CC BY
13
УДК: 492.7
ББК 83,3Т
АЗ ТАЪРИХИ Эмомов Асрориддин Садриддинович, н.и.ф., дотсенти
ИНТИШОРИ ЗАБОНИ кафедраи забон ва адабиёти араби Донишкадаи
АРАБИ ДАР ХУРОСОНУ исломии Тоцикистон ба номи Имоми Аъзам
МОВАРОУННА%Р Абууанифа, (Тоцикистон, Душанбе)
ИЗ ИСТОРИИ Эмомов Асрориддин Садриддинович, РАСПРОСТРАНЕНИЯ к.ф.н., доцент кафедры арабского языка и АРАБСКОГО ЯЗЫКА В литературы Таджикского исламского института ХОРАСАНЕ И им. Имама Аъзама Абуханифы, (Таджикистан, МАВЕРАННАХРЕ Душанбе)
STAGES OF THE Emomov Asroridin Sadriddinovich, Dr. of sciens SPREAD OF THE ARABIC (Philological Sciece). Department of Arabic language LANGUA GE IN KHORASAN AND and Literature of Tajik Islamic Institute by name Imami MAVERANNAHR Azam Abuhanifa, (Tajikistan, Dushanbe), E-mail: islamtaj@mail.ru
Вожа^ои калиди: забони араби, ислом, мактаб, Хуросон Мовароуннаур, хат, таълим.
Забони араби, ки дар паунои васеи нимцазираи Арабистони Сауди арзи вуцуд ва ташаккул ёфта буд, бо огози футууот ва кишваркушоиуои арабуо дар тамоми кишваруои Шарци Наздик ва Миёна, инчунин дар Эрону Осиёи Миёна интишор гардид. Мусаллам аст, ки интишори забони араби, на дар Хуросону Мовароуннаур ва на дар кишваруои дигар яку якбора ба вуцуд наомада, балки маруилауои гуногун дуру дарозеро тай кардааст. Дар мацола муаллиф кушиш намудааст, то аз дидгоуи илми масъалаи интишори забони арабиро дар кишваруои Хуросону Мовароуннаур, ки цисмати бузурги Эрону Афгонистон ва Осиёи Миёнаро дар бар мегирифт, барраси намуда, нацши ин забонро дар уаёти ицтимои-ицтисоди, фаруанги ва илмии мардуми тоцик дар асруои миёна нишон диуад. Дар такя ба ахбору маълумотуои сарчашмауои асли ва муътамади таърихию адаби рафти таълим ва омузиши забони араби хуб нишон дода шуда, уадафуо ва ба кадом хотир омухта шудани он низ муайян карда шудааст. Дар айни уол муаллиф дар мацола ауамият ва зарурати омузиши мавзуро барраси намуда, аз нав будану то уол омухта нашудан ё хеле кам омухта шудани он ёдовар мешавад. Муаллиф аз хусуси паулууои нав ва омухтанашудаи таърихи маорифи Тоцикистон маълумотуои цолиб пешкаш намуда, таваццууи пажууишгарон ва мууаццицону хонандагонеро, ки нисбати ин масъала бетафовут нестанд, ба он цалб менамояд.
Ключевые слова: арабский язык, ислам, школа, Хорасан, Мавераннахр, письмо, обучение
Арабский язык, сложившийся на обширной территории Аравийского полуострова, вместе с арабскими завоеваниями получил мощное распространение на всём Ближнем и Среднем Востоке, а также в Иране и Средней Азии. Разумеется, везде, в том числе в Хорасане и Мавераннахре арабский язык распространился на протяжении долгого времени, в течении нескольких этапов. В статье с научных позиций рассматривается проблема распространения арабского языка в Хорасане и Мавераннахре, составлявшем огромную часть территории Ирана, Афганистана и Средней Азии, показывается роль , которую он сыграл в социально-экономической, культурной и научной жизни таджикского народа в средние века. Опираясь на сведения оригинальных историко-литературных источников, автор описывает процесс обучения арабскому языку, его цель, перспективы и практические задачи. В то же время показывается актуальность исследуемой темы, степень ее изученности, подчеркивается новизна исследования, открывающая для специалистов и всех интересующихся новые грани истории сферы образования в Таджикистане.
Key words: Arabic, Islam, school, Khorasan, Maverannahr, writing, training
The Arabic language, which has developed over the vast territory of the Arabian Peninsula, along with the Arab conquests has been widely spread throughout the Near and Middle East, as well as in Iran and Central Asia. Of course, everywhere, including in Khorasan and Maverannahr, the Arabic language has spread over time, over several stages. The article discusses from a scientific point of view the problem of the spread of the Arabic language in Khorasan and Maverannahr, which made up a large part of the territory of Iran, Afghanistan and Central Asia, and shows its role, which he played in the socio-economic, cultural and scientific life of the Tajik people in the Middle Ages. Based on the
information from the original historical and literary sources, the author describes the process of teaching the Arabic language, its purpose, prospects and practical tasks. At the same time, the relevance of the topic under study, the degree of its study, is shown, the novelty of the study, which opens up new facets of the history of education in Tajikistan for specialists and all interested, is emphasized.
Мардуми точик кадимтарин сокини бумии минтакахои Осиёи Марказй буда, бо илму фарханги хеш натанхо дар ин сарзамин, балки берун аз он низ машхур буд. Баръакси дигар кавмхои минтака точикон мардумони мукимнишин буда, давлату давлатдории худро доштанд, ки он як вактхо кисмати бузурги Осиёи Марказиро дар бар мегирифт.
Аз сарчашмахои гуногуни таърихй маълум аст, ки гузаштагони точик то давраи футухоти исломй хам хатту алифбои худро доштаанд, ки намунаи он хатти оромй ва хатти мехй буда, дертар бо таъсири он хатти сугдй пайдо шудааст.( Ниг. ба 15)
Мухаккики точик М. Орифов дар китоби худ «Аз таърихи афкори педагогии халки точик» дар бораи мактабу мактабдории мардуми точик маълумот дода, менависад: «Сугдихо хануз то омадани арабхо мактабхои худро доштанд, ки дар онхо писарон аз синни 5-солагй тахсил мекарданд. Мактабхо асосан дар шахрхо буданд, таълим бо забони сугдй бурда мешуд» (1,37).
Сайёхи чинй Сюан Тсезан (асри VII) низ аз синни хурдй ба таълим фаро гирифта шудани мардуми Самаркандро зикр намуда, мегуяд, ки дар Самарканд ба бачагон аз синни 5-солагй хатту савод ва хисобро ёд медоданд ва вакте ки ба камол мерасиданд, барои омухтани кори савдо онхоро бо корвонхо хамрох карда мефиристоданд(9,12).
Шаркшиноси бузурги рус В. В. Бартольд аз кадим сохиби хатту савод будани ачдоди точиконро кайд намуда, онхоро дар катори финикиён мегузорад: «Хизмати сугдихо дар кори пахн намудани алифбои сомиасл ба онхо хукук медихад, ки дар таърих дар катори финикиён биистанд»(5,467).
Дар «Доират-ул-маорифи бузурги шуравй» низ аз хусуси аз замонхои кадим сохиби хатту алифбо будани мардуми точик чунин оварда шудааст: «Ачдоди халки точик то истилои араб хат ва алифбои худро доштанд, ки намунаи он алифбои оромй ва хатти мехй мебошад. Бори аввал оятхои дини зардуштй дар китоби мукаддаси он «Авасто» дар давраи Сосониён (дар асри III мелодй) бо алифбои оромй сабт гардида, дертар барои он алифбои авастой (дар асри I мелодй) ихтироъ карда шуда буд(10,70). Баъдхо зери таъсири хатти оромй хатти сугдй пайдо шудааст. Бо таъсири ин алифбо (тахминан дар асри V) хатти кадими туркй-орхонй, ки намунахои он дар сорили дарёи Орхоно дар Мугулистон, баъдтар дар канори дарёи Енисей, дар Сибир ва дигар чойхо ёфт шудаанд, ба вучуд омадааст(11,252).
Аз гуфтахои боло хулоса кардан мумкин аст, ки точикон аз кадим марказхои илмй-фархангии худро дошта, фарзандони онхо бо таълиму тарбия фаро гирифта мешуданд ва дониш меандухтанд. Мутаассифона, баъд аз омадани арабхо бо мурури замон аксарияти он марказхо ва ёдгорихои гуногуни таърихй, ки аз чигунагии мактабу маориф дар он замон гувохй медоданд, аз байн рафтанд. Бо чорй шудани ислом дар хаёти точикон мархилаи нави таърихию фархангй огоз шуд, зеро омузиши хатту савод ба забони арабй барои онхо тадричан хатмй гардид.
Чй хеле ки муаррихон зикр мекунанд, дар ибтидои интишори ислом хондан ва дуруст талаффуз кардани ояхои куръонй барои мардуми форсизабон то як андоза мушкилй ба вучуд оварда будааст. Агар чунин намебуд онхо ба Салмони Форс мурочиат намекарданд, то ки барои онхо сураи «Фотиха»-ро тарчума намояд. Зеро дар ибтидо ин мардум намозхои худро ба забони форсй анчом медодаанд. Лекин бо забони форсй анчом додани намоз амри муваккатй буда, бо одат кардани забон ба талаффузи хуруфи арабй хар мусулмон мебоист ибодатхои худро ба забони арабй анчом медод. Таълиму тадрис хам холо ба таври бояду шояд ба рох монда нашуда буд, дар ибтидо мадрасахо низ дар шакли имрузааш чудо ва мустакил аз масчидхо вучуд надошта, масчидхо хам вазифаи намозгоху ибодатгох ва хам вазифаи мактабу мадрасаро ичро менамуданд. Дертар, менависад Бендриков К. Е., кушодашавии мактабхо дар назди масчидхо ба коидаи маъмулй бадал шуда, чой доштани онхо дар хар деха шарти зарурй ва хатмй гардид ва дар асри VIII ин ходиса хусусияти умумиро ба худ касб намуд(9,13).
Бояд зикр намуд, ки фатхи кишвархои нав чй дар Гарб ва чй дар Шарк барои арабхо хамчун пахнкунандагони дин ва акидаи нав ба осонй даст намедод. Раванди пахн намудани дини нав ба хусус дар кишвархои Эрону Осиёи Марказй хеле тезу тунд ва бо душворй мегузашт. Арабхо хам дар навбати худ чорахои эхтиётии зиёд андешида, аз хавфи сар задани шуришу эътирозхо, натанхо дар шахрхои калон, балки дар шахрхои хурд низ кисмхои харбии
худро нигох медоштанд. Ва илова бар ин хамаруза ва бо хар роху восита кушиш менамуданд, ки мухочирати арабхоро ба Эрон ва Осиёи Марказй зиёдтар намоянд(14,11). Муаррихи машхури асримиёнагии араб ал-Балозурй менависад: «Вакте ки хокими Ирок Зиёд ибни Абусуфён соли 671м./51х. ар-Рабиа ибн Зиёд ал-Х,орисиро волии Хуросон таъйин намуд, хамрохи у аз шахрхои Куфаю Басра кариб 50 хазор мардонро бо оилахояшон ба он чо фиристод, то ки ар-Рабиа онхоро дар сохили дарёи Аму чойгир намояд»(3,507). Табарй низ хамин хабарро дар китоби «ар-Русул ва ал-мулук»-и худ зикр менамояд, ки мухочирон оилахояшонро хамрохи худ бурда, дар он чо муким шуданд(17,84-94) Арабхо бо оилахояшон дар шахрхои Нишопур, Марв, Балх ва дигар шахру дехоти Хуросону Мовароуннахр чой карда шуда буданд(14,11).
Аз руи маълумотхои таърихй дар ибтидо ин мухочирон бо ахолии махаллй омехта шудан нахоста ё аниктараш аз онхо харос намуда, дар кароргоххои алохида, дар канори шахрхо чой мегирифтанд(14,11). Масалан, дар Хуросон чунин буд. Арабхо, баъд аз ишгол кардани Марв, муддати панч-дах сол дар беруни он сукунат намуда, танхо баъд аз соли 665м. дар шахр мукимй шуданд(12,282). Дар Мовароуннахр низ ходисаи ба тадрич ба шахрхо ворид шудани арабхо мушохида карда мешавад. Лекин он кароргоххо ба зудй ахамияти худро гум намекарданд, хатто дар баъзе чойхо ба шахрхои азим табдил меёфтанд. Бо гуруххои калон ва ба таври муташаккил хичрат намудани арабхоро ба Хуросону Мовароуннахр В. В. Бартольд хам зикр намудааст. «^ароргоххо, - менависад у, -зуд ба марказхои хаёти шахрй табдил меёфтанд, марказхое, ки дар онхо шакли нави фарханги мусулмонй ба вучуд меомад. Аммо бокй мондани забони арабй (хамчун забони муошират) дар миёни мардум аз зиёду кам будани адади умумии унсури арабй дар нисбати кавмхои дигар дар он иклим вобаста буд. Мухочирони араб дар баъзе шахрхои Эрон, масалан шахри ^ум, фоизи хеле калонро ташкил медоданд, бинобар ин забони хукмрон дар он чо забони арабй буд(7,233-234). Дар чандин шахрхои дигари Эрон ва Осиёи Марказй арабхо махаллахои пурраро ишгол намуда, аз руи тобеияти кавмию кабилагии худ зиндагй менамуданд(14,12).
Чунин маълумотхо хеле зиёданд ва аз онхо чунин бармеояд, ки бо пеш рафтани фотехони араб ба умки кишвархои Осиёи Марказй адади дехахои арабнишин хамон кадар меафзуд. Пас хеч мумкин нест, ки ду кавми гуногунзабон асрхо дар пахлуи хамдигар зиндагй карда бошанду забони якдигарро надонанд ё наомузанд. колонки ин ду кавм нисбат ба забони якдигар бетафовут набуда, хар кадом ба забони хамсоя эхтиёчи шадид дошт, бе он кору зиндагияш ба садамахои гуногун ру ба ру мешуд. Барои арабхо забони точикй-форсй забони бозор, забони куча, забони муомилоти харруза ва бархурди онхо бо мардуми махаллй буда, забони арабй барои точику форс забони дин, фарханг, мактабу мадраса ва забони пешравии кору хидматашон ба хисоб мерафт ва хеч мумкин набуд, ки ин омил дар азбар намудани забони арабй аз чониби мардуми махаллй накши дуюмдарачаро ичро карда бошад, харчанд аз чониби мухаккикон нодида гирифта шудааст. Намунаи чунин хамчивории кавмхою миллатхо ва дар як сатх аз забони якдигар бархурдор будани онхоро мо бисёр мушохида намудаем ва менамоем. Х,атто русхо хам хангоми кушиши ба маданияти рус наздик намудани мардуми кучманчии вилоятхои Туркистон ва ташкил намудани мактабхои омузиши забони русй барои онхо, ба душворихо ру ба ру гардида будаанд. Бартольд В. В. кайдхои С. М. Граменитскийро аз китоби «Очерки тараккиёти маорифи халк дар Туркистон» чунин овардааст: «Кушодани мактабхо бештар дар чойхое дар назар дошта шуда буд, ки ахолии он имконияти камтар барои ошно шудан бо забони русй дошта бошанд: яъне дар дехахо, аулхо ва дар музофоти шахрхо. Ин накша дуруст будани худро исбот карда натавонист ва аз соли 1888 сар карда кучонидани мактабхо аз дехахо ба шахрхо, ба он чойхое, ки ахолии махаллй дар шафати русхо зиндагй карда, бо онхо муносибати харруза доштанд, огоз гардид.[6,304] Албатта таълими академй дар омузиши хар гуна забони бегона шарти зарурй ва макоми аввалиндарача дорад, лекин будани мухити забонй ё наздик будани он ин равандро хеле кувват бахшида, онро бисёр метезонад ва аз чихати сифату хубй сайкал медихад. Пас, тахмин кардан мумкин аст, ки омузиши забони арабй ва омода кардани донандахои ин забон махз дар шахрхое огоз гардида будааст, ки дар онхо ва ё атрофи онхо махалхои арабнишин вучуд доштанд. Хдрчанд аз он махаллаю дехахо ва шахрчахои як вакт арабй чизе намонда, мардумаш ба тамом дар миёни халкхои махаллй мунхал гардида бошанд хам, ба гумони мо, дар вакти худ дар пахн намудани забони арабй дар миёни мардумони Хуросону Мовароуннахр накши бузургеро анчом додаанд. Точиддин Мардонй хам дар бораи раванди гузаштани коргузорй аз забони форсй ба забони арабй дар Хуросону Мовароуннахр ва тайёр намудани амалдороне, ки бояд хату забони арабиро донанд,
гуфтаи мухдкдики рус С. Б. Певзнерро чунин овардаст: «Пайдо шудани ду лавхача бо алифбои арабй дар шахри Марв, ки ба давраи аввали ворид шудани арабхо ба Хуросон далолат мекунанд, аз он гувохй медихад, ки махз дар ин маркази бузурги идорй-маданй ва пойтахти хукумати арабхо дар Хуросону Мовароуннахр амалдорони донандаи хатту забони арабй тайёр карда мешуданд. Охиста-охиста шабакаи мактабхое (агар онхоро хамин хел номидан мумкин бошад), ки дар он котибон аз чумлаи ахолии махаллй хатту савод меомухтанд, меафзояд. Чунин мактабхо, аз афташ, дар Панчакент хам будааст. Зарфи сафолине, ки бо навиштачоти сугдию арабии аз чониби як кас анчомёфта, хангоми кофтуковхои археологй дар он чо ёфт шудааст, аз он гувохй медихад(14,16; 16,36).
Шояд дар мактаб номидани онхо шубха намудани Т. Мардонй сабаб дошта, манзур аз он мактабхо дар шакли имрузааш бошад, чунки мадрасахо дар кишвархои мусулмонй дар ибтидои асри X, аввал дар Мовароуннахр ва баъдтар дар Хуросон ба вучуд омада буданд. Лекин вучуд доштани мактабхои таълимоти ибтидой ва курсхои омузишй аз эхтимол дур нест, чунки бо пайдо шудани масчидхо аллакай таълимоти ибтидоии динй дар онхо огоз мегардид ва имкон дорад, ки зарурати рузро ба инобат гирифта, таълими хатро низ дар онхо ба рох монда бошанд.
Гумон меравад дар миёни сипохиён ва мухочирони ба Хуросон фиристодашудаи араб мавчуд будани адади зиёди маволй (гуломоне, ки аз чониби худи арабхо озод карда шуда буданд) хам дар интишори забони арабй дар миёни мардуми махаллй омили мухим шуда метавонистанд. Надонистани забонхои махаллй барои аксари фотехони араб, менависад Точиддин Мардонй, яке аз монеахои бештар эхсосшаванда дар рохи интишори ислом ба шумор мерафт. Аммо онхо барои муваффак шудан дар ин кор бештар ба кумаки гайриарабхо, ба хусус форситаборхое ру меоварданд, ки ислом оварда буданд ва аз чониби баъзе кабила ва кавмхои араб пуштибонй карда мешуданд. Онхо «мавлохо» буданд, яъне гуломони озодкардашуда(14,15). Мавлохои форсиасле, ки ислом оварда буданд, дар андак муддат забони арабиро аз худ намуда, донандагон ва донишмандони хуби сохаи дин низ гардида буданд. Онхо гурух-гурух ба сафхои артиши араб дохил шуда, дар кишваркушоихо иштироки бевосита доштанд ва барои кавй гардонидани таъсири онхо дар миёни мардуми махаллй накши мухим бозидаанд. Аз чумла дар миёни артиши волиёни Хуросон, ки бо ёрии он Мовароуннахр фатх гардида буд, адади маволй, ба хусус хуросонихо, хеле зиёд буд. Мусаллам аст, ки маволии мазкур намояндагони кавмхои мутамаддин ва фархангй буда, гарчанд арабхо онхоро хамчун рохбалад ва миёнрав оварда бошанд хам, таъсири онхо ба мухити фархангии мардуми махаллй аз таъсири фотехони арабхои бадавй бештар эхсос карда мешуд. Мухаккикони соха дуруст кайд намудаанд, ки «агар Мовароуннахр аз чихати сиёсй аз чониби арабхо фатх карда шуда бошад, аз чихати фархангй аз чониби хуросонихо фатх карда шудааст. Ва махз онхо пахнкунандагони забони арабй дар Мовароуннахр махсуб мешаванд(14,15; 8,279).
Мутаассифона, дар хусуси он, ки мардуми Мовароуннахр баъд аз кабули ислом чй гуна ба омузиши забони арабй огоз намуда буданд, маълумоти дакик надорем, лекин аз руи баъзе ишорахо тахмин кардан мумкин аст, ки аввалин ошной бо он аз тарики такрор кардан ва омухтани чизхои хеле сода ва марбут ба адои ибодот сурат гирифта, муддати хеле дуру дарозро дар бар гирифта будааст. Чунин машкхои барои навмусулмонхо душвор охиста-охиста забони онхоро барои талаффузи хуруф ва калимахои арабй омода месохт ва дар хотираи онхо як пойгохи муайянеро аз ин калимоту иборот ташаккул медод, ки онхо дар оянда барои ифода ва ибрози фикру андешахои на он кадар мураккаб замина шуда метавонистанд. Аммо мардум бо ин рох забони арабиро аз худ карда наметавонист, зеро хифз намудани чанд сураи ^уръон ва аз бар кардани ададе аз калимот ва ибороти динй-акидавй холо донистани забон ба шумор намерафт. Бар замми ин мардуми Мовароуннахр, чй хеле ки болотар зикр намуда будем, ба зудй дини исломро кабул накарда буд ва аксарияти онхое, ки ислом оварда буданд, исломашон руякй буда, дар ботин бутпарастй менамуданд. Барои он ки мардуми махаллй забони арабиро омузад, чорахои аз ин кор манфиат бардоштани онхоро андешидан лозим омад ва яке аз онхо ба забони арабй баргардонидани коргузорй буд. Бояд гуфт, ки дар Мисру Сурия ва Ироку Эрон баъди аз чониби арабхо ишгол шудани онхо муддатхо коргузорй ба забонхои махаллй идома меёфт, аммо ин тарзи коргузорй назорати умури идориро аз чониби арабхо мушкил мегардонид. Бинобар ин зарурати ба забони арабй гузаронидани тамоми коргузории идорй ба миён омада буд ва дар соли 78 х.(697м.) ин кор амалй гардид(14,16). Точиддин Мардонй хангоми овардани маълумотхои зикршуда ба муаррихони асримиёнагй Балозурй ва Ибни Надим истинод
кардааст,(13,368-369; 4,338-339) аммо худи Балозурй дар бораи таърихи тахвили коргузорй аз форсй ба забони арабй хикояи муфассале дорад, ки зикри он шояд аз манфиат холй набошад. Балозурй менависад, ки Мадоинй Алй ибни Мухаммад ибни Абусайф аз шайхони худ накл мекунад, ки девони хирочи Савод ва бокии Ирок хамчунон ба порсй буд, то Х,аччоч бар Ирок вилоят ёфт. Вай Зодонфаррух ибни Байриро котиби хеш карор дод. Солих ибни Абдуррахмон, озодкардаи Бани Тамим низ бо Зодонфаррух буд ва назди у бо тозию порсй менавишт. Падари Солих аз асирони Сичистон буд. Зодонфаррух Солихро ба хидмати Хдччоч бурд ва дили Х,аччоч аз Солих шод шуд... Рузе Солих ба Зодонфаррух гуфт: «Ту сабаб шудй, ман назди амир рох ёбам ва чунон ки мебинам, у аз ман хурсанд аст ва итминон надорам, ки маро бар ту мукаддам надорад ва туро аз кор наяндозад». Зодонфаррух гуфт: «Чунин гумон мабар, чу у бар ман беш аз ту ниёзманд аст, зеро чуз ман касеро барои кори мухосаботи хеш намеёбад». Солих гуфт: «Ба Худо, ки агар бихохй хисобхоро ба арабй баргардонам, ин корро тавонам кард». Гуфт: «Сатре аз онро баргардон». Ва у чунон кард. Пас вайро гуфт: «Таморуз кун» (Худро бемор вонамуд кун). У таморуз кард ва Х,аччоч табиби хешро назди вай фиристод ва маразе дар у надид. Хабар ба Зодонфаррух расид ва ба у ишорат кард, ки худро ошкор созад.
Сипас Зодонфаррух дар айёми Абдуррахмон Мухаммад ибни Ашъас ибни Киндй кушта шуд... Х,аччоч Солихро ба чои у котиби хеш кард. Ва Солих вайро аз он чй дар боби накли девон миёни у ва Зодонфаррух гузашта буд, бохабар сохт ва Хдччоч бар он шуд, ки девонро ба арабй накл кунад ва Солихро бар ин кор бигуморид.
Умар ибни Шабах аз Абуосим Набил ва у аз Салт ибни Абусалт накл мекунад, ки Х,аччоч ба Солих ибни Абдуррахмон мухлате дод ва у девонро накл кард, (яъне ба арабй баргардонд)(2,260). Албатта, ба забони арабй гузаштани коргузорй барои мардуми Форс, хусусан барои онхое, ки хатту савод доштанд зарбаи сахте буд, чунки онхо охирин мавкееро, ки аз мавчудияти фарханги онхо дарак медод, аз даст дода истода буданд. Бехуда нест, ки Мардоншох, писари Зодонфаррух ба назди Солих омада, ба у сад хазор дирхам доданй мешавад, то аз ин кори носавоб даст кашад, аммо Солих розй намешавад. Мардоншох ба Солих чунин мегуяд: «Худованд решаатро аз чахон барканад, хамонгуна ки решаи порсиро баркандй»(2,263). Аммо на хамаи ахли калам ин падидаро манфй арзёбй кардаанд. Масалан, Абдулхамиди Котиб, ки асли форсй дошта, котибони асримиёнагй ба у хакки устодй коиланд, хидмати уро хуб арзёбй намуда, мегуяд: «Чй бокифоят марде буд ва чй миннати бузурге бар котибон дорад»(2, 284).
Чй хеле ки болотар зикр намуда будем, Мовароуннахр хеле дертар ба дасти арабхо гузашта буд, бинобар ин забони коргузорй дар ин минтака чанд муддати дигар ба забони форсй-точикй идома менамуд. Аммо новобаста аз ин арабхо барои харчи тезтар ба забони арабй баргардонидани коргузорй манфиатдор буданд, зеро надонистани забони арабй назорати ниходхои молии Мовароуннахрро барои онхо душвор мегардонид. Бояд гуфт, ки гузаронидани коргузорй ба забони арабй маънои ба арабхо иваз намудани амалдорони халкхои кишвархои фатхшударо надошт, то ки боиси ягон навъ норозигй ё нооромй шуда тавонад. Балки аз онхо талаб карда мешуд, ки забони арабиро аз худ кунанд ва вазифаашонро бо ин забон адо намоянд. Х,арчанд то замони ба вучуд омадани чунин зарурат, аниктараш то нимахои асри VIII, дар миёни мардуми Хуросону Мовароуннахр шумори котибон ва донандагони хатту забони арабй кам набуд, аммо барои таъмин намудани хидматрасонии идорй дар тамоми каламрави вилоятхои форсизабони хилофат хеле нокис буд(14,16). Табиист, ки гузариш аз коргузории форсй ба коргузории арабй кори фаврй ё механикй набуда, муддати тулониро такозо менамуд ва кори дар Ирок анчомдодаи Солих ибни Абдуррахмон холо маънои дар саросари каламрави Эрон, Хуросон ва Мовароуннахр, ки як чузъи вилояти Хуросон махсуб мешуд, чорй гардидани коргузориро ба забони арабй надошт. Ин икдом агар дар охирхои асри VII дар Ирок огоз гардида бошад, дар сарзамини Хуросону Мовароуннахр, аз руи маълумотхои ал-Ч,ахшиёрй, забони арабй хамчун забони расмии идорй танхо дар соли 124/742 ба муомилот дохил карда мешавад. Якумин шахсе, ки мукотиботро дар каламрави Хуросон аз забони форсй ба забони арабй гардонидааст, менависад ал-Ч,ахшиёрй, котиб-Исхок ибни Тулайк аз кабилаи Нахшал мебошад(18,43).
Аз гуфтахои мухаккикон маълум мегардад, ки то ин муддат натанхо мухосабот, чй хеле ки Солих ибни Абдуррахмон ваъда карда буд, балки тамоми умури идорию девондорй аз кабили мукотаботу муросалот пурра ба забони арабй баргардонида шуда буд. Бояд гуфт, ки ба забони арабй гузаштани корхои идорй ва давлатдорй барои интишори хамачонибаи забони арабй такони бузурге гардид ва акнун хамаи ононе, ки мехостанд дар ниход ва сохторхои
давлатй ё гайридавлатй ба коре машгул шаванд, хатман бояд забони давлатй ва хатти арабиро медонистанд. Аз чониби дигар чараёни саросар мусулмоншавии мардуми Хуросону Мовароуннахр ва барои адои фаризахои харруза, донистану азбар намудани адади муайяни сурахои куръонй ва боз чандин коидаю талаботхои мазхабии марбут ба зиндагии исломии у, ки хамагй ба забони арабй буданд, дар пахншавии ин забон ва зиёд гардидани таъсири он дар чомеа накши кам надоштанд.
Х,амин тавр зарурати таълими хатту саводи арабй ба миён омад ва барои ин кор чое лозим буд, ки дар он чо гуруххо чамъ шаванд, муаллим лозим буд, то ба онхо дарс дихад. Аммо холо чунин чойхо, аниктараш мактабхо, вучуд надоштанд ва дар бораи он, ки мактабхои кухнаи сугдй ё пахлавй барои ин истифода шуда бошанд, низ маълумотхои дакик вучуд надорад, хол он ки аз хусуси вучуд доштани чунин мактабхо хам мухаккикони точик ва хам сайёхони асримиёнагй маълумот додаанд. Бинобар ин чунин хулоса кардан мумкин аст, ки аввалин мактабхои ибтидой хам хамин масчидхо буданд, зеро онхо аз рузи арзи хастй намуданашон ин накшро дар шаклхои гуногун ичро намуда меомаданд. Дарвокеъ, дар ин мархила вазифаи мактаб зиёда аз ин хам буда наметавонист, чунки мардуми ба тозагй динро пазируфта, мебоист чизхои зиёдеро дар бораи динашон медонист ва азбар мекард, зеро дини ислом танхо бо адо намудани намозу руза комил нагардида, фарогири тамоми пахлухои зиндагии мусулмон буд ва меъёрхои ахлокй, ичтимой, иктисодию маишии уро низ ба тартиб медаровард, ки хамаи ин барои мардум нав буда, донистанаш зарур ва хатто хатмй гардида буд. Х,арчанд хадаф аз дарсхои аввалин шиносой ва омодасозии мусулмон ва дар мафкураи он ташаккул додани акидаи исломй бошад хам, ин дарсхо дарсхои забони арабй махсуб мешуданд, зеро онро ё муаллими араб мегузаронид ва дигаре уро тарчума мекард, ё агар муаллим аз донандаи забони махаллй бошад, у низ хатман аввал матлабро бо арабй баён мекард, сипас онро ба забони точикй шарху тафсир менамуд. Бинобар ин мо таърихи омузиши забони арабиро дар Хуросону Мовароуннахр бо таърихи интишори ислом ва пайдоиши аввалин масчидхо вобаста медонем. Агар аввалин масчид дар Мовароуннахр (Бухоро) дар соли 713 м. таъсис ёфта бошад, пас аввалин дарсхои забони арабй низ тахминан аз хамин вакт огоз гардидаанд. Мусаллам аст, ки холо маводи дарсй ва дастурхои таълимй мухайё набуда, муаллимон одатан аз чумлаи донандагони ^уръон ва хадис буданд ва чизхои азбаркардаи худро ба навмусулмонон таълим медоданд, зеро илмхои исломй то ин замон ба шохахо чудо шуда бошанд хам, донандагони онхо хануз зиёд набуданд. Аммо барои омузонидани харфхо бошад аз воситахои барои хамон замон маъмул ва дастрас истифода карда мешуд, мисли тахтачахо, лавхахои сафолин ва амсоли инхо, ки намунахои он, чй хеле ки дар боло зикр шуд, дар шахрхои Марву Панчакент ёфт шудаанд. Лекин таълими хат холо барои хама хатмй нагардида буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Арипов М. Из истории педагогической мысли таджикского народа. Монография / М. Арипов. - Душанбе, 1962. -273 с.
2. Балозурй, Ахмад. Футух ал-булдон. ч.1.Тарчумаи Мухаммад Таваккул. / Ахмад Балозурй. - Техрон: Нашри Нукра, 1337 шамсй. -322 с.
3. ал-Балозурй, Ахмад. Китоб Футух ал-булдон, ч. 1- 3. / Ахмад Балозурй.- ^охира: Мактабат ан-Нахза ал-Мисрия, 1956-1958. - 793 с.
4. ал- Балозурй, Ахмад. Китоб Футух ал-булдон.ч.2. / Ахмад Балозурй. - ^охира: Мактабат ан-Нахза ал-Мисрия, 1956-1958 . -518 с.
5. Бартольд В. В. Сочинения. Т II ч.2. / В. В. Бартольд. -М.: Наука, 1964. - 661 с.
6. Бартольд В. В. Сочинения. Т II. ч.1. / В. В. Бартольд. -М.: Наука, 1963. - 1024 с.
7. Бартольд В.В. Этнографический состав мусульманского мира.Значение арабского языка и арабской литературы / В. В. Бартольд. //-Соч. в 9т. -М.: Наука, 1966, т.6. - 785 с.
8. Беленицкий А.М. Средневековый город Средней Азии./ Беленицкий А.М., Бунтович И. Б., Большаков О. Г. - Л.: Наука, 1965. -279 с.
9. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане. (1865-1924) / Бендриков К. Е. -М.: Акад. Педнаук РСФСР, 1960. -512 с.
10. Большая Советская Энциклопедия, том I. -М.: Советская энциклопедия, 1970. - 607 с.
11. Большая Советская Энциклопедия, том 31. -М.: Советская энциклопедия, 1970. -632 с.
12.Гардезй, Мухаммад Зайнул-ахбор. Би саъй ва ихтимоми Абдулхай Х,абибй. / Мухаммад Гардезй. -Техрон, 1347/1968. -351 с.
13.Ибни Надим. ал-Фехрист. / Ибни Надим -Бейрут: Дору-л-маъориф ли-т-тибоъа ва ан-нашр, 1398/ 1978. -588 с.
14.Мардони Т. Н. Арабско-таджикское двуязычие в поэзии IX-X вв./ Т. Н. Мардони. -Душанбе: Маориф, 1993.- 166 с.
15. Оранский И.М. Введение в иранскую филологию. / И.М. Оранский -М.: Наука, 1960. -490 с.
16.Певзнер С.Б. О двух арабских азбуках из раскопок в Мерве./ С. Б. Певзнер. // Эпиграфика Востока, IX. - М-Л., 1954. -С. 36.
17.ат-Табарй М. Ч,. Таърих ар-русул ва-л-мулук. Тахкик Мухаммад Абулфазл Иброхим, ч. 7. / М. Ч. ат-Табарй. -Ал-^охира, 1933. - 635 с.
18.ал-Чахшиёрй, Абдулло. Китоб ал-вузаро ва-л-куттоб. Ат-табъа ал-уло. / Абдулло ал-Чахшиёрй. -^охира, 1937. - 456 с.
REFERENCES:
1. Aripov M. From the History of Pedagogical Thought of the Tajik People. Monograph. / M. Aripov. - Dushanbe, 1962. - 273 p.
2. Balozuri, Amad. Futuh al-buldon. -V.1. Translated by Muhammad Tawakkul. / Amad Balozur. - Tehran: Silver Publication, 1337. - 322 p.
3. al-Balozuri, Amad. Kitob Futuh al-buldon. - V.V.1- 3. / Аhmad Balozuri. - Caria: Maktabat al-Nahza al-Misriya, 1956-1958. - 793 p.
4. al-Balozuri, Amad. Kitob Futuh al-buldon. -V. 2. / Amad Balozur. - Caria: Maktabat al-nahza al-Misriya, 1956-1958. - 518 p.
5. Bartold V.V. Compositions. -V.2., Part 2. / V.V. Bartold. - M.: Science, 1964. - 661 p.
6. Bartold V.V. Compositions. - V.2., Part 1. / V.V. Bartold. -M.: Science, 1963. - 1024 p.
7. Bartold V.V. Ethnographic Composition of the Muslim World. The Meaning of the Arabic Language and Arabic Literature / V.V. Bartold. // - Op. in 9t. -M.: Science, 1966, -V.6. - 785 p.
8. Belenitsky A.M. The Medieval City of Central Asia./ Belenitsky A.M., Buntovich I. B., Bolshakov O.G. - L.: Science, 1965. - 279 p.
9. Bendrikov K.E. Essays on the History of Public Education in Turkistan. (1865-1924) / K. Bendrikov - M.: Acad. Pednauk RSFSR, 1960. - 512 p.
10.The Great Soviet Encyclopedia, Volume I. - M.: Soviet Encyclopedia, 1970. - 607 p.
11.The Great Soviet Encyclopedia, Volume 31. - M.: Soviet Encyclopedia, 1970. -632 p.
12.Gardez, Muhammad Zaynul-ahbor. Under the editorship of Abdulgay Habibi. / Muhammad Gardez. -Tehran, 1347/1968. - 351 p.
13.Ibni Nadim. al-Fehrist. / Ibni Nadim-Beirut: Douro-l-ma'orif li-t-tibo'a wa an-nashr, 1398 / 1978. -588 p.
14.Mardoni T. N. Arabic-Tajik Bilingualism in Poetry of the IX-th - the X-th Centuries / T. N.
Mardoni. - Dushanbe: Enlightenment, 1993. - 166 p. 15.Oransky I.M. Introduction to Iranian Philology. / I.M. Oransky. - M.: Science, 1960. - 490 p.
16.Pevzner S.B. About two Arabic Alphabets from Excavations in Merv. / S. B. Pevzner. // Epigraphy of the East, IX. - M-L., 1954. - P.36.
17.at-Tabari M. J. Taarikh ar-Rusul wa-l-muluk. Tahqiq Muhammad Abulfazl Ibrohim, -V. 7. / M. J. at-Tabar. - Caria, 1933. - 635 p.
18.al-Jahshyior, Abdullo. Kitob al-vusaro wa-l-kuttob. At-taba al-ulo. / Abdullo al-JaHshyior. -Caria, 1937. - 456 p.
