторе:
Акрамов Нуриддин Бузургходжаевич- — соискатель третий курса кафедры философия и културы Таджикиского педагогического унверситета им. Садриддин Айни. Тел: (+992)985681366.
About the autor:
Akramov Nuriddin Buzurgkhodjaevich - researcher of the third course of department of philosophy and cultures of Tajik steate pedagogical university nemed after S.Ainy Phone: (+992)985681366.
ГЕОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ ПАМИРА И ОСОБОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПОЛЕЗНЫХ ИСКОПАЕМЫХ ДЛЯ ПЕРСПЕКТИВ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО
РАЗВИТИЯ ГБАО
Файрузшоева О.С
Таджикский технологический Университет
«Бадахшан - страна на которую взирает блистающее солнце... Там находятся четыре россыпи: золото, серебро, рубин и яхонты. Тот кто завладеет этой страной и её россыпями сравнится по богатству с четырьмя державами, а то и превзойдёт их». Так характеризовал минеральные богатства Бадахшана наш выдающийся соотечественник позапрошлого века, Ахмади Дониш. [3: 60-61]. Не менее важное значение для великих держав, в том числе России и Англии имели богатства Памира -лазурит и лалы. начиная с I тысячелетия до нашей эры, когда Ассирия пыталась, захватит лазуритовые копи Бадахшана. Бадахшан периодически входил то целиком, то частично в состав крупнейших держав тех времён - Ахменидского, Кушанского, Сасанидского и др. Горы Памира хранили в своих недрах богатейшие запасы редких и очень ценных полезных ископаемых. Именно по этой причине все хотели завладеть этой горной страной. Начиная с середины ХЖ в. значительно возрос спрос на бадахшанский лазурит не только в Бухарском эмирате или в Какандском ханстве, но далеко за пределами Средней Азии,. [6: 40-41]
В течении второй половины XIX в. на Памир постоянно прибывали многие исследователи -русские, английские, французские и американские. Например весной 1887 г поездки на Памир английский путешественник и французы Бонвалот, Конус и Пепин, а летом 1888 г англичанин Джордж-Литтдейл посетил Памир и за это получил золотую медаль. В 1889 г он совершил со своей женой еще одной путешествие на Восточный Памир и исследовал озера Кара-Куль и Зоркуль. [6: 4041]
Лейтенанту войск Остиндской компании, А.Борнсу удалось в 1832-1834гг совершить путешествие в Бухару Его отчет содержит важные (в том числе - расспросные) данные характеризующие гидрологический режим Аму-Дарьи, климатические особенности Бадахшана, начертания путей сообщения через Памир на юг и, на конец, природу южных туркестанских степей. [7: 57]
Географ И.В.Мушкетов - автор первой геологической карты Памира (вернее, всего Туркестана) и других трудов, включающих сведения о геологии Памира. Иван Васильевич Мушкетов исследовал Туркестан и Памир в 70-е годы XIX века. Таким образом, начиная с середине XIX в. исследователи начали одним за другими проникать на Памир и открываеть её таинственные богатство.
