CC BY
16РАЗВЕРТЫВАНИЕ СТРОИТЕЛЬСТВА ЭНЕРГЕТИЧЕСКИХ СООРУЖЕНИЙ И ЭЛЕКТРИФИКАЦИИ ТССР В 1930-1950-Е ГГ
В статье рассматривается история строительства энергетических сооружений и электрификации ТССР в 1930-1950-е годы. Строительство энергетических сооружений и проведение электрификации в ТССР в исследуемый период способствовало развитию многих отраслей народного хозяйства и созданию их материально-технической базы, что привело к развитию экономики и культуры.
Ключевые слова: развертывание, строительство, энергетический, электрификация, отрасль, народное хозяйство, материально-техническая база, экономика, культура.
THE BEGINNING OF CONSTRUCTION OF ENERGY FACILITIES AND ELECTRIFICATION
OF TSSR IN 1930-1950™ YEARS
The article analyses the history of construction of energy facilities and electrification of TSSR in 1930-1950h years. Construction of energy facilities and electrification in TSSR in the period under review facilitated the development of many branches of the national economy and creation of material and technical base what led to development of economy and culture.
Keywords: beginning, construction, energetic, electrification, branch, national economy, material and technical base, economy, culture.
Сведения об автора:
Хусайнов Ахмад Курбонович- доцент кафедры новейшей истории Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни Телефон -(+992) 934722778
About the author:
Husayn Ahmad Kurbonovich - Assistant's professor of the modern history of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy. Phone - (+992)934722778
САМАРКАНД ДАР МАСИРИ ТАЪРИХ Акрамов Н.Б.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Мехохам огози суханро бо мисрахои пурмазмуни ориф вашоири ширинкалом Хрфизи Шерозй огоз кунам, ки фармудааст:
Агар он турки Шерозй ба даст орад дили моро, Ба холи циндуяш бахшам Самарканду Бухоро. Бидец сощ маи бощ ки дар цаннат находи ёфт, Канори оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро. Ё
Ба шеъри Хофизи Шероз мерацсанду менозанд. Сиёцчашмони кашмириву туркони самарцандй. [8, 3.259]
Номи Самарканд арабишудаи вожаи Пахлуй "Самарканд" аст ва маънои таркибии он Сангдиж мебошад. Решаи чузъи аввал "Самар" аз порсии бостонй "Асмаро" ба маънои санг ё сахра ва чузъи дуюм "канд" аз порсии бостонй "канто", ба забони сугдй "кант" ба маънои диж ё шахр мебошад. Дар забони юнонй Самаркандро Maracanda (Мараканда) мегуянд.
Баъзе аз муаррихон ва чугрофидонон чунин ибрози андешуа мекунанд, ки фарде аз мулки Яман ба номи Шамар (Шамар Абукарб ё Шамар бини Африкис) нохияи хозираи Самаркандро тасарруф ва вайрон кард, аз ин ру онро Шамарканд меноманд, яъне сарзамине, ки Шамар онро вайрон сохт. Ин вожа бо мурури замон ба Самарканд мубаддал шуд.
Номи аслии Самарканд "Шамар Абукарб" будааст. Баъдан ин ном тахриф шуда, "Шамарканд" шудааст. Сипас онро ба номи "Самарканд" баён кардаанд, ки маънояш "Руи замин" мебошад. Писари Батуна Самаркандро васф карда чунин гуфтааст: "Хамоно Самарканд аз цумлаи бузургтарин, хубтарин ва зеботарини шацрцо ба цисоб меравад. Дар он цасрцои бузург ва иморатцое цаст, ки ба мецнати сокинони он бино ёфтаанд ".
Хдмдуллохи Масдукй дар ин бора менависад: "ва баъд аз у (Искандар) ба ацди мулуки тавоифе Самар ном аз насли табъ цицати хусумате, ки бо ацли ин диёр афтодаш, онро хароб кард ва ба канд
мубаддал кард, чунонки уец иморате бар по нагузошт. Сипас онро Самарканд хонданд, араб муарраб гардонид Самарканд гуфтанд."
Сохиби "Бурхони котеъ" ривояти дигаре дар бораи маънои Самарканд накл мекунад: "Самарканд муарраби Самарканд аст ва маънии таркибии он дау самар аст ва Самар номи подшофе буда, аз турк ва туркон, дауро канд гуянд ва ин дауро у бино карда будааст ва ба мурури замон шаур шудааст. "
Чои дигар омадааст, ки Самарканд аз порсии бостон "Канто", сугдй "Кант" (шахр) муштак аз "Кан" яъне кандан аст. [10, 26]
Аммо номгузории муосири — Самарканд — аз калимаи сугдии Sm 'rknSh бар меояд.Забоншиносон бо маънои дигаре яъне asmara - санг ва цанд - шахр, яъне Самарканд - "Шахри сангин" маънидод кардаанд.
Самарканд дар забони форсй-точикй Самарканд гуфта шуда, он яке аз шахрхои кадимтарини дунё мебошад, ки дар асри VIII пеш аз милод бунёд шуда, баъди пош хурдани Иттиходи Шуравй ва таксимоти марзию маъмурй шомили Чумхурии Узбекистон гардид ва соли 2001 ин шахр ба фехристи мероси умуми-башарии фархангии ЮНЕСКО дохил карда шудааст. Ин шахр дар баландии 702 метр аз сатхи бахр вокеъ шудааст. Сокинони он бештар форсизабонон хастанд ва ба забони форси-точикй гуфтугу мекунанд. Яке аз марказхои таърихии мардуми точик дар Осиёи Миёна мебошад. Соли 1980 ин шахр 2500-солагиашро тачлил намуд, олимони шуравии узбек исбот карданд, ки махз ин синни солхурдаи он аст ва соли 2006 бошад дар Узбекистон бо карори ЮНЕСКО чашнгирии 2750 солагии Самаркандро тачлил намуданд.
"Самарканд, ки юнониён онро (Maracanda) меноманд, яке аз кухантарин шахрхои чахон шумурда мешавад ба воситаи эрониён дар охирхои асри Х1Уп.аз.м. дар дашти хосилхези Зарафшон ба унвони шахри минтакаи кишоварзй пай нихода шуда, солхои тулонй дар даврони Хдхоманишиниён мухимтарин шахри минтака будааст."
Аз сабаби он, ки Самарканд дар маркази рохи абрешим карор дошт, рохи пайванди Чин ва Аврупо буда, дорои ахамияти калоне будааст.
Тибки сарчашмахои илми бостоншиносй, Самарканди кадим (ё худ маркази он) дар чои харобахои шахри Афросиёб вокеъ гардида буд. Дар чараёни тадкики ин шахр нишонахои маскани асрхои VI-IV пеш аз милод, ки дар кисмати шимолу гарби Афросиёб вучуд дошта, такрибан 50-70 гектарро ишгол мекардааст, пайдо карда шуд. [5, 83]
Пушида нест, ки Самарканд аз истилои юнону макдунихо хеле зарари молию чонй дид. Вале сарфи назар аз ин дар он зиндагй хеле зуд ба рох даромаду минбаъд чон гирифт. Масалан, санъати кулолй хеле тараккй намуда, умуман касбу косибй дар ин давра хеле равнак ёфт. Дар бозорхо махсули косибони махаллй ва эллинхои ба фуруш гузошта мешуд. Аз хисоби якдигар бойшавии маданият ба амал меомад, ки ин ба баланд шудани дарача ва сифати санъати махаллии косибй мусоидат намуд ва санъати махаллии косибй, дар навбати худ, ба касбу косибии тамоми шарки эллинй таъсир калон расонд.
Сюан-сзан соли 629 ба Сущ омада дар бораи Самарканд менависад: Самокиён ё Самос-зан (Самарканд) - мулкест, ки аз шарк ба гарб тул кашидааст. Андозаи пойтахти кишвар баробари Тирмиз будааст. Мулки Самокиён аз чор тараф бо монеахои табий мухофизат шуда, мардумаш хеле бисёр. Дар ин мулк аз дигар мамлакатхои хорича молу сарвати нихоят пуркиматтарин бисёр чамъ шуда мемонад. Заминаш хосилхез асту хосили фаровон медихад. Меваю дарахт нагз месабзад (вай дарахтхоро бешагй номидааст), гулу мева нихоят зиёд аст. Дар ин кишвар аспхои хушзот хастанд. Мардуми ин кишвар нисбат ба мардуми кишвархои дигар дар санъат ва хунар (мувофики тарчумаи дигар - дар тичорат) пешкадам мебошанд. Иклим нарму муътадил буда, ахолй сергайрат, пухтакор ва нотарсу далер мебошанд. Ин кишвар дар мобайни кишвархои «барбарй» чой гирифтааст. [5, 118.243]
Самарканд яке аз шахрхои бузургтарини Мовароуннахр буд. Сарзамини Мовароунахр миёни ду дарё Ч,айхун ва Сайхунро дар бар мегирад, ки дар накшаи чутрофияи сиёсии имруза Осиёи Марказй гуфта мешавад. Ин шахр дар гузашта порае аз сарзамини густурдаи Эрон ба шумор мерафт ва робитаи таърихию фархангии онро бо Эрон наметавон инкор кард.
Чугрофидодон, таърихнигорон, шоирон ва нависандгон дар кадим ин шахрро бо иборахои "нуктаи тобони кураи замин", "гавхари гаронбахои дунёи Ислом" ва "Руми машрикзамин" меномиданд ва дар навиштахою осори худ аз ин шахр ёд мекарданд.
Муаррихон дар бораи бунёдгузорони Самарканд суханони бисёр гуфтаанд. Ба назари баъзе донишмандон онро Афросиёб кахрамони "Шохнома"-и Фирдавсй (935-1020 ё 1026) донистаанд. Адиб Алмамолик Фарохонй (1239-1296к) дар ин бора менависад: "Самарцандро
Афросиёб сохта ва онцоро дорулмулки худ царор дода, ки ба мурур хароб ва вайрон шудааст". Аввалин бунёдгари Самарканд ба назари Закариёи ^азвинй Кайковус писари ^айкубод мебошад [3, 24]. Бархе аз муаррихон ва чугрофидонон, Туббаъро созандаи Самарканд медонанд. Ч,айх,онй менависад: "Самарцанд аз бинои Туббаъ аст ва навиштаанд аз Санъони Яман то Самарцанд 1000 фарсанг аст. "Писари Х,авкал низ мегуяд: "Бархе аз мардум бар онанд, ки Туббаъ бонии шаури Самарцанд аст ва Зулцарнайн онро такмил кардааст." [7, 251]Истахрй низ чунин менависад: "Ман дарвозае дидам ба Самарцанд, руи дар ба оуан пушида ва бар як пора аз он чизе набишта. Аз онон пурсидам. Гуфтанд: Ин дарвоза Туббаъ ниуодааст ва ба забони уумайри бар ин оуан набиштааст, ки дарраи Санъо то Самарцанд 1000 фарсанг аст. "[2, 68]
Бархе аз чугрофидонон низ Искандар (330-323п аз м)-ро бунёдгузори ин шахр донистаанд. Кухантарин васф, пажухишхои тоза дар ин бора навиштаи Писари Факех аст, ки дар он ба муаррифии шахри Самарканд, хисорхо ва дарвозахои он мепардозад. У Искандарро асосгузори Самарканд медонад. Ёкут низ бар ин назар аст ва дар идомаи сухан мегуяд: "Искандар даври Самарцанд уисори бузург кашид ва онро ба цалъаи устувор бадал сохт." [9, 94]Куллитарин матлаб дар бораи созандаи Самарканд дар китоби "^андия ва самария" омадааст: "Ибтидо иморати цалъаи ин шаур аз Кайковус аст ва иморати дуюм аз мулки Туббаъ аст ва мулки Туббаъ бодшоуе буд, ки дар цониби вилояти Яман ва Арабистон буда ва ин шаурро фату карда будааст ва иморати аз они мулки Искандар аст ва мулки у бар давраи цалъаи Самарцанд девори алоуидае ниуод ва онро (девори циёмат) мегуянд ва иморати чоруми онро аз амир Темури Гуркон аст." [6, 103]
Аз чихати иктисодй Самарканд яке аз шахрхои пешрафтаи Мовароуннахр ба шумор рафта, чугрофидонон онро бо шукухтарин ва зеботарин шахрхои ин минтака номидаанд. Яъкубй дар асари хеш "Ал-булдон" ба номи кишваре ёд карда, онро яке аз бошукухтарин, арчумандтарин ва нерумандтарин билоди ин нохия хондааст. [4, 39]
Мукаддасй низ Самаркандро маркази сарзамин дониста, дар ин маврид навиштааст: "Самарцанд шауре кууану сарватманд ва муутараму маркази зебо ва дилгушо ва мураффа (осоиш, осуда А. Н) аст. Бардагони бисёр, оби фаровон ва роу барои зиндагонии осоишта боз аст."
Абубакр ё (Абуабдуллох) Шахобиддин писари Ахмад, писари Мухаммад писари Исхок, писари Иброхими Ахбори Х,амадонй, ки ба Писари Факехи Х,амадонй (255-330 ё 340х,к) маъруф аст, дар бораи иклим ва маънои Самарканд менависад: "%ец шауре дар цауон покизатар ва хуш обу уавотар ва хушманзара-тар аз Самарцанд нест. "муаллифи "^андия ва Самария" доир ба обу хаво ва мевахои Самарканд мегуяд: "Дар чауор фасл уавои ин шаур нек ва муътадил аст, бинобар ин онро Самарцанд (Фирдавс) монанд мегуянд." [6, 97]
Гумон меравад, ки обу хавои муносиб ва хосилхези минтака, гузаштани дарёи Сугд аз миёни шахр мухимтарин омили сарсабзй ва ободонии он ба хисоб меравад. Чунончи тамоми мардуми Мовароуннахр аз махсулоти кишоварзии Самарканд ба таври васеъ истифода мебурданд. Дар баробари пешрафти кишоварзй сохаи истехсолот хело тараккй карда буд, хусусан истехсоли когаз махсулоти гаронбахои ин диёр мебошад. Закариёи ^азвинй дар "Осурул-билод" дар ин бора менависад: "Ва аз Самарцанд ашёи гариба ба вилоят баранд, аз он цумла, цогазе аст, ки уро сармарцанди гуянд ва дар уец цой ба он хубй набошад, магар дар Чин" [3, 35]
Муаллифи "Худуд-ул-илм минал-машрик илал-магриб" дар бораи вазъи бозаргонй ва раванди истехсолоти когази Самарканд чунин кайд кардааст: "Самарцанд шаури бузург аст ва ободон аст бо неъматуои бисёр ва цойуои бозаргонони уама цауон аст. Ва аз вай цогази хайдаки ба уама цауон мебаранд. "Ин шахр бар сари рохи бозаргонии Х,инд, Хуросон, Чин ва сарзамини Туркон карор дошта, ашёхои гуногуни нукоти чахон дар бозори он мавриди хариду фуруш карор мегирифт. Бинобар ин Самаркандро бандари бузурги тичории Мовароуннахр меномиданд.
Ч,айхонй Абулкосим Самаркандро бандари тичоратии Мовароуннахр хондааст: "Самарцанд фарзаи Мовароуннаур аст ва мацмаъи бозаргонон ва уамаи матоъуо бадонцо оранд ва аз онцо ба шауруо баранд." [1, 65]Бояд тазаккур дод, ки дар баробари инкишофи молу махсулоти кишоварзию истехсолй тичоратй инчунин гуломдорй дар инчо равнак ёфта буд. Чунонки манбахои таърихй онро "Ч,ои чаъм омадани бардагони Мовароуннахр ва парваришдихандаи бехтарин бардахо буд" донистаанд. Албатта хариду фуруши гуломон ва
канизакони турк, аз доду гирифти дигар бардагон бештар ба назар мерасид, чомахои зарбофт, порчахои дебо, дегхои миссин, зину лачоми асб ва шиша низ аз истехсолоти Самарканд буд.
Аз лихози хунармандй ва санъати меъморй Самарканд дар Мовароуннахр хамто надошт. Дар натичаи тахкикоти бостоншиносон осорхои зиёде аз ин сарзамин кашф шуданд, ки хунарманд будани ахолии Самаркандро нишон медихад.
Дар ин шахр забону адабиёти форсии точикй равнак ёфт. Шоирону мутафаккирон ва табибони оламшумул тарбия ёфта ба воя расиданд ва аз худ осори гании илмию адабии гаронмояе ба мерос гузоштанд, ки дар таърих номашон ба хуруфи заррин сабт шудаанд. Ба мисли:
A) Абуабдуллохи Рудакй (885-941) сипахсолори шеъри Ачам дар чавонй аз Панчруди Панчакент омада, дар Самарканд тарбия дида, ба камол расидааст.
Б) Абумансур Мухаммад писари Ахмади Дакикй - шоири бузурги ватандустй асри Х.
B) Абухафси Сугдии Самаркандй(ваф 832) шоир, навозанда, мусикидони точик-форс.
Г) Рашидии Самаркандй Абумухаммад писари Мухаммад.
Д) Хоким Шамсиддин Мухаммад писари Масъуд.
СузанииСамаркандйшоири форсу точикаст. Дар чавони ба Бухоро рафта, баробари касби улум пешаи сузандагиро омухтааст. Ба шеъргуи хангоми тахсили мадраса шуруъ кардааст. Пас аз хатми тахсил ба Самарканд омадааст. Вай баъзе амалдорони девони давлатиро дар касидахояш васф намудааст. Баъди ба дасти Султон Санчар (соли хукмрониаш 1118-57) гузаштани Самарканд (с. 1130) Сузании Самарканда бо кумаки Мамдухон ва дустони мансабдори худ девон дори давлат таъиншуд. Вале бо тухмати хасудон аз ин вазифа маъзул гардид.
Е) Шатранчии Самаркандй,
Ё) Низомии Арузии Самаркандй,
Ж) Захирии Самаркандй,
З) Абулянбагй,
И) Аббос писари Тархони Самаркандй (Абу Такй)
Й) Начибуддини Самаркандй. Начибуддин Абухомид Мухаммад писари Алй писари Умар (с. тав. номаълум - ваф 1222).
К) Камолиддин Абдураззоки Самаркандй дар мохи шаъбони 816 камарй дар Хирот таваллуд шуда, соли 887 вафот кардааст. У яке аз таърихнигорони асри IX буд.
Л) Абумансури Мотуридй
М) Алоуддини Самаркандй. У факех муаллифи китоби "Тухфат-ул-фукахо" мебошад, ки соли 539-уми хичрй, мутобик ба 1144 милодй вафот кардааст.
Н) Абулайси Самаркандй. Абулайс[1] Наср писари Мухаммад писари Ахмад писари Иброхими Самаркандй, мулаккаб ба Имоми Худо ва Факех мебошад.
Нуктаи дигарро бояд тазаккур дод, ки дар Самарканд ёдгорихои бойи таърихии III хазорсола мавчуд аст, ки бештари он дар давраи суло-лаи Темуриён сохта шудаанд. Ин шахр бо меъморихои таърихиаш дар чахон маълуму машхур аст. Бозёфтхои бостоншиносй гувохй медиханд, ки хануз дар ахди Кушониён (асрхои I-IV мелод) Самарканд шахри обод ва инкишофёфта будааст: осори бинохои бошукух, устохонахои хунармандй, хайкалчахои гилин, зарфхои сафол, порчаи зарф бо навиштаи сугдй инкишофи хунармандй ва мадании ин шахрро дар он замон тасдик мекунанд.
Дар Самарканд ёдгорихои бостонии кадимие мавчуданд, ки ба мисли ёдгорихои бостонии Миср, Хитой, Хиндустон, Юнони ва Рими_кадим машхур мебошанд. Масалан: ^ Манзилгохи кадимии Афросиёб (асри 8 п.а.м.) ^ Шохи Зинда (Шохи Зинда.) S Масчиди Хазрати Хизр (миёнаи асри 19) ^ Масчиди Биби-хоним (1399-1404) ✓ Мадрасаи Шердор (1619-1635-36) [21, с.67] S Мадрасаи Тилла Кррй (1647-1659) S Бозори Чорсу (охири асри 18) S Мадрасаи Рух обод (солхои 1380) S Макбараи Ок сарой (1470) ^ Гури Амир (1404) ё ("Гури Мир")
s МасчидиНамозгох (асри 17) s Макбараи Ишрат Хона (1464) s Хоча Ахрор (асрхои 15-20) s Макбараи Чупон ота (1430-1440) s Кабристони Хуча Абду Дорин (асрхои 15-19)
Имрузхо дар вилоят 31 осорхона ва 64 зиёратгох мавчуд аст, ки макони тамошогохи шахрвандони дохилию хоричй гардидааст. Дар соли 2014 кариб 5 миллион нафар ахолии мамлакат ва бештар аз 200 хазор нафар шахрвандони хоричй аз ин чойхо дидан намудаанд. Ин шаходати аз он медихад, ки шахри Самарканд таърих, фарханг ва маданияти хело кадим дорад.
АДАБИЁТ
1. Абулкосим ибни Ахмад. Ишкол-ул-олам. Машхад 1368.
2.Абуисхок Истахрй. Масолик ва мамолик. Техрон сол нашр нест
3. Абуабдуллох ибни Закариёи Казвинй. Осор-ул-билод ва ахбор-ул-ибод. Бейрут 1984.
4.Ахмад ибни Абияъкуб. Ал-булдон. Техрон 1356.
5. Бобочон Fафуров. Точикон. таърихи кадимтарин, кадим, асрхои миёна ва давраи нав. Душанбе 2008.
6. Мухаммад ибни Абдучалил. Кандия ва Самария. Техрон 1367.
7.Мухаммад ибни Хавкал. Сафарномаи Ибни Хавкал. Техрон 1366.
8. Хофизи Шерозй. Fазалиёт. (ш-э)
9.Шахобиддин Абиабдуллох Ёкут ибни Абдуллох. Маъчам-ул-булдон. Бейрут, бесоли нашр.
10. Шахристонхои Эроншахр, (аз хошияи Бурхони котеъ, чопи Муъин)
САМАРКАНД В НАПРАВЛЕНИЕ ИСТОРИИ
Статья представляет собой сборник научных данных о концепции Самарканда. Она также содержит подробную информацию об историках этого древнего города. Следует отметить, что роль Самарканда в развитии таджикской науки и культуры очень значительна.
Ключевые слова: Самарканд означает, основатель, переименованный, Мовароуннахр, мыслители, памятники.
SAMARCAND ON THE PATH OF HISTORY
This article deals with scientific data about the concept of Samarkand. It also contains detailed information about the historians of this ancient city. It should be noted that the role of Samarqand in the development of Tajik science and culture is very significant.
Keywords: Samarkand means, founder, renamed, Movarounnahr, thinkers, monuments.
Cведения об авторе:
Акрамов Нуриддин Бузургходжаевич соискатель третого курса кафедры философии и културы Таджикиского государственного педагогического унверситета им. С.Айни. [email protected] Тел: (+992)985681366
About the author:
Akramov Nuriddin Buzurgmehrovich - 3rd year of researcher in the Department of Philosophy of the Tajik state pedagogical University named after Sadriddin Ainy [email protected]: (+992)985681366
АЗ ТАЪРИХИ ТАЪСИСЁБЙ ВА ФАЪОЛИЯТИ ОСОРХОНАИ ^УМХУРИЯВИИ ФАРХАНГИ МУСЩИИ БА НОМИ З.ШАХВДЙ
Нурматзода Х.
Институти таърих, бастоншиноси ва мардумшоносии ба номи А.Дониши АИ ЦТ
Дар Точикистон чун дигар давлатх,ои дунё дар баробари таъсиси осорхонах,ои таърихй-кишваршиносй осорхонах,ои сохдвй низ ба мисли Осорхонаи миллии бостонии Точикистон, Осорхонаи мардумшиносй, Осорхонаи чумх,уриявии фархднги мусикди ба номи Зиёдулло Шахддй, Осорхонаи созх,ои мусикди ба номи Гурминч Завкдбеков, осорхонах,ои адабии Садриддин Айнй, Мирзо Турсунзода, Лоик; Шералй ва г., Осорхонаи
