CC BY
10Ключевые слова: нация, язык, слово, лексические элементы, государство, страна, этимология, политический, религиозный, иранский, согдийский язык, независимость, свобода, нравственность, турецкий язык, субстрат, административная система, политическая, идеологическая.
THE MAIN SYNCOL OF THE STATE AND THE SIGN OF THE EXISTENCE OF THE
NATION
The article examines the history and tradition of the flag from the ancestors of the Tajik people.
The author emphasizes that during the long period of using the flag, many amendments were made in its appearance, which contributed to its improvement.
Analyzing the origin of the Tajik lexeme to «flag», the author comes to the conclusion that it is a Sogdian-born salt, which was later borrowed in a number of non-Iranian languages, including in Turkic, Bulgarian, Serbian, Romanian and other languages.
АДАБИЁТ
1. Абдуллоев С. Исмоили Сомонй. Нашри дуюм (бо такмилу иловато). -Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Чалил. 1998.
2. Деххудо А. Лугатнома. Чилдхои 3, 4. Техрон, 1373.
3. Древнетюркский словарь. Под редакцией Герценберга Л.Г. и др. Ленинград: Наука, 1969
4. Муин М. Фарханги форсй. Чилди 1. Техрон, 1375.
5. Солехпур Ч. Худомузи чомеи туркии истонбулй. Эрон-Табрез: Бунаб, 1987. с.160)
6. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Том 1. -М.: Прогресс, 1986.
7. Фарханги забони точикй. Чилдхои 1-2. -М.: Советская энсиклопедия. 1969.
8. Фарханги тафсирии забони точикй. Чилдхои 1-2. Зери тахрири С. Назарзода ва дигарон. 2008.
9. Хдсандуст М. Фарханги решашиносии забони форсй. Чилди 2. -Техрон: Нашри осор. 1393.
10. «Шохнома. Фарханги мухтасар». Тартибдиханда И. Ализода. -Душанбе: Адиб, 1992.
11. Шпуллер Б. Таърихи ислом дар куруни нахустини исломй. Тарчумаи Марями Мирахмадй. Чилди 2-юм. -Техрон, чопи дувум. 1373.
Сведения об автора:
Абдуджамол Хасанов - доктор филологических наук, профессор, заведующий кафедрой таджикского языка Таджикского государственного университета имени академика Бободжона Гафурова; тел.: + (992)928242561
About the autor:
Abdujamol Hasanov - Doctor of philological sciences, professor, head of the Department of Tajik Language at the Tajik State University named after Academician Bobojon Gafurov; tel.: +(992)928242561
НОМВОЖАИ SUrD ДАР "ШО^НОМА"-И АБУЩОСИМ ФИРДАВСй
Цосимов О.Х
Донишгоуи давлатии тиббии Тоцикистон ба номи Абуалй ибни Сино
"Шохнома"-и Абулкосим Фирдавсй чун хамосаи бузурги чахонй маълумоти нихоят рангину чолиберо дар бораи таърихи тамаддуни миллати точик ва дигар халкхои эронинажод фаро мегирад. Ин хама маълумот дар хамбастагй бо тавсифи муносибатхои сиёсиву ичтмоиву иктисодиву фархангии мардуми точик бо соири мардуму кишвархои хамсоя зикр мегардад.
Дар баробари олоти корзор, чонварону гиёхон, сангхои гаронбахову филизот, либосу зарфхо, ашёи дарбору хушбуихо, масолехи сохтмону бинову коххо, асбоби мусикиву унвони лахнхо, ситораву бурчхои осмон, исмхои шахсу гуруххои дигари вожахо дар "Шохнома"-и Фирдавсй топонимхо, аз он чумла номи шахру кишвархо хеле фаровон ба кор рафтаанд. Ин падида агар аз як тараф аз чахонгардии Фирдавсй ва вусъати тасаввуру умки дониши у гувохй дихад, аз тарафи дигар ба фарохии сахнаи ходисаву руйдодхои "Шохнома", бузургии худуди фарогирифтаи он ишорат мекунад.
Дар "Шохнома"-и Фирдавсй дар баробари номхои шахру кишвархои машхури китъаи
Осиёву Африкову Аврупо аз кабили Эрону Хинд, Чину Миср, Яману Багдод, Маккаву Халаб, Юнону Рус, Руму Кунстантинай, Булгору Саклаб (Словения?), Арменияву Сакило (Ситсилия?), Озарободагону Арону хамчунин даххо шахру кишвархое номбар шудаанд, ки дертар номи онхо ё аз сахнаи таърих сутурда шуданд, ё тагйир карданд ва ё дар хошияи замон чой гирифтанд.
Ба ин гурух шахркишвархое ба мисли Хоразм, Бохтар, Марв, Сугд, Тайсафун, Харй (Хирот), Балх, Хатлону Шугнон, Кобулу Зобул, Сиистону Мозандарон, Тирмизу Бухоро, Чочу Фаргар дохил мешаванд, ки Фирдавсй онхоро вобаста ба ходисаву руйдодхои хамосаи бузурги хеш ном бурдаасту тавсиф кардааст.
Дар байни ин номвожахо исми махалли Suyd низ дар "Шохнома"-и Фирдавсй чойгохи хосае дорад.
М. Занчонй дар "Фарханги чомеи "Шохнома" Suyd -ро чунин тафсир кардааст: "Шахре дар Мовароуннахр, ки наздики Самарканд буда, бумиёни онро сугдй ва сугдиён мегуфтанд, ки яке аз чанноти арбаа хонанд. Хати сугдй наздик ба хатти пахлавй аст" [6, 614]. Дар "Фарханги "Шохнома"-и Алии Равокй сифати suydi аз вожаи Suyd шархи худро пайдо кардааст, ки ба тарики зайл аст: "1) забони сугдй, яке аз забонхои миёнаи шаркии эронй, ки бештар дар хавзаи Фароруд (Мовароуннахр) аз чанд карн пеш аз ислом то садаи савуму чахорум ба кор мерафтааст; 2) мардумоне, ки дар сарзамини Сугд зиндагй мекарданд" [8]. А. Багдодй дар "Фарханги "Шохнома" тахти раками 1461 калимаи Suyd -ро "ба замми "син", шахре фарахбахш ва нишотангез дар чавори Самарканд" маънй кардааст ва ба он байти зеринро мисол овардааст:
Замин то лабируди Цащун марост, Ба Сугдему ин подтоки цудост [3].
Мутолиаи чопи интикодии нухчилдаи Душанбе собит месозад, ки Suyd дар "Шохнома"-и Фирдавсй 17 бор истифода гаштааст, ки ин бо мушохидахои Ф.Волф бо андаке дигаргунй дар шуморахои тартибии байтхо мувофикат мекунад. Шохномашиноси маъруфи олмонй Ф. Волф дар "Фарханги "Шохнома"-и хеш Suyd -ро чун "GN, Stadt" - "номи чугрофй, шахр" шарх додааст [ 10, 523].
Номвожаи Suyd асосан дар робита бо се достони "Шохнома" зикр гардидааст: 1. Достони Сиёвуш (5 маротиба); 2. Достони Кайхусрав (6 маротиба); 3. Достони разми Хокони Чин бо Хайтолиён (ва руйдодхои марбут ба он) (5 маротиба). Як дафъаи дигар Сугд дар достони "Ч,анги Рустам бо Кофури мардумхор" номбар шудааст [9.4].
Бори аввал Suyd дар номаи Сиёвуш ба Ковус зикр мегардад. Сиёвуш бо лашкари ороста бо Ковус падруд мегуяд (бори охирин), ба Зобулистон назди Рустами Дастон як мох мемонад, сипас бо лашкари бештаре (бо сарбозони нав аз Зобулу Кобулу Хирот) тавассути Толикону Марвруд то ба Балх мерасад, ва ончо лашкари Афросиёбро бо сарварии Гарсевазу Бормон, ки нав аз тарафи Турон бахри чанг расида буданд, шикаст медихад ва сипас ба Ковус нома менависад:
Ба Балх омадам тоду пирузбахт, Ба фарри цахрндори бо тоцу тахт.
Се руз андар он цанг шуд рузгор, Чахррум бубахшуд парвардигор.
Сипщрам ба Тирмид шуду Бормон, Ба кирдори новак бицаст аз камон...
Кунун то ба Цащун сипоты ман аст, Цахрн зери фарри куло%и ман аст.
Ба Сугд аст бо лашкар Афросиёб, Сипоту сипафуд бар инруи об.
Гар эдун, ки фармон дщад шщриёр, Сипщ бугзаронам, кунам корзор. [9.2, 65].
Ин байт ва байти дигаре, ки дар он Suyd бори дувум зикр мегардад, ишорат ба он мекунад, ки Афросиёб Suyd -ро истирохатгохи хеш интихоб мекардааст, ва фарогату чашну маросимхои мухими худро дар он чо баргузор месохтааст:
Бифармуд, к-аз номдорон щзор, Бихонанду аз базм созанд кор.
Саросар %ама дашт озин нщанд, Ба Suyd андар ороиши Чин нщанд [9.2, 69].
Махз Suyd -ро интихоб кардани Фирдавсй ба сифати фарогатгохи Афросиёб тасодуфй нест. Бегумон Фирдавсй рочеъ ба бихиштосо будани Suyd, обхои равону кулхои булурин, сабзаву мевахои тару тоза ва манзарахои дилнишини он огох буд. Дар ин бора фархангхои мухталифи форсй-точикй маълумот пешниход менамоянд. Масалан, дар "Бурхони котеъ" Suyd ^ "номи шахрест аз Моваруннахр, наздики Самарканд, гуянд обу хавои он дар нихояти латофат бошад
ва он ба СyFди Самарканд шухрат дорад, онро бихишти дyнë низ мегуянд" [1].
Myвофики мaълyмоти таърихшиносон, давлати СyFд тули бештар аз хазор сол, аз он чумла, дар даврони зиндагии Фирдавсй ва таълифи "Шохнома" низ вучуд дошт [4, 387]), Фирдавсй дар давраи чахонгардй ва омузиши достонхои "Шохнома" байни мapдyм ва омодагй ба таълифи он метавонист сафаре ба Suyd дошта бошaдy онро омухта бошад. Вале Фирдавсй, ки бо маъхазхои xaтгивy шифохии aсотиpy таърихи Эронзамин, аз он чумла "Aвaсто" огохиву ошной дошт, метавонист аз онхо маълумот ба даст оварда бошад. Рочеъ ба Suyd ва дигар кишвархои Эронвич дар Осиёи Mapкaзй дар "Aвaсто" маълумоти чолибе пешниход гардидааст. Коми Suyd, ки дар забони авастой ба шакли Sughdha (кишвари сyFдиëн) ва Sughdhoshayana (кароргохи сyFдиëн) сабт шудааст, дар фехрасти чyFpофии "Aвaсто" дар баробари дигар кишвархои Осиёи Mapкaзй ба хайси кишвари асилу зебои Ориёно ном бурда мешавад, ки дорои сифатхои бехтарин аст. Дар Mехpяшт, яшти дахум - "Суруд дар ситоиши Mитpa", ки ба давраи нисбатан кадимтари таълифи "Aвaсто" тааллук дорад, Suyd дар радифи дигар кишвархои Осиёи Mapкaзй чунин тавсиф шудааст: "кишвархое, ки сипахбадони мaFлyбнaшaвaндaи онхо корзорхои бешумор месохтанд, куххои баланд дорои чарогоххои фаровон ба шахси парастори чорпоён хидмат мекарданд, дарёчахои булурй бо пахнаи густурда, рудхои васеи пуроб ба суи ... Хррот ва Mapв, Fyp, СyFд ва Xоpaзм равон буданд" [4, 72].
Дар корбурди савуми Suyd дар "Шохнома"Лфросиёб даъво мекунад, ки тибки таксимоти Фаридун Эронзаминро ба Эрачу Салму Тур "аз Чин то лаби руди Чайхун" ба y тааллук дорад, вале СyFд кишвари мустакил ва подшохии чудогона аст:
Бипурсаш фаровону бо у бигуй, Ки мо суи Эрон накардем руй.
Зи Чин то лаби руди Цащун марост, Ба Сугдему ин подшо^й цудост. %амон аст, к-аз Салму Тури далер, Забар шуд цахрн, он куцо буд зер [9.3, 11].
Дар зикри чоруми Suyd дар "Шохнома", сарфи назар аз даъвои худ, Aфpосиëб бо максади гурез аз чанг Suyd ва дигар шахркишвархои сохили рости Омуро ба Сиёвуш таслим месозад: Бар он сон, ки Рустам щме ном бурд, Зи хешон наздики сад баршумурд. Суи шоуи Эрон фиристодашон, Басе хилъату некуй додашон...
Бухорову Сугду Самарканду Чоч Сапецобу он кишвару тахти оц Тщй карду шуд бо сипау суи Ганг, Байона нацусту фиребу диранг [9.3, 84].
Умуман, Suyd хамчун кишвар дар кадимтарин кисматхои "Aвaсто", ки ба авохири асри хафт ва авоили асри шашуми пеш аз мелод тааллук доранд, дар боби аввали "Видевдат" дар сислсилаи "бехтарин кишвархо ва мамлакатхои офаридаи Лхypaмaздо" номбар карда мешавад: "Ayiryanam vaija, "»j^ Gvah -макони суFдиён", "^jjjl* Maurvy (нохияи Mapв), тавоно, ростипараст", Bahdi (Бохтар), зебо бо дирафшхои афрошта", "SH Nisya, ки байни Mauru ва
Bahdi вокеъ аст", Harayva »Л£(нохияи Хррот) ва навохии дигар то мавзеъхои Хрнд ва Haraxvaty (Araxoziya) дар чануби шаркй, ^jlä Haytumanta дар водии Hilmand (Хилманд) дар чануб, кишвархои Гургониён ва FоF (дар шимолу шаркри Mод) дар Fapб" [4, 71].
Aз 17 маротибаи корбурди Suyd дар "Шохнома" ду маротиба дар пахлуи он номи Xaтлон, се дафъа Самарканд, чор дафъа Бухорову Чоч, ва дигар номхои Xоpaзм, Xyтaн, Тирмиз, Балх, Гургон, Ганг, Сапечоб, ЧaFOнй, Бомй, Тарак, Кашонй, Хайтол, Чайхун ва Faйpa сабт шудаанд. Яъне, дар асоси абёти ч.З, сах 77 ва хамнишинии дигар топонимхо бо Suyd чунин хулоса кардан мумкин аст, ки барои Фирдавсй Suyd кишваре алохида буд ва дар хамсоягии Чочу Самарканду Бухорову Xa^ro^ Тирмизу Балху Xyтaн ва f. карор дошт.
Дар бораи худуди Suyd маълумотхои гуногун ва мутафаррик вучуд доранд. Ин чо зикр кардан бамаврид аст, ки худуди Suyd дар даврахои мухталиф мутафовит буда, дар умум шахрхои сохили чапи миёноби Сайхун (Xyчaнди имруза ва атрофи он), водии Зарафшон то Самарканду Бухоро ва атрофи онхо (аз ин py таъбирхои "СyFди Самарканд" ва '^f.^ Бухоро" машхур буд), Кешу Шахрисабзу Бойсунро дар бар мегирифт. Казар ба маълумоти аллома Б. Faфypов, "Suyd ба ду маънй - "фишурда" ва "васеъ" истифода мешудааст. Suyd ба маънии васеъ тамоми водии Зарафшон (баъзе навохии улёи онро истисно мекарданд) ва водии К^ашкадарё (Кешкруд) мебошад. Хамзамон тасаввуроте низ маъмул буд, ки Suyd танхо нохияи Самарканд мебошад" [4, З79].
Arap аз ин нуктаи нaзap андеша poнем, гyфтaн мумкин аст, ки Suyd - и Фиpдaвcй ба маънии вacеи он мебошад, ва гумон меpaвaд, ки он минтакаи имpyзaи вилояти СyFд (Иcтapaвшaнy Хучанду Иcфapa, водии Зapaфшoн) ва Сypxoндapë (водии Кешкpyд)- po дap бap мегиpифтaacт. Ба ин андеша он нукта низ Faйpимycгaким далолат мекунад, ки дap тафовут бо номи Faryar (ФaлFap, ФapFap - ба ëд меopем, ки баъзе нaвoxии болооби Зapaфшoн ба Suyd шомил набуданд!) нoмxoи бocтoнии Хучанд, Ист^авша^ Панчакент, Кеш ва f. дap "Шoxнoмa" дyчop намеоянд, яъне, orn,opo метaвoниcт топоними Suyd фapoгиp бошад.
Дap xap cypaт, яке аз давла^ои кишвapи бyзypги Эpoнзaмин будани Suyd на тaнxo дap "Шо^ома" ишopaт мешавад, балки дap кaтибaxoи Тахти Чамшед "аз capзaмини '^кощои мoвapoи Suyd" (яъне, он тapaфи py№ Сaйxyн) то xyдyди Kym (Х,абашистон) мacoxaти бyзypгеpo дap бap гиpифтaни Давлати Х,ахоманишй" [4, 105-106] низ ишopa ба он мекунад, ки мacкyн то cox,Hra py№ Сaйxyн бо caкoиxoи coxили pocти он xaмcoягй доштанд.
Зи^и панчуми Suyd дap "Шoxнoмa" низ бо Сжвушу Aфpocиëб вoбacтa аст, ки СyFдpo бештap чун мавзеи гyфтyгyзop бapoи cyлx ва кaнopaчyй аз кopзop байни Эpoнy Тypoн иcтифoдa мебypд:
Ба Балл андарун буд чандон сипоу Сипаубуд чу Гарсевази некхоу.
Нишаста ба Suyd андарун шауриёр Пур аз кина бо тегзан сад уазор [9.3, 98].
Зи^и шашуми Suyd дap "Шш,нома" дap достони "Чанги Рустам бо Кофурт мapдyмxop" cypaт гиpифтaacт, ба таодики маълумоти "Aвacтo" ва фapxaнгxoи дигap, инчунин ба таодики бай^ои зикpшyдaи Фиpдaвcй, мавзеи фapoFaт ва шикop будани Suyd-po таъкид меcoзaд: В-аз он цойгау низ лашкар биронд, Биёмад ба Сугду ду уафта бимонд.
Ба нахчиру грру ба май даст даст бурд, Аз ин гуна якчанд хррду шумурд[9.5, 227].
Maвpиди зи^ аст, ки вожаи Suyd аз "як вожаи y^yHropom бapмеoяд ва ба маънии рахшидан, дурахшидан ва с;рхтан аст" [4, 378] ва аз ин pешa имpyз дap забон кaлимaxoи осугда (o+cyxтa), осугдан (нима cyxтaн), сугдиёна (паймонаи шapoб) мавчуд аст.
Шаш мapoтибaи дж^ Suyd дap "Шо^ома" дap достони Kaйxycpaв ва пoдmoxии y зи^ мегapдaд. Зикpи xaфтyми Suyd дap "Шо^ома" бо он чолиб аст, ки зимни он xaтcaйpи xapa^iH лamкapи Kaйxycpaв тaxти capвapии cипaxcoлop Гyдapзи Кашводагон бо pиcoлaти аз зулми Aфpocиëб озод кapдaни шaxpкишвapxoи миëни Чaйxyнy CaËx^ тaвcиф меëбaд (аз pyH тapтиби зикpи мaxaлxo дap матни "Шoxнoмa") ва дap кадом мyxити чyFpoфй Kapop доштани СyFдpo ба мо oшкop метозад: Эpoн - Бycт - Толикон - Фopëб - Aндapoб - Бомдан - Гypкoнoн - Балх -Бадахшон - Ому - Зам - Шингон - Т^мад - Виcaгapд - Бyxopo - СyFд - Нимpyз - Бoxтap -Kamмиp - Кобул - K;aндaxop - Синд - Ллонон:
Хамедун бирав то дари Сугд низ, Нацряд кас он подтоки ба чиз [9.5, 99].
Зи^и xaштyми Suyd зимни чунин иттилооте ба вукуъ мепайвандад, ки Kaйxycpaв, баъди гузаштани Чaйxyн ва эълони нияти неки хеш, бахшидани xaдя ва pacoнидaни шкушо, ба мapзи Suyd paxcипop мешавад, дap шмои он чaxoни тoзaеpo дapмеëбaд, бо бахтттиттту ra^xo шaxpy мapдyмoни oнpo обод меcoзaд. Нуктаи чолиб он аст, ки аз xap хонадон caвopе ба rnox xaмpox мешаванд, ки ин аввалан, caмимият ва муношбати неки мapдyмpo ба Эpoнy шaxaншoxи y, тониян, бештap caвopoни чангй доштани cyFдиëнpo ишopaт менамояд:
В-аз он цо биёмад с;ри марзи Сугд, Яке навцауон дид ороми чугд. Бубахшид ганце бар он шаур низ, Хамехост, к-обод гардад ба чиз. Ба уар манзиле зинуорисавор Хаме омаданди бари шауриёр [9.5, 290].
Зи^и н^уму дaxyм ëздaxyми Suyd дap "Шорома" низ ба он ишopaт мекунад, ин мapз чолибу диданй буд, мapдyмoни некxoxy caмимй дошт, зеpo Kaйxycpaв дap он чо як мox бapчoй буд, дили cyFдиëнpo ба дacт oвapд, аз чумлаи дaлеpoни ин кишвap capбoзoни здад ба лaшкapи худ xaмpox намуд ва ба cyH Ганг ба чанги Aфpocиëб paxcипop гapдид:
Ба Сугд андарун буд якмоу шоу Хама Сугд шуд шоуро некхоу... Хар он кас, ки буд аз дари корзор Ки донист найрангу банди уисор, Биёварду бо хештан ёр кард Сари бадкуниш пур зи темор кард...
Зи Сугду Кашони сипау баргирифт Цауоне бад-y монда андар шигифт [9.5, 291].
Чунин навъ маълумот дap фapxaнгнoмaxo, capчaшмaxoи кишвapшинocй, аз он чумла
"Худуд-ал-олам" низ оварда мешавад, ки вокеиву сахех будани бисёр навиштахои Фирдавсиро дар ин маврид таквият медихад: "Suyd нохияест аз Моваруннахр, ки андар навохии машрик чойе нест аз он хуррамтар бо обхои равон ва дарахтони бисёр ва хавои дуруст ва мардумони мехмондору омезанда ва неъмате фарох ва ободон ва мардумони нарму диндор" [5].
Ч,олиб хамчунин ин аст, ки вакте Афросиёб Suyd-ро тарк мегуяд, чониби Ганг рахсипор мегардад (байте дар зикри чоруми Suyd дар "Шохнома" оварда будем), ва ё Кайхусрав ба чанги Афросиёб ояд, ба чониби Ганг меояд:
В-аз он су ба Ганг андар Афросиёб Барахшандарузу ба уангоми хоб, Хамегуфт бо %ар ки буд кордон Бузургони бедору бисёрдон,
Ки "Акнун, ки душман ба болинрасид, Ба Ганг андарун чун тавон орамид?" [9.5,291 ]. Ин чй шахрест? Мувофики маълумоти фархангномахо Gang "1. Шахрест хуррам ба Туркистон, Бахорхона низ гуянд аз гояти хушй" (лугатномаи Асадй, хошияи фарханги Асадии Нахчувонй); "номи шахрест, ки дар шарки Хито вокеъ аст, гуянд шабу руз дар он чо яксон аст...ва хавои он дар нихояти эътидол бувад, чунонки пайваста дар он чо бахор бошад, ва Гангдиж хамон аст" (Бурхони котеъ); "Ручуъ ба Гангдиж ва Гангбихишт ва Бихишт Ганг шавад"; 2. "Номи буткадаест аз буткадахои Чин. Номи бутхонаест дар Туркистон ва гуянд он бутхонаро Кайковус сохтааст" [5]. Дар фарханги Ф.Волф низ Gang "шахре дар Турон" ва ба Bihist Gang баробар дониста шудааст, вале у Gangdiz- ро шахре чудогона дар Турон мехисобад [10, 735]. Дар "Шохнома" хама зикри Гангу Гангдиж бо Suyd робита дорад, ва дар достонхои Сиёвуш ва Кайхусрав сурат гирифтааст. Вале назар ба маълумоти "Шохнома" Gang ва Gangdiz яке нестанд. Gang (Гангбихишт, Бихишти Ганг) то сокин шудани Сиёвуш ба Турон хамчун шахри махбуби Афросиёб мавчуд буд, дар "хафтруза рох аз Чин" карор дошт ва охирин панохгохи у буд, ки Кайхусрав фатхаш кард:
Бузургони Чин бедиранг омаданд, Ба як хрфта аз Чин ба Ганг омаданд [9.5, 353]. Кушода шуд ин Ганги Афросиёб, Сари бахтиу андаромад ба хоб [9.5, 336]. Вале Gangdiz -ро, ки дар матни "Шохнома" ба шакли мухаффафи Gang низ дучор меояд, Сиёвуш баъди арусй бо Фарангис дар самти Хутан бо пешниходи Афросиёб сохта буд, барои пайдо кардани он Кайхусрав аз "Чину Мукронзамин" гузашта "хафт мох тавассути дарё" сафар мекунад":
Ки чун Гангдиж дар чахон чой нест, Бар он сон замине дилорой нест, Ки онро Сиёвуш бароварда буд, Басе андар у ранчхо бурда буд [9.3, 153]... Ч,ахондор чун Гангдижро бидид, Шуд аз оби дида рухаш нопадид, Ки ин бораи шорсони падар, Бидидаш бароварда аз хок сар... [9.5, 380]. Дар баъзе фархангхо бо Тошканд як будани Ганг ёд мешавад [7], вале матни "Шохнома" ба он ишорат мекунад, ки Гангу Чоч шахрхои гуногунанд ва гохо пахлуи хамдигар оварда шудаанд.Ф. Волф низ ин шахрхоро гуногун, ва Чочро ба иловаи Stadt "шахр" Land "кишвар" низ хисобидааст [10, 283].
Ёди минбаъдаи Suyd ба достони "Разми хокони Чин бо Хайтолиён" марбут аст. Зикри Suyd дар ин кисми "Шохнома" бештар заминахои таърихй дорад.
Хайтолиён солхои 467-480 Suyd - ро, сипас Турфон, Урумчй ва дигар минтакахои Туркистони шаркиро забт ва ба хайати давлати худ дароварда буданд. Хайтолиён дар асри VI бо давлати шаханшохони Эрон ракобат карда, хатто онхоро ба додани бочу хироч мачбур карда буданд, кисми зиёди Осиёи Марказй, Тахористон ва чандин минтакахои дигари Афгонистони имруза ва Хиндустон зери тасарруфи онхо карор гирифта буд [4, 304-306]. Бинобар ин баъди мустахкам шудани давлати Хокони турк дар Осиёи Марказй ва Чин шаханшохи Эрон, ки дар холати итоат ба Хайтолиён карор дошт, бо Хокони Чин иттиход баста ба Хайтолён зарба зада буданд. Достони мазкури "Шохнома" ба руйдодхои хамон давра ишорат мекунад.
Зикри аввали Suyd дар ин кисмат (зикри сездахум) дар мавриди тавсифи сипохи Хайтолиён аст, ки аз "Suyd то ба Чдйхун пеши сипахсолор Готифар саф кашидааст": Зи Suyd андарун то ба Цащун сипо% Кашида рада пеши Хайтолшо%. Гаве Fотифар ном солорашон, Баразм андарун номбардорашон [9.8, 222].
Чунин ба назар мерасад, ки Фирдавсй аз таърихи Хайтолиён хуб огох буд, Suyd -ро забт кардани онхо, номи асосгузори онон Xyшнaвоз ва шохашон Fотифap, худуди кишвари онхо, чанги онхо бо Сосониён ва кушта шудани Пирузшох ба дасти онхо фактхои таърихианд, ки Фирдавсй аник баён кардааст. Байтхои Фирдавсй гувохи онанд, ки дар он замон Suyd пойгохи асосй, пойтахти хамондавраи он Бухоро маркази давлати Хайтолиён будааст:
Чу ого% шуд Fотифар з-он сухун, Ки Хоцони чинй чй афганд бун,
Сипоте зи щйтолиён баргузид, Ки гашт офтоб аз цахрн нопадид.
Зи Балху зи Шукнону Омую Зам, Силену сипау хосту ганцу дирам.
Ба Хатлону аз Тирмизу Висагирд, Зиуар су сипоу андаровард гирд...
Бухоро пур аз гурзу купол буд, Ки лашкаргауи шо^и %айтол буд [9.8, 224].
Зикри 14-ум ва 15-ум баъди аз дасти Хайтолиён Suyd-ро гирифтани хокони Чин (Турк) ва хини разми Нушервон бо y сурат гирифтааст:
Ба Suyd андарун буд Хоцон, ки шо% Ба Гургон щме рой зад бо сипо%,
Зи хешони Арцоспу Афросиёб Шуда Suydяксар чу дарёи об [9.8, 234].
Зикри 16-уми Suyd дар мавриди ба Кисро пешкаш шудани духтари Xокон ва Suyd-y Самарканду Чочро тарк гуфтани y ба миён омадааст:
Чу ого^й омад ба хоцони Чин, Зи Эрону аз шоуи эронзамин...
Бипардахт Sufd-у Самарцанду Чоч, Ба Кучцорбошй фиристод тоц [9.8, 263].
Зикри охирини Suyd дар "Шохнома" низ ишорат ба озод гаштани гаштани Suyd аз дасти Xокони турк, ки он замон Осиёи марказй, Туркистони шаркй ва тамоми Чин зери тасарруфи y гузашта буд, ва додгарии Нуширвон мебошад:
Зи Чочу Тарак то Самарцанду Suyd, Басе буд вайрону ороми чугд.
Чагониву Бомиву Хатлону Балх, Шуда руз бар уар касе тору талх.
Бухорову Хоразму Омую Зам, Басе ёд дорем бо дарду гам...
Цахрндор Кисро кунун марзамон Бипазруфту пурмоя кард арзамон [9.8, 266J.
Дар "Шохнома" се бор сифати нисбии '^yF^" низ ба кор рафтааст, ки бори аввал ба маънии "хат" (набиштан), бори дувум дар ибораи "зини сyFДй" (ки ба саворони сyFДй ишорат мекунад) ва бори савум ба маънии "ахли Suyd" омадааст.
Aз баррасии Suyd дар "Шохнома" ба чунин хулоса омадан мумкин аст:
1. Гарчй "Шохнома" даврахои нихоят тулонии устуравиву таърихии миллати точик ва дигар халкияхои эронинажодро тасвиру тавсиф мекунад, дар катори кишвархои бузург мисли Эрон, Чин, Mисp, Хинд, Юнон, Fyw рочеъ ба Suyd ва дигар кишвархои Осиёи Mapкaзй ба монанди Бохтару Xaтлон Xоpaзмy Mapв иттилооти чолиб ва ба вокеияти таърихй мутобик пешниход мегардад.
2. Maълyмоти "Шохнома" бори дигар собит месозад, ки Suyd ва сyFДиëн хамчун яке аз пешиниёни миллати точик таърихи бостониву тулонй дошта, аз замони Зартушту "Aвaсто" то кунун накши худро дар ташаккули моддиву маънавии айнияти миллии точикон хеле барчаставу муассир гузоштаанд.
3. Aз байтх,ои "Шохнома" бо зикри Suyd бармеояд, ки бархилофи назари баъзе мухаккикон, бо ин ном на танхо шахр, балки кишвару давлат дар назар дошта мешавад.
4. Вокеан, дар тавсифи Фирдавсй Suyd чои хушобу хаво буда, ба номи чузъе аз "бихишти арбаа" шоиста аст. Дар тамоми мавридхои зикри худ дар "Шохнома" Suyd бо табиати зебову мардумони хушхуи хеш хамчун нахчиргоху макони фapоFaти шохон ёд мешавад.
5. Maълyмоти пешниходкардаи Фирдавсй дар мавриди лашкархезу чанговар будани СyFдy сyFДиëн иттилооти сарчашмахои таърихиро тасдик месозад. Ба андешаи мо, дар ин маврид ва мавориди дигар, бисёре аз муаррихону фархангнигорон дар тафсиру тавсифи Suyd аз маълумоти "Шохнома" истифода кардаанд.
6. Ин тадкикот бори дигар гувохи он аст, ки "Шохнома" барои дар дарозои замон равшан сохтани рузгор, асолати ачдодиву худуди таърихй ва сарнавишти рангину пурбори миллати пурифтихори точик сарчашмаи нодир ба шумор меравад ва хар як вожаву байти он арзиши нотакроре дорад.
Рохбapияти давлати мо тахти сарварии Президент хирадманди кишвар мухтарам
Эмомалй Рахмон кори нихоят дуруст ва пурифтихор мекунанд, ки номхои таърихии кишвархои ачдодони моро зинда ва ёди онхоро дар хотираи миллии мардуми мо устувор месозанд. Эхё кардани номхои Хатлон, Бохтар, Сугд, Бадахшон, Рашт ва f. хам барои имрузиён ва хам барои насли фардо маълум месозад, ки точикон сарфи назар аз махдудияти кунунии кишвари хеш дар давоми таърихи тулонии мавчудияти хеш дар сарзамини густурдаву пурвусъате умр ба сар мебурданд. Онхо барои рушди моддиву маънавиву фархангии на танхо ин минтакаву китъаи Осиё, балки умуман, тамаддуни умумибашариву умумичахонй сахми арзандаву носутурдание гузоштаанд, ки онро бо "табартаксими беадолатонаи" гурухи хурди зимомдорони дахсолаи аввали шуравй ва назарияхои наврустаи дуруFину бебунёд инкор кардан мисли "хаво ба мушт гирифтан"-у "об дар хован куфтан" аст.
АДАБИЁТ
1. Авесто. Кухантарин сурудхо ва матнхои эрониён. -Гузориш ва пажухиши Чалили Дустхох. -Техрон: «Марворид».- Чопи понздахум. -Дар ду чилд.- 1389х. (2010). -1189с.
2. Асадии Тусй, "ЛуFати Фурс".-Ба тасхехи Мухаммад Дабири Саёкй.-
3. Интишороти Тахурй. - Техрон. - 1957. -210с.
4. БаFдодй Абдулкодир, ЛуFати "Шохнома". Тасхехи К.Г.Залеманн.- Тарчума, тавзех ва таълики Тавфик Субхонй ва Алии Равокй. - "Анчумани осор ва мафохири фархангй".- Техрон. -2004. -666с.
5. Fафуров Б. F., Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим, асри миёна ва давраи нав (дар як чилд).- Китоби якум: 700с.- Китоби дуюм: 413с.- Душанбе: Ирфон, 1997 (ба заб. форсй).
6. Деххудо Алиакбар, "ЛуFатномаи Деххудо". - Техрон.- "Интишороти Донишгохи Техрон". -Техрон.- -2006. - Ривояти электронии № 4.
7. Занчони Махмуд, Фарханги чомеи «Шохнома». -Техрон. - Муассисаи интишороти Атой.- 1994 (1372х.)
- 1098с. +14с.
8. Мухаммадхусайни Бурхон, "Бурхони котеъ".- Душанбе.- "Адиб".- 1993. -416с.
9. Равокй Алй, Фарханги «Шохнома». -Дар ду чилд. -Интишороти "Фархангистони хунар".- Техрон.-2011 (1390х.).-2222 с.
10. Фирдавсй А., Шохнома. Ч,. 1-9. Душанбе: "Адиб", 1987-1991.
11. Wolff Fritz, Glossar zu Firdousis Shahname. -1965. -Georg Olms Verlagsbughhandlung Hildesheim. - Tehran.
- Asatir. -1998. - 911p.+109p.+ 28p.
ТОПОНИМ SUrD В «ШАХНАМЕ» АБУЛЬКАСИМА ФИРДОУСИ
Предлагаемая статья посвящена контекстному лингвогеографическому и лингвоисторическому анализу топонима Suyd в выдающемся произведении Х века - «Шахнаме» Абулькасима Фирдоуси. Suyd как лексическая единица имеет иранское происхождение и семантику ««блестеть, сверкать, гореть», а как топоним ««место, где изобилуют зеленые пастбища и хрустальные воды». В статье подвергается контекстному анализу каждый из 17 случаев фиксации Suyd в тексте «Шахнаме». Сравнительному анализу подвергаются сведения «Шахнаме» о Согде в сравнении с информацией про Suyd в некоторых литературно-исторических и краеведческих источниках. В ««Шахнаме» Suyd упоминается как специфичная страна, которая находилась на пересечении интересов довольно крупных империй. Акцент в статье делается также на важность и востребованность ««Шахнаме» в качестве лингвокультурологического источника исследования среды существования таджикской нации.
Ключевые слова: Suyd (Согд), этимология, таджики, ««Шахнаме», ««Авеста», топоним, лингвокультурология.
TOPONYM SUrD IN THE FERDOWSI'S "SHAH-NAMEH"
The present article is devoted to the context linguageographical and lingvohistorical analysis Suyd in the "Shahnameh" of Ferdowsi. Suyd as a lexical unit has Iranian origin and semantics of "'shine, sparkle, glow", but as a place-name "a place where abundant green pastures and crystalline waters ". The article is subject to contextual analysis each of the 17 cases fixing Suyd in text "Shahnameh". Comparative analysis of the exposed information "Shahnameh " of Suyd compared with information about Suyd some literary-historical and local history sources. In the "Shahnameh» Suyd mentioned as a specific country, which is at the intersection of the interests of a large empires. The focus of the article is also made to the importance and relevance of "Shahnameh " as a source of linguistic and cultural research environment of the existence of the Tajik nation
Keywords: Suyd (Sogd), etymology, Tajiks, "Shahnameh", "Avesta" placename, cultural linguistics.
Сведения об автора:
Косимов Олимджон Хабибуллоевич доктор филологических наук Таджический государственный медидсинскии университета имени Абуали ибни Сино 734003, г. -Душанбе, п. Рудакй, 139; olimjonk@yandex.ru; olimjonhak@gmail.com
About the author:
Qosimov Olimdzhon Habibulloevich - doctor of philological sciences, Tajik State Medical University named after Abuali ibni Sino 734003, Dushanbe, Rudaki Avenue, 139; olimjonk@yandex.ru; olimjonhak@gmail.com
ЧОНИШИЩОИ ШАХСИ ДУЮМ ДАР ЗАБОЩОИ КУРИЁЙ ВА ТО^ИКЙ
Шин Н.
Донишкадаи давлатии забощои Тоцикистон ба номи Сотим Улугзода
Чонишинх,о чунин калимахое мебошанд, ки ба чойи номи ягон ашё, аломат ва микдори он ба кор мераванд. Дигар ин ки чонишинх,о вобаста ба муколама дар матн ба кадом объект ишора карданро низ ифода мекунанд. Чонишин дар ин холат хосияти ишоратй касб мекунад. Дар байни чонишинх,ои шахсй махсусан чонишини шахси дуюм, ки шунаванда номида мешавад, зарурияти истифодаи он дар муошират баъзан васеъ мегардад.
Забони точикй хусусияти флективй ва забони куриёй хусусияти агглютинативй дошта, ба гурухи забонх,ои аз нигохи сохтор гуногун дохил мешаванд. Бо вучуди ин, забони точикй, ки як шохаи оилаи забонхои хиндуаврупоист, дар тарзи ташкили чумла 'S + O + V' (мубтадо+аъзои пайрав+хабар) бо забони куриёй мутобикат мекунад. Забони точикй дорои пешоянд ва пасояндхо аст, аммо дар забони зиндаи халк пешояндхо ба чои пасояндхо истифода мешаванд. Инчунин дар хар ду забон ифодаи чинсият, шакли танхо ва чамъ дар исмхо фаркияти калон надорад. Дар хар ду забон системаи падеж хам амал намекунад. Точикистон аз чихати минтака дар их,отаи халкиятхои туркзабон чойгир аст. Бинобар он, бо таъсири забонхои туркй дар забони точикй хусусияти агглютинативй чо-чо ба назар мерасад.
Бояд гуфт, ки тадкики мукоисавии забонхои точикию куриёй дар забоншиносии кунунй хануз ба рох монда нашудааст. Бинобар он, дар ин бобат ягон асари махсуси илмй низ ба майдон наомадааст. Даминро ба хисоб гирифта, дар ин макола мо фаркият ва умумияти чонишинхои шахси дуюмро зимни мукоисаи мухтасар дар ин ду забон мавриди тадкик карор медихем.
Чонишинхо дар забони куриёй ба ду гурух - чонишинхои шахсй ва ишоратй чудо мешаванд. Аммо дар забони точикй теъдоди чонишинх,о зиёд аст: чонишинх,ои шахсй, нафсй-таъкидй, манфй, номуайянй, саволй, таъйинй, ишоратй. Аз инхо танхо чонишинхои таъйинй хоси забони точикй буда, дар забони куриёй ба назар намерасанд.
Чонишинхои шахсй хам дар забони куриёй ва хам дар забони точикй се шахс доранд: шахси якум, шахси дуюм ва шахси сеюм. Вобаста ба мавкеи гуяндаю шунаванда чонишинх,ои шахсй дар хар ду забон ба гуруххои танхо ва чамъ чудо мешаванд.
Чонишинхои шахси дуюми забони куриёй вобаста ба синну сол, робита, баланд ё паст будани макому мавкеъи шунаванда бо дигар калимахои ифодакунандаи шахс низ ифода меёбанд. Инчунин дар забони куриёй вобаста ба муносибати хешии инсонхо ва робитаи онхо дар вазифаи чонишин калимахои гуногуни ба шахс алокаманд низ истифода мешаванд, ки дар забони точикй ин ходиса ба назар намерасад. Аммо дар Точикистон, ки фарханги муносибатхои хурмату эхтиром ва фаркият байни насли калонсолу хурдсол дар забони точикй чой дорад, калимахои ифодакунандаи хешутаборй ё калимахои нишондихандаи вазифа ва гайра хеле зиёд мавриди истифода карор мегиранд, ки ин бо забони куриёй умумият дорад.
Дар забонхои куриёй ва точикй чонишини шахси дуюм дар чумла ба вазифаи мубтадо ояд, дар мавриди муайян намудани шахси шунаванда ё гуянда доимо ихтисор меёбад.
1. Ч,онишини шахси дуюм дар забони куриёй
