CC BY
27
ТДУ 8 тоц 2 ТКБ 83
ДОИР БА Мщмадшоев Мщмадшо Мирзошоевич,
АДАБИЁТИ ТОЦИК н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиети
ДАР ХАВЗАИ АДАБИИ классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи
САМАРКАНД (АСРИXYI) акад. Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)
О ТАДЖИКСКОЙ Махмадшоев Махмадшо Мирзошоевич, ЛИТЕРАТУРЕ В ЛИТЕРАТУРНОЙ к.ф.н., доцент кафедры таджикской СРЕДЕ САМАРКАНДА (XVI в.) классической литературы ГОУ "ХГУ им.
акад.Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
CONCERNED WITH TAJIK Mahmadshoev Mahmadsho Mirzoshoevich, LITERATURE IN THE candidate of philological sciences, Associate LITERARY CIRCLE OF Professor of the department of Tajik classical SAMARKAND (XVI-TH CENTURY) literature under the SEI "KhSU named after
аcad. B.Gafurov "(Tajikistan, Khujand), Е-mail: komron74@mail.ru
Вожа^ои калидй: суханварон, Самарканд, адабиёти уунарманди, доираи адаби тазкира, Мутриби, ёдошт, маълумот, асри XYI, ауволу осор
Дар мацола оид ба сауми назарраси аули илму адаб ва фаруанги Самарканд дар таърихи ташаккул ва пешрафти адабиёти тоцики асри XVI сухан рафта, таъкид шудааст, ки ин сарзамин дар уамаи даврауои таърихи илм ва фаруанги ин шаур барои пешрафти улуму санъати олам уиссагузор будааст. Муаллиф дар бораи вазъи адабиёт дар уавзаи адабии Самарцанди асри XVI мулоуизарони намуда, мувофици навиштауои донишмандон монанди В.В. Бартолд, У.Э.Бертелс,У.Каримов, С.Саъдиев хулосабарори кардааст. Инчунин ба маълумоти асари ёдоштии Восифи "Бадоеъ-ул-вацоеъ" ва тазкираи Мутрибии Самарцанди бештар такя намудааст.Тибци ахбори овардаи муаллифи мацола дар нимаи аввали ауди мазкур адабиёти уунарманди ва доирауои шаури бештар нуфуз дошта, адабиёти дарбори цариб ба чашм намерасид, аммо дар нимаи дуюми ин ауд бо баробари мустаукам гаштани давлати Шайбониён сафи шоирони цасидасаро ва дарбори афзудааст. Муаллиф дар баробари овардани намунаи ашъори шоирони шинохта, (монанди Нозимии Миёнколи, Фигории Самарцанди, Амини Даубеди, Афзали Самарцанди, Содиции Самарцанди, Боции Самарцанди, Чошнии Самарцанди) инчунин аз эцодиёти суханварони на он цадар машуур, ки дар замони зиндагияшон соуиби девон будаанд ва дар мавзуъуо ва жанруои гуногун эцод намудаанд маълумоти муфид пешниуод менамояд.
Ключевые слова: литераторы, Самарканд, художественная литература, анталогия,, Мутриби, воспоминания, сведения, XYI век, жизнь и творчество
В статье рассматривается значительный вклад представителей науки, литературы и культуры Самарканда в историю становления и развития таджикской литературы в XVI веке. Отмечено, что этот город способствовал развитию науки и искусства во все исторические периоды, науки и культуры своего существовании. Автор размышляет о состоянии литературы в литературном круге Самарканда в XVI веке, опираясь на труды таких ученых, как В.В. Бартольд, Е.Э. Бертельс, У. Каримов, С. Садиев. Он также в значительной степени полагался на воспоминания Васифи "Бадое ул-вакое' "и антологии Мутриби Самарканди. По мнению автора, в первой половине этого периода литература ремесленных и городских кругов была более влиятельной, а придворная литература практически отсутствовала, но во второй половине этого периода, с усилением государства Шайбани, количество придворных поэтов, которые писали восхвалительные касиды увеличилось. Наряду с образцами стихов известных поэтов (таких как Нозими Миянколи, Фигори Самарканди, Амини Дахбеди, Афзали Самарканди, Содики Самарканди, Бокий Самарканди, Чошни Самарканд), автор упоминает и произведения менее известных поэтов, которые при жизни имели своих диван стихов, написанных на разные темы и жанры.
Key words: writers, Samarkand, fiction, anthology, Mutribi, memories, information, the XVI-th century, life and work.
The article dwells on the significant contribution of representatives of science, literature and culture of Samarkand to the history of the formation and development of Tajik literature in the first and second half of the XVI-th century. It is noted that this city contributed to the development of science and art in all historical
periods, science and culture of its existence. The author reflects on the state of literature in the literary circle of Samarkand in the XVI-th century, relying on the works of such scholars as V.V. Bartold, E.E. Bertels, U. Karimov, S. Sadiev. He also relied heavily on Vasif's memoirs "Badoe' ul-wakoe " and the anthology of Mutribi Samarkandi. According to the author, in the first half of this period, the literature of craft and urban circles was more influential, and court literature was practically absent, but in the second half of this period, with the strengthening of the Shaybani state, the number of court poets who wrote praising qasids increased. Along with samples of poems by famous poets (such as Nozimi Miyankoli, Figori Samarkandi, Amini Dakhbedi, Afzali Samarkandi, Sodiki Samarkandi, Bokiy Samarkandi, Choshni Samarkand), the author also mentions the works of lesser-known poets who, during their lifetime, had their own sofa ofpoems written in different themes and genres.
Сахми ахли илму адаб ва фарханги шахри бостонии Самарканд дар таърихи ташаккул ва пешрафти илму фарханги чахон назаррас мебошад. Чунки ин сарзамин яке аз шахрхои кухани чахон ба шумор рафта, дар хама даврахои таърихи илм ва фарханги ин шахр барои пешрафти улуму санъати олам хиссагузор будааст, ки дар ин хусус донишмандони гарб ва шарк бисёр таъкид намудаанд.
Тибки маълумоти сарчашмахо садаи XYI дар Мовароуннахр ва Хуросон панч хавзаи адабй ба монанди ^ирот, Машхад, Балх, Бухоро ва Самарканд фаъолият доштанд. Миёни ин марказхои зикршуда доираи адабии Самарканд бо афкори озодманишии худ мумтоз буд. Аммо мувофики мулохизахои донишмандон, Болдирев [5], А.Мирзоев [9], У. Каримов [8] гуё хаёти адабии Самарканд аз рузгори Абусаид Мирзо ба таназзул дучор омада буд. Чунки пас аз катли Улугбек ахли илму адаб бе хомй ва парастор монда буданд ва ин боиси он гашт, ки дар зарфи нимаи дуюми хамин давра дар тамоми Мовароуннахр ягон шоири барчаста зухур накардааст.
Адабиётшинос Абдулганй Мирзоев андешахои А.Н.Болдиревро дар ин хусус чамъбаст намуда, вокеан дуруст менависад, ки хаёти адабии Мовароуннахр дар ин давра хеле заиф гашта буд[9,с.34-35].
А.Н.Болдирев мувофики маълумоти тарчумаи якуми "Мачолис-ун- нафоис" бобати ин масъала таъкид мекунад, ки дар Мовароуннахри ин мархилаи таърихй кариб 50 нафар шуаро зиста бошанд, хам аммо дар миёни онхо ягон шоири касбй(хирфай-М.М.) фаъолият надошт ва аксари ин адибон эчодиёти худро ба суди дарбор анчом намудаанд[5, с.33].
Ба акидаи Мирзоев сабаби ба миён омадани ин холат "асосан намояндагони миёнаи шахр ва хунармандон будани ин адибон аст" [9,с.44-45]. Ин мулохизахо аз он шаходат медихад, ки пешаи суханварй дар маркази адабии Самарканд бо сабаби кадрношиносии хокимони давр асосан берун аз дарбор дар доирахои хунармандони шахр чараён доштааст. Ин холати адабй такрибан то миёнахои асри XYI идома дошт, зеро хукуматдорони Самарканд аз чумла Пулод Султон ва Абусаид Султон монанди падари худ Кучкунчихон аз илму фазилат дуруст бохабар набудаанд. Ва аз пуштибониву сарпарастии ахли адаб дурй мечустанд. Аз ин чост, ки ахли адаби Самарканд асосан берун аз дарбори хукуматдорони шайбонй дар дуконхои санъатгарон, раста ва бозорхо, хонахои ахли фазлу адаб ва масчиду мадрасахои шахр чамъ омада, бо якдигар бахсу мунозирахо ва мусобикахои адабй барпо менамуданд[8, с.51].
Муаллифони сарчашмахои адабиву таърихии даврони мазкур аз шумори ин адибон чор нафар Ориф, Хдлвой, Замонй ва Ховариро хамчун шоирони сохибдевон каламдод намудаанд. Аммо аз адибони зикршуда то кунун ба чуз абёти парешон то замони мо бокй мондани ягон девоне маълум нашудааст. Шояд осори эшон пайи хаводиси таърихии асрхои гуногун ба коми фано рафта бошанд.
Бар асоси шаходати баъзе аз сарчашмахои адабиву таърихии ахди мазкур аз шумораи адибони ин доираи адабй шоирон Нодир, Фуругй, Фозилй, Хдлвой, Рухй ва шаш нафари дигар намояндаи ахли санъат ва хирфат будаанд. Вале омузиши комили вазъи адабиву фархангии даврони ёдшуда нишон медиханд, ки дар ин маркази адабй шумораи адибони ахли хирфат бояд зиёдтар бошанд.
Дар хаёти адабии ин давра низ ба мисли адибони Хуросону Бухоро сахми шоирон як хел нест. Дар бораи макоми адабй ва вежагихои осори адибони ин хавза муаллифони тазкирахо кайду ишороти мухтасаре кардаанд. Чунончй Фахрии Х^иротй дар бораи Мавлоно Васфй менависад, ки "У аз шуарои ошикпешагони Самарканд буд [8,с.56]. Хдкимшохи Кдзвинй дар бораи Мавлоно Бакой мефармояд: "Шоирест дар Самарканд чомеулфазоил ва камолоти илме буда, мусикиро касе мисли у намедонад[8,с.57].
Инчунин муаллифи мазкур дар хусуси шоири дигар бо исми Аминй меорад, ки "У марди ф8ки р у мискинсифат аст, ба тарзи касида камтар шеър гуфта, доим газал мегуфт, ин матлаъ аз уст:
Эй дил нишони новаки он дилрабо шуди, Дар ошици нишонаи тиру бало шуди " [8, с.60].
Ба эътибори ин маълумот мо метавонем дар хусуси сахми онхо дар хаёти адабй ва мартабаи илмии ин шоирон тасаввуроте хосил намоем. Дар баъзе мавридхо аз маълумоти сарчашмахо оид ба мартабаи илмии чанд тан аз шоирон тасаввуроти нисбатан рушантар низ пайдо мешавад. Аз чумла Амин Ахмади Розй дар "Хдфт иклим" дар бораи Мавлоно Абулхайри Самаркандй меорад, ки "Дар анвои фазоил насиби комил дошт, хусусан дар хикмат Арастуи аввал ва дар тиб Абуалии сонй буда... ашъораш байналчамхур машхур аст" [1,с.156].
Аз ин маълумот дар илмхои хикмату тиб ва шеър макоми баланди Мавлоно Абулхайр рушан аст.
Дар ибтидои асри XYI дар эрони сафавй таассуботи динй ва мазхабй бисёр кувват мегирад. Шохони сафавй Исмоил ва Тахмосп мазхаби шиаро дар сатхи сиёсати давлатй карор дода, адабиёти озодманишу гайришиаро ба озору шиканчахо дучор мекардаанд. Аз вазъи ногувори ба амал омада, бисёр адибону ахли фазл ночор чилои ватан намуда, ба кишвархои Мовароуннахр, Х^инд ва Сурия хичрат менамоянд, ки дар ин хусус бисёр мусташрикони арабу донишмандони Шарк навиштаанд. Бобати масоили мазкур ба як сарчашмаи муътамади хам адабиву хам таърихй ру меоварем. Восифй дар "Бадоеъ- ул- вакоеъ" аз ахволи бисёр вазнину токатнопазири ахли фазлу адаб сухан ронда, мефармояд, ки "Бо касрати хунрезии кизилбошон хар касе худро аз он вартаи халоку халкаи хатарнок берун меандохт.Дар он авкот аз иттифок хиссае ки кариб ба панчсад кас аз вилояти Хуросон азимати мулки Мовароуннахр кардаанд" [12,с.3-6,17-23]. Дар байни ин "азиматгарони мулки Мовароуннахр" [12], ки дар санаи 518 х. иттифок афтода буд, ба чуз Зайниддини Восифй, К^осималии Конунй, Сайидахмади Fиччакй, Мучибалии Балбонй, Х^усайнкучаки Нойй, Мири Хонанда, Максудалии Раккос ва монанди инхо буданд. Аксари ин ахли фазл ва хунар тамоми умр дигар ба Хуросон барнагаштанд.
Чунон ки ба мушохида мерасад дар маркази адабии Самарканд ба чуз ахли фазлу камоли худи ин шахр ба монанди доираи адабии Бухоро, намояндагони мактаби адабии ^ирот низ ба таври фаъол ширкат доштанд[6,с.67,84].Ба чуз ин гуфтахои боло мувофики маълумоти Нисорй ва Восифй дар ин маркази адабй Девонаи Нишопурй, Мубади Мехна, Нури Нишопурй, Фатуллохи Х^иротй, Хочагии Табрезй, Мухсини Шервонй, Рузбахони Исфахонй ва чанд нафари дигар сахмгузор будаанд[6,с.67].
Ахволи зиндагй ва фаъолияти эчодии бисёре аз ин адибон дар Самарканд чандон бад набуд. Чунки зумраи зиёди онхо бино ба андешаи олими шинохта А. Болдирев дар муборизахои этнологй байни темуриён ва шайбониён иштироки бевосита надоштанд[5,с.115].
Аз шумори намояндагони барчастаи мактаби адабии ^ирот Девонаи Нишопурй мебошад, ки дар мухити адабии Самарканд яке "аз шоирони муътабар ва хуштабъони мук;аррар"[12] хисоб меёфт. Нисорй абёти ин шоирро зебо ва ашъорашро гарро дониста, дар исботи фикраш як газали аз чихати услубу эчод ба дарачаи донишу доираи тафаккур ва мухокимаи бадеи ахли шахр мувофики уро щамчун мисол меорад:
Эй зи хатти анбарафшонат муаттар мацмара,
Хасрати чашми ту дорад дар хито охубара.
Хар сиришкеро, ки хуноби цигар х,амрох, нест,
Пеши саррофи хирад сим аст, аммо носара.
Бар сари ро^и хаёлат хона^ои дидаро,
Мекунам ободу месозам зи мижгон панцара.
То абад бар оташи ишци ту хо^ад сухтан,
Аз цигар^о (ъ)уду аз дил^ои пурхун мацмара.
Аз либоси дахр чун Девона бо шоле бисоз,
Гар х,авои соф дори, дил бинех, бар чанбара [12, с.18-22].
Ин газал аз чихати офаридани тасвирхо(образ М.М.) ва услуби бадей мутобик ба завк ва диди зебоишиносии табакаи поёнии ичтимой ва шахрй аст. Шоир ба ашёи атроф аз дидгохи табакаи поён нигариста, тафсили чузъиёти онхоро мувофики завки зиндагй ва доираи андешаи хамин гурух ба калам додааст. Дар натича у образхои чолиби бисёре ба монанди "сарофи
хирад", "сими носара", "хонаи обод", "панчараи мижгон"- ро ба сyрати шево офаридааст. Ин Fазал намунае аз эчодиёти сyханварони доирахои адабиёти шахрй ба шумор меравад.
Бино ба ишораи тазкиранигорон намунахои дигари ин гуна Fазалхо бештар дар осори Мубади Мехна ва Х^умоюни Самаркандй ба чашм мерасад [6, с.69].
Ин аснод бори дигар шаходат медихад, ки дар ин хавзаи адабй ба чуз шуарои тахчойй(махаллй-М.М.), сахми намояндагони мактаби адабии ^ирот низ назаррас буда, ин гурухи адибон дар ривочи адабиёти шахрй ва доирахои хунармандии Самарканд фаъол будаанд.
Дар нишон додани вижагихои доираи адабии Самарканди ащди мазкур маълумоти Bосифй бисёр чолибу арзишманд мебошад. Bай яке аз намояндагони маъруфи хавзаи адабии Хуросон аст, ки зиёда аз 40 соли умраш дар Самарканду Шохрухия чараён дошт. Маълум аст, ки ибтидои фаъолияти адабии Bосифй дар Мовароуннахр аз Самарканд сар шудааст. У дар "Бадоеъ-ул-вакоеъ" таъкид мекунад, ки Хоча Юсуфи Маломатй(вазири Кучкунчй) ахли фазлу адаби шахр аз чумла Мавлоно Фатилй, Мавлоно Мухаммади ПарFOлй, Мавлоно Мухсини Шервонй ва худи Bосифиро ба хонааш талабида, бадеха ва шеърхонй ва бахсу мунозирахои адабй барпо мекард. Дар яке аз мачлисхо Тунй ном шоире низ шеър мегуяд, ки вазни арузро хуб намедонист ва кофияи шеъраш хароб буд. Bосифй дар чавоби ин шоир ба нукси шеъри вай ишора кардааст. Аммо Юсуфи Маломатй аз ин амали Bосифй ранчида, ба y сахт мешурад. Bосифй дар чавоби ин "фазилати" вазир ба чихати y касидае мегуяд, ки "ба зохир муштамили мадх, ба FOяти латофату ба хасби хачве буд дар нихояти рикокат" ^асида дар мачлиси шуъаро хонда мешавад, ки матлаъаш ин аст:
Хаст дар силсилаи хоцонй, Мухрдоре, ки надорад сони [6,с.84,100].
Устод Айнй дар асари 'Ъосифй ва хулосаи Бадоеъ-ул-вакоеъ" аз ин касида шаш байт оварда, кайд мекунанд, ки аз калимаи "мухр" харфи дуюм(х дар хатти форсй-М.М.) гирифта шавад, онгох ин вожа ба "мурдор" табдил меёбад.
Юсуфи Маломатй аз тарси он ки ин хачвия боз хам шухрати зиёд касб накунад аз Bосифй узр мехохад. Аз ин мачлиси адабй маълум мешавад, ки баъзе хокимони шайбонй аз руи расмият (зохирпарстй-М.М.), нияти ба атрофи худ гирд овардани ахли адабро дошта бошанд хам, ба сабаби камсаводй, ахли фазлу камол ва шеъро аз даъвогарони оддии он фарк карда наметавонистаанд. Мисоли ин муносибати вазири Кучкунчй ба шеъри Тунй ва Bосифи аст. Хдтто ин вазир маънои касидаро нафахмидааст ва танхо баъди маънидод намудани уламо ба маънои сарфахм рафтааст.
Барои омухтани махсусиятхои адабиёти доирахои шахрй ва хунармандии нимаи аввали асри XYI дар Самарканд накши чамъомадхои адабй низ назаррас аст. Аз чумла махфилхои хавлии Хоча Амиршох, ки суханварони доираи адабии Самаркандро сарчамъ менамуд. Дар ин махофил кариб хамаи табакоти ичтимоии шахр иштирок менамудаанд. Дар яке аз онхо ба кавли Bосифй ба чуз акобиру аъён, ахолй ва авом низ "ба расми мехмони мучтамаъ будан ва гуфтугуи иншо ва муъамо дар миён афтода буд.
Бино ба навиштахои Bосифй дар ин мачлиси адабй ба тарики имтихон аз вай хабдах намояндаи касбу хунар ба монанди Мавлоно Саиди ^арокулй, Мавлоно Сайдулохи СоFарчй ва Мавлоно Мухаммади Обгинагар мувофики эхтиёчи зиднагии худ бо навбат хохиш мекунанд, ки бар эшон аризахо иншо намоянд. У барои инхо аризахои аз чихати шаклу мазмун тозаро иншо мекунад[12.с.74]. Ин арздоштхо ба унвони Хоча Хабиби Девон, Пулоди Шишагар, Х^усейни Мисгар, Камоли Мехчагар, Рухии Танбурй, Хдсани ШамоF, Мухаммади Базоз, Исмоили Дехкон ва Абдулазизи БоFбон барин сохибони хунар навишта шудаанд. Чунончй Bосифй аз вазъу ахволи Саиди Кдрокулй ба чихати Хоча Хабиби Девон менависад, ки: "ин Fарибy муфлисро аз сафеду сиёх чуз сафедй ва сиёхй дида вачхи дигаре дар назар нест. Bа монанди ашк уро дар назари мардум чуз обуруе бар хок рехтан хеч хунаре не. Дар ватан ба харочй, ки мерафтам, карзхох монанди сояи сар дар паи ман нихода ва дар кучо менишастам чун бахти сиёх пеши ман ситода ба хукми зарурият худро дар курбати Fариб андохтаам" [12, с.78-91].
Аз ин навиштахо бармеояд, ки Саиди ^арокулй дар камоли кашокй умр ба сар бурда аз дасти карзхохон чилои ватан карда, ба Самарканд омада аст. Сипас дар ин чамомат иктидори фузало дар кушодани нуктахои муамо санчида шудааст[12,с.94-96].
Хдмин тарик бо назардошти овардани далелу бурхонхо тибки ахбори сарчашмахои таърихиву адабии ахди мазкур, ки дар мавриди хаёти адабии нимаи аввали асри XYI-и хавзаи Самарканд баён гардиданд, метавон ба натичахои зерин расид:
1. Д ар хав з аи ад а б ии Самарканд то солхои 40-уми асри XYI-и мелодй адабиёти дарборй вучуд надошт ва барои ташаккули чунин адабиёт шароити ичтимоиву сиёсй мавчуд набуд.
2. Бо хамин сабаб ин дар хдвзаи адабии Самрканди хамин давра адабиёти доирахои шахрй ва хунармандй кувват гирифт, ки намояндагони шинохтаи он Зайнидин Восифй, Девонаи Нишопурй, Нодири Самаркандй, Хдлвои Самаркандй, Орифи Самаркандй ва Фуруги Самаркандй буданд.
3. Хдрчанд дар ин мархила шухрати адабиёти доирахои шахрй ва хунармандии Самарканд чандон баланд набуд, вале ин адабиёт аз чихати мундарича ва гоя, арзиши бузурги адабй ва зебошиносиро доро буда, дар мукобили адабиёти соф дарборй шакл гирифтааст. Дар ин адабиёт тарзи хаёти хунармандии шахр ва савдогарони хурду калони он бо ибороту истилохоту сувари хаёли хосаи хамин табака ифода ёфтаанд.
Бинобар хулосахои болой метавон гуфт, ки адабиёти доирахои шахрй ва хунармандй бо назардошти орй набудан аз норасоиву нуксонхо барои омузиши адабиёти давраи зикршуда хамчун ганчинаи пуркимате махсуб мешавад.
Барои киёси вазъи адабиёт дар доираи адабии Самарканд мувофики ахбори сарчашмахои муътамад ва осори гаронмояи суханварони ахд мо назаре ба нимаи дуюми асри XYI меандозем ва мебинем, ки назари олимони мухакикон ва тазкиранигорону таърихнависон дар ин бобат чй гуна мебошад.
Давлати Шайбониён дар миёнахои асри XYI бештар устувор гардид ва сарварони он тачрибаи идора кардани давлатро зиётар аз худ намуданд. Бахусус пас аз он ки Абдулохони Шайбонй сари кудрат омад, хукумати сиёсй бештар марказонида шуд ва сарварони он дар сиёсат мохияти илму адабу фархангро зиётар дарк намуданд[7,с.549-559].
Дар бобати вазъи ахволи шоирон ва осори эшон тазкиранигори ин ахд Мутрибии Самаркандй ахбори дакик додааст[10]. Тибки нигоштахои ин тазкиранигор Вазири Самаркандй маснавии "Бону ва Ахдой", Завкии Миёнколй маснавии "Нозу ниёз", Содики Самаркандй тазкираи "Риёз-уш-шуаро" Козии Зоминй рисолае дар бораи илми бадеъ тахти унвони "Дурар-ул-бахр" ва Давоии Самаркандй дар илми тиб рисолае бо номи "Фавоиди Х^ошимия"-ро таълиф намудаанд[10, с.вв.46а,128б].
Лозим ба таъкид аст, ки сарнавишти аксари ин осор, ки зикрашон намудем акнун чандон маълум нест, зеро дар сарчашмахои баъдй аз онхо ишорае нашудааст.
Як аз махсусиятхои хавзаи адабии Самарканди ин мархила дар он зохир мешавад, ки назар ба ниммаи аввали асри XYI салотин ва амалдорон дар нимаи дуюми ин ахд бештар бо илму адаб ва шеъру шоирй шугл варзидаанд, ки ин холат дар мундаричаи гоявии адабиёт накши худро гузоштааст. Адабиёти ин доираи адабй назар ба нимаи аввали асри XYI бештар ба тахти назорати хукуматдорон гузашт. Ин вазъи адабй такозо намуд, ки шуарои амалдори шайбонй ба монанди Аминии Самаркандй, Дарвеши Самаркандй, ^азоии Зоминй, Нозими Миёнколй дар канори шаклхои дигари назм, ба гуфтани касида низ машгул шуда, хукмрони замону хокони асру умарои болонишинро мадху ситоиш кунанд. Ба ин восита дар осори адабиёти ин хавза жанри касида андаке ру ба пешравй овард. Чунончй Мутрибй дар фасли Афзали Самаркандй мефармояд, ки " Ин шоир дар мадхи салотин ва хавокин касоиди гарро дорад ва аз умаро ва салотин чавоизу силоти неку меёфта" [10]. Муаллифи тазкираи мазкур дар бораи ^азой менависад, ки у "касоиди маснуъи мушкила бисёр гуфтааст" [10, с.вв.180б].
Якчанд суханварони ин давра дар касидахои худ Абдуллохони Шайбониро бо муболигахо хамчун мазхари илму фазилат ва шохи одил ситоиш намудаанд. Чунончй Аминй дар васфи ин хокон мегуяд:
Ситоралашкару хуршедфар ва кайвонцадр, Зухалмахалу аторудиёну мехрато. Сикандароинаву исодам ва калимкалом, Халилхулцу сулаймоншиква ва хизрлицо. Сари сарони салотини дахр Абдулло, Ки чархи пир пайи пойбуси уст дуто.
Дар баробари ин, шоир дар кисмати талаби касида аз ахволи ногувори худ Абдуллохонро ба ин тарз огох намудааст:
Зи сабр (сир) анцуму аз цаври чархи кацрафтор, Насиби ман хама ранц аст ва мехнату азо (анор). Гунохам ин ки шудам пойбаста хамчу забон, Нагашта чун сухани хештан цахонпаймо.
Дар байни ин адибон сухансароёне буданд ки ба чуз мадхи салотин ва шикваи давлати онхо бештар ба гуфтани касидахои фалсафй ва ахлокй, хасби холй ва фахрия майл дошта ба ин восита манзалату мартабаи ахли хирад, фазлу адаб ва кудрати рухиву маънави инсониро ситоиш мекарданд. Ба монанди он ки Мутрибй дар бораи ахволу ашъори яке аз чунин адибон Нозими Миёнколй менависад, ки "ашъори дурарбораш зебу зиннати гушу гардани аруси рузгор гардида. Byчyдy вуфури кавофили равохиди оёти дурарнисораш ба атрофу акнофи олам рафта, накли хар махфилу фахри хар мачлис гашта. Ба чинси улум муносибаташ дар нихояти кувват аст... Махсусоти у дар фанни шоирй он аст, ки тадвини девони касой ва тартиби хуруфи тадвин намуда, муштамил бар 7000 байт[10;вв.160б].
Баъд аз ин муаллифи тазкира аз мероси Миёнколй як Fазал, як рубой ва як касидаи фахрияро дар 43 байт меорад ки чанд байти он ин аст:
Теги мехр аз цуввати андеша натвонад сутурд,
Дар баёни нуктасанцй хомаи имлои ман.
Гардад аз бефитратй муншй донишмунфаъил,
Гох тахрири нахустин нукта аст иншои ман.
Дод таълими хунар бо Буалй габрони фазл,
Тифли ацли нуктапардозй суханорои ман...[10, с.вв.182б].
Дар чанд абёти баъдии ин касидаи фахрия ахволи ичтимой, манънавй ва рухияи умумии шоирони касидасарои ин хавзаи адабй ифода ёфтаанд. Шоир аз мухити хурду ношиносаш шиквахои пуралам дорад, зеро вай "бо вучуди ин хама фазлy зунар^ояш" дар зиндагй хору залил аст. Мулохизахо ва навиштахои Мутрибй бобати ахвол ва мазмуни касидахои Муродии Самаркандй низ такрибан бо хамин мазмун мебошад[10,с.вв.39в.138.].
Аз натичагирии ин гуфтахо хулосае ба миён меояд, ки харчанд дар ин доираи адабй шоирони барчастаи касидасаро ба майдон омада, жанри касида ру ба ривоч овард, аммо ахволи маишй ва маънавй, вазъи эчодии ин адибон хуб набуд ва онхоро хокимони шайбонй ба дурусти пуштибониву парасторй намекарданд. Далели ин мулохизахо шикоятхои шоироне чун Аминй (навиди ман хама ранч асту...) ва Миёнколй (талхкомам ончунон аз за^ри нокомии табъ...) мебошад.
Дар ин хавзаи адабй, бо вучуди ин хама касидасарой ва ру овардам ба назми дарборй суннатхои адабиёти доирахои шахрй ва хунармандй макоми назаррас дошт. Дар тазкираи Мутрибй аз ахволу ашъори 40 нафар адиби ахли хирфат ва санъат, ба монанди Бедили Самаркандй, Юсуфи Самаркандй, Мардуми Самаркандй, Фаршии Самаркандй, Ховари Самаркандй ва чанд нафари дигар сухан рафтааст. Шояд шумораи ин шоирон якчоя бо шоирони савдогарони майда (хурд) ва амалдорону мударрисони мадрасахо аз он хам афзунтар бошанд. Ин холат нишон медихад, ки нуфузи онхо натанхо дар хаёти ичтимои ахли хирфату санъати шахр калон аст, балки дар офаридани неъматхои маънавй низ сахми арзанда доранд.
Суханварони мазкур дар арсаи адабиёт низ осори чолибе офарида, зиндагонии хамарузаи хунармандони шахрхоро дар образхои хосаи рузгори хеш тачасум намудаанд. Чунончй Мутрибй дар бораи Лавхии ЯFнобй фармудааст ки ин шоир: "Аз хазораи ЯFноб(водии Фон-М.М.) аст. Дар бозори Самарканд ангурфурушй мекунад ва худро дар водии шоири шогирди Мулло Чдндавй медонад ва ин Fазалро пеши ман хонд". Аз ин Fазал мо танхо як байтро дарч мекунем:
Дируз рафта бар сари бозори ошицй,
Аз дил матои тафрица нафрухтан чй суд[10, с.вв.131а].
Дар инчо ибороти "сари бозор", "матоъи тафирка", каилма^ои "суд, "фурухтан"-ро шоире дар шеъри худ корбаст кардааст, ки дар бозори Самарканд шyFли ангурфурушй доштааст. Мутрибй дар фасли Бедили Самаркандй таъкид кардааст ки: "У аз водии шамшергарй сохиби вукуф менамуд ва дар гуфтани хачв забонаш ачоиб тез буд ва абёти обдор аз у ба вукуъ меомаданд. Ашъори покизаи хуб низ дорад[10,с.вв.64а].
Хдмин тарик аз тахлили мухтасари ахбори тазкираи Мутрибии Самаркандй ва нигоштахои донишмандону адабиётшиносон дар мавриди доираи адабии Самарканди нимаи дуюми асри XYI ба хулосахои зерин омада метавонем:
1. Дар нимаи дуюми садаи XYI харчанд вобаста ба марказият ёфтан ва устувор шудани давлати шайбонй ахли фазл ва адаб, махсусан шуарои касидасаро аз тарафи хукуматдорон баъзе мехрубонихо ва пуштибонихо дида бошанд хам, аммо ахволи иктисодй ва маишиву м аънавии онхо чандон хуб набуд. Бад ин сабаб онхо бештар ба гуфтани касидахои фалсафй, фахриву хасбихолй руй оварда буданд ва тавассути хамин касидахо аз ахволи ичтимоиву маънавии хеш хокимони замонро огох намудаанд.
2. Дар ин давраи мавриди назар низ адабиёти доирахои шахриву хунармандй дар доираи адабии Самарканд пуркуват буда, хам аз чихати шумораи адибон, хам аз назари хачми осор ва хам аз лихози мухтаво ва пахлухои гоявии (ормонй-М.М.) худ бисёр чолибанд.
3. Хуб мешуд мухаккикону адабиётшиносон барои омузиши хаматарафаи мероси адабй ва нашри осори суханварони маъруфи ин хавза ба Нозимии Миёнколй, Фигории Самаркандй, Амини Дахбедй, Афзали Самаркандй, Содикии Самаркандй, Бокии Самаркандй, Чошнии Самаркандй камари химмат банданд, зеро ин адибон натанхо шоирони сохибдевони замони худанд, балки бо мухтаво ва гояву пахлухои бадеии осори худ низ дар ошкор сохтани вижагихои умдаи адабиёти асри XYI сахми бузурги илми ва адабй гузоштаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амин, Ахмади Розй. Хдфт иклим. Ба тасхехи Ч,аводи Фозил/А.А.Розй.-Техрон ч.3, -476 с. (дар се мучаллад).
2. Бартольд, В.В. Улугбек и его время 11 соч. -М: Наука, 1964.-Т2, ч.2. - С.С. 25-178, 130-131.
3. Бертельс,Е.Э. Литература на персидском языке в Средней Азии/Е.Э.Бертельс.-М: изд-во АН.СССР, 1948. -202 с.
4. Болдырев, А.Н. Зайниддин Восифи-таджикский писатель XVI в./А.Н.Болдырев.-Сталинабад: 1957. -354с.
5. Болдырев, А.Н. Тазкира Хасана Нисори как новый источник для изучения культурной жизни Средней Азии XVIв./А.Н.Болдырев//ТОВГЭ. T.III - Л.: Госэрмитаж, 1940 -С.291-300
6. Fафуров, Б^. Точикон: иборат аз ду китоб. Китоби 2: Охирхои асри миёна ва давраи нав/ Б^^афуров.-Душанбе: Ирфон, 1985.-416 с.
7. Каримов, У. Адабиёти точик дар асри XVI/У.Каримов.- Душанбе: Дониш, 1985.-228 с.
8. Мирзоев, А. Биной/А.Мирзоев. -Сталинобод: 1957. - 489 с
9. Мухаммад, Мутрибии Самаркандй. Тазкират-уш-шуаро, нусхаи шумораи № 2253. Тошканд в.в 46а, 128б
10.Навой, Мирнизомиддин Алишер. Мачолис-ун-нафоис/М.А.Навой.-Техрон, 1323 (1940) -С. 122-123.
11.Восифй, Зайниддин Махмуд. Бадоеъ-ул-вакоеъ/З.М.Восифй. -Душанбе: Адиб, 2019.-480 с.-чопи дуюм
REFERENCES:
1. Amin, Ahmad Rozi. Seven Climates. Under the editorship of Javad Fozil, - Tehran, - V.3., - 476 p. (in three volumes).
2. Barthold, W.W. Ulugbek and his Time. 11 composition. - M.: Science, 1964.- V2, h.2. - P.25-178, 130-131.
4. Bertels, Ye.Ye. Literature in Persian in Central Asia. - М.: Publishing-House of the SSSR AS, 1948. -202 p.
5. Boldyrev, A.N. Zayniddin Vosifi-Tajik Writer Who Lived in the XVI-th Century. - Stalinabad: 1957. - 354 p.
6. Boldyrev, A.N. Tazkira Hasan Nisori as a New Source for the Study of Cultural Life in Central Asia Referring to the XVI-th Century. // TOVGE. -V.III - L.: Gosermitazh, 1940. - P. 291 - 300.
7. Gafurov, B.G. Tajiks: in two books. - Book 2. Late Middle Ages and New Age. - Dushanbe: Cognition, 1985. - 416 p.
8. Karimov, U. Tajik Literature of the XVI-th Century. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 228 p.
9. Mirzoev, А. Visually. - Stalinobod: 1957. - 489 p
10. Muhammad, Mutribi, Samarkandi. Tazkirat-ush-shuaro, copy number № 2253. Tashkent v.v 46a, 128 b
11. Navoi, Mirnizomiddin Alisher. Majlis-un-nafois, government edition. - Tehran 1323 (1940). - P. 122 - 123.
12. Wasifi, Zayniddin Mahmud. Badoe'-ul-waqo'e. - Dushanbe: Man-of-Letters, The second edition 2019. - 480 p.
