Научная статья на тему 'ОТРАЖЕНИЕ ПЕРИОД ТИМУРА И ТИМУРИДОВ В “КРАТКОЙ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА” АКАДЕМИКА БОБОДЖОНА ГАФУРОВА'

ОТРАЖЕНИЕ ПЕРИОД ТИМУРА И ТИМУРИДОВ В “КРАТКОЙ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА” АКАДЕМИКА БОБОДЖОНА ГАФУРОВА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
431
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БОБОДЖОН ГАФУРОВ / "ТАДЖИКИ" / САМАРКАНД / ДВИЖЕНИЕ / НАУКА / КУЛЬТУРА / ТИМУР / ХУСАЙН / ТИМУРИДЫ / ШОХРУХ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Муродзода Ахмад

В статье рассматривается освешение периода Тимура и Тимуридов в книге Бободжона Гафурова - «Краткая история таджикского народа». Автор отмечает, что академик Б. Гафуров в своей работе пишет, что в 1370 году в результате политического переворота в Маверраннехре Тимур пришол к власть. С этого года начинается правление Тимуридов. Автор на основе писменных источников и научной литературы путем критического метода и сопоставительного анализа освещает политическая, социально-экономическая и културная жизнь Тимуридов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFLECTION OF THE PERIOD OF TIMUR AND TIMURIDES IN THE “BRIEF HISTORY OF THE TAJIK PEOPLE” ACADEMICIAN BOBODJON GAFUROV

The article discusses the coverage of the period of Timur and Timurids in the book by Bobodzhon Gafurov - "A Brief History of the Tajik People". The author notes that academician B. Gafurov writes in his work that in 1370, as a result of a political coup in Maverrannehra, Timur came to power. From this year, the rule of the Timurids begins. The author, on the basis of written sources and scientific literature, through a critical method and comparative analysis, covers the political, socio-economic and cultural life of the Timurids.

Текст научной работы на тему «ОТРАЖЕНИЕ ПЕРИОД ТИМУРА И ТИМУРИДОВ В “КРАТКОЙ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА” АКАДЕМИКА БОБОДЖОНА ГАФУРОВА»

Освещается интернациональной характер партизанских движений и движение Сопротивление в Центральном и Юго-Восточной Европы.

Ключевые слова: Вторая мировая война, партизанское движение, движение Сопротивления, героизм таджикских партизан, освобождение стран Европы.

THE PARTICIPATION OF YOUNG TAJIK WARRIORS IN WESTERN EUROPE'S

GUERRILLA MOVEMENT

The article deals with the participation of Tajik soldiers in the guerrilla movement and the resistance movement of the peoples of Europe. Particular attention is paid to the heroic feat of Tajiks in the battles of Poland, Yugoslavia, Czechoslovakia, France, Italy and others.

The international character of guerilla movements and the movement of Resistance in central and southeastern Europe is illuminated.

Keywords: World War II, the guerrilla movement, a resistance movement, heroism of Tajik guerrilla fighters, liberation of European countries.

Сведения об авторах:

Набиев Вахоб Машрафович, д.и.н., профессор кафедры истории таджикского народа ГОУ «Худжандского государственного университета имени академика Бободжона Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

Усмонов Аюб Исломович, д.и.н., профессор кафедры истории таджикского народа ГОУ «Худжандского государственного университета имени академика Бободжона Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

Кабилов Зафарджон Закирович старший преподаватель кафедры истории таджикского народа ГОУ «Худжандского государственного университета имени академика Бободжона Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)

About authors:

Nabiev Vakhob Mashrafovich, Dr. of Historical Sciences, Professor Department of history of the Tajik people SEI «Khujand State University named after Bobojon Gafurov» (Tajikistan, Khujand)

Usmonov Aub Islomovich, Dr. of Historical Sciences, Professor Department of history of the Tajik people SEI «Khujand State University named after Bobojon Gafurov» (Tajikistan, Khujand)

Qobilov Zafarjon Zakirovich senior lecturer of the Department of history of the Tajik people SEI «Khujand State University named after Bobojon Gafurov» (Tajikistan, Khujand)

ИНЪИКОСИ ДАВРАИ ТЕМУР ВА ТЕМУРИЁН ДАР «ТАЪРИХИ МУХТАСАРИ ХАЛКИ ТОЧИК»-И БОБО^ОН ГАФУРОВ

Муродзода А.

Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

«Таърихи мухтасари халки точик»-и Бобочон Гафуров аз лихдзи арзиши илмй вокеан беназир аст. Ин китоб аввалин асари тадкикотй на тан^о доир ба таърихи халци точик, балки барои миллат^ои Осиёи Миёна ба х,исоб меравад. Президента мамлакат Эмомалй Рах,мон дар пешгуфтори таърихии худ ба китоби «Точикон»-и Б. Гафуров рочеъ ба арзиши он чунин нигоштааст: «... нахустин асари илмии Бобочон Гафуров «Таърихи мухтасари халки точик»... барои хдмзабонону хдммиллатонаш равзанае кушод аз олами таърих. Ин тачрибаи аввалини таърихнависии точик дар замони шуравй буд» [6, с.4].

Добили зикр аст, ки асари мазкур дар илми ховаршиносии чах,онй як тахдввулоти илмиро ба миён оварда, муаррихону ховаршиносон ва адабиётшиносони шуравию хоричй, бавижа С.Айнй, А.Ю. Якубовский, А.А.Семёнов, М.М. Дяконов, Н.А. Кисляков ва дигарон дар такризу андешах,ои худ аз бунёдй будани асари мазкур кайд кардаанд. Аз чумла, шаркшиноси бузурги рус А.А. Семёнов дар такризи худ аз нигох,и илмй ба он бах,ои арзанда дода, навиштааст, ки: «Таърихи мухтасари халки точик»-и Б.Еафуров... кисмати точиконро дар як хдмбасгагии мачмуй аз даврах,ои кадимтарин то рузх,ои мо нишон медихдд.. .табиист, ки зиёиён, оммаи халк бояд азияти гузаштах,ои дур ва даврах,ои охири кисмати халки худ, таърихи худро донанд»[13, с.277-278].

Бояд гуфт, ки БРафуров дар ин асари худ дар баробари дигар даврах,ои таърихй масъалаи давлатдории Темур ва темуриёнро дар ду боб (18, 19) вокеъбинона дар маърази та^лил гузоштааст.

Муаллиф дар боби 18 асари худ авзои сиёсии Мовароунна^рро баъд аз вафоти Чингизхон ва ворисони у, мубориза^ои точу тахтталабии он^о ва аз ^аёти бодиянишинй ба зиндагонии мукимй гузаштан, муборизаи Темур бо амир Хусайн ба мукобили хонх,ои мугул ва шикасти онхд шуриши

caрбaдорони Самарканд, ба caри кyдрaт омадани Темyр, лашкаркашихои ин золим ба минтакахои мyxтaлиф куштору Fорaтгaрихои уро xеле мушикофона, бо иcтифодa аз caрчaшмaхои тaъриxй возеху равшан инъикоc намудааст.

Дар чунин як давраи пурошуб кайд мекунад Б. Faфyров: «...дар нимаи acри XIV дар cax,нaи cиëcaти чахонй Темур намудор мегардад»[5, c.259]. Темурланг cоли 1336 дар дехаи Хочаетор наздики Ша^ржабз таваллуд ëфтaacт. Падараш ТaрaFaй аз кабилаи бaрлоc буд. Бaрлоcхо низ ба яке аз кабилахои мyFyл доxил мешаванд, ки дар аввали acри XIV дар ^ашкадарё хаёги бодиянишинй ба caр мебурданд. Ба муборизахои cиëcй доxил шудани y дар caрчaшмaхои тaъриxии дарбории Темур ва темуриён аз cоли 1360 оFоз мегардад.

Б. Faфyров фаъолияти Темурро то cоли 1360 вокеъбинона чунин тacвир мекунад: «.. .Темур дар ин давра, хамчун caрдори caрбозони кироя, ба тоxтyтоз ва Fорaтгaрй мaшFyл будааст»[5, c.257].

ТyFлyкгемyр xони МyFyлиcгон cоли1360 бо лашкари гарон ба Мовароуннахр хучум мекунад ва Самарканду Кешро ба тacaррyфи xyд медарорад. Хочй бaрлоc хокими шахри Кеш бо хамрохии Темур ба Хурошн фирор мекунанд. Вале Темур барои хифзи шахри Кеш ба назди ТyFлyкгемyр омада, xоинонa ба xизмaти y мегузарад. ТyFлyкгемyр барои xизмaтaш Темурро хокими Кеш таъйин мекунад. Соли 1361 ТyFлyкгемyр бори дуюм ба Мовароуннахр лашкар кашид ва ба мукобили ракиби xyд амир Xycaйн, ки хокими Бaлx буд, ба чанг ворид мешавад ва дувумин бор шикает xyрдa, рохи гурезро пеш мегирад.

ТyFлyкгемyр nac аз шикacт додани амир Xycaйн ва Fорaт намудани навохии ^ундузу БaFлон Мовароуннахрро ба пжараш Илëcxочa вогузор карда xyд ба МyFyлиcтон рафт. nac аз чанд вакт Темур ба ТyFлyкгемyр низ xиëнaт кард. У бо хокими Бaлx амир Xycaйн cозиш мекунад ва онхо бар зидди ТyFлyкгемyр бaрxоcтa, дучори шикаст мегарданд. Баъд аз он тарки Мовароуннахр карда, ба Систон фирор намуданд. Ходжае ки дар Систон бо Темур ба вукуъ пайваст, боиcи як умр ланг гардидани y гардид. Ибни Äрaбшох он вокеаро чунин тacвир мекунад: «.. .шабе г^фанде ба дуздй бирабуд ва чупон ин xaбaр дарёфт ва ба дунболаш шитофт, зарбате бар китфу зарбати дигар бар рони вай фуруд овард ва он хар дуро аз кор бидошт» [8, c.5-6.].

Äмир Темур ва амир Xycaйн дар Xyроcон аз лихози харбй мукаммал гардида, xоcгaнд ба Мовароуннахр хучум карда, онро ба зери тacaррyфи xyд дароранд. Ва xони мyFyл Илëcxочa бошад ба хеч вачх нaмеxоcг, ки Мовароуннахрро аз даст бидихад. Xaмин тарик, 22 майи шли 1365 xони МyFyлиcгон Илëcxочa ба Мовароуннахр аз нав лашкар кашид ва байни мавзеи Тошканду Чиноз чанги шадиде ба миён омад, ки дар таърик бо номи «Чанги лой» машхур acт.

Дар ин набард низ амир Xycaйн ва Темурланг талафоти зиёде дода, шармандавор шикacт xyрдa, рохи гурез ба Xyроcон ниходанд. Рафти «Чанги лой»-ро муаррики дарбории темуриён Низомуддини Шомй чунин тacвир мекунад: «Душманон FOлиб шуданд ва теFи бедaреF ронданд ва чамъе биcëрy xan^H бешумор бикуштанд. То шяте, ки аз куштан малул гаштанд ва кариб дах хазор мард дар зери дасту пойи ашон ночиз шуданд» [12, c.342].

Муаллиф доир ба тaъриxи заминахои пайдоши харакати caрбaдорон ва raxm давлатию идоракунии онхо дар Хурошн (1336-1337) ва Самарканд (1365) инчунин доир ба мафхуми «caрбaдор» маълумот додааст.

Б.Faфyров ба caри кудрат омадани рохбарони шуриши caрбaдорони Самаркандро бо дастгирии мардуми оддй дар мacчиди чомеъ, рафти омодагй, заду^урд ва шикасти мyFyлxо ва ру ба фирор овардани он^оро кайд намуда, аз чумла, ниcбaти cyxaнони кинояомези муарри^и дарбории темуриён Абдyррaззоки Самаркандй чунин поcyx медихад: «Лбдурраззоки Самаркандй, ки аз cитоишкyнaндaгони чиддии корнамоии Темур ва маддо^и уст, албатта аз ин нутки Мавлонозода ифода^ои дар бораи xycycиятxои манфии Темур гуфташударо бароварда партофтааст». [5, c.260].

Муаллиф аз cyxaнони зиште, ки муаррияони дарбории темуриён Шарафуддин Алии Яздй, Äбдyррaззоки Самаркандй, Мирxонд ва Хондамир ниcбaти рохбарони шуриши caрбaдорони Самарканд дар acaрхои xyд иброз доштаанд, изхори нигаронй намудааст. Xaмзaмон муаллиф икгибоcеро аз муарри^и дарбории Темурланг Шарафуддин Алии Яздй, ки амали caрбaдорони Самаркандро чунин тacвир кaрдaacг, миcол меорад: «Ба caри як гурух мардум боди Fyрyр ва ифти^ор вазид: онхо ба берун аз хадди xyд кадам гузоштан чacорaт намуда, дастони xyнрези cитaмовaри xyдро ба хар тараф дароз карданд» [17, c.84].

Боиcи тaaccyф acг, ки муаррияони acримиëнaгй аз зикри корнамоихои шуришчиён ва рохбарони онхо ба мукобили ачнабиёни мyFyл, буздилона майдони харбро тарк кардани амир Xycaйнy амир Темур ва фирори онхо аз каламрави Мовароуннахр ба Хурошн xyддорй мекунанд.

^айд кардан бамаврид аст, ки ягона муарри^е, ки аз точик будани рохбарони шуриши caрбaдорони Самарканд ва корнамоии онхо дар acaри xyд вокеъбинона инъикоc намудааст, ин Муъиниддини Натанзй мебошад.

^амзамон Муъиниддини Натанзй дар acaри тaъриxии xyд «Мyнтaxaб-yл-тaвориx» оид ба шармандавор шикаст xyрдaни мyFyлxо аз чониби caрбaдорон ва то дербоз фаромуш нacоxтaни он

oшyбрo чунин кайд мекyнaд: «Сaвoрoн аз та^аввури (далерии) точику мaрдoнaгии пиёдагсни ричoлa мутааччиб мoндa,.. .^ануз дар Myr^re^^ oн киccaрo ба дocгoн:o дар ма^фил ва мaчoлиc ёд кунанд» [11, c.230]. Чунин тaфcири чoлиб аз ин шуриш дар х,еч caрчaшмaи таърихй ба назар нaмерacaд.

Myтaaccифoнa, чй мyaррихoни а^дй шуравй ва чй дaврoни co:ибиcтиклoл шoяд аз мавчудияти ин манбаъ вoкиф набудаанд ё худ аз баён дoштaни нoми точик дар :^oc буданд. ^л oн ки дoир ба шуриши caрбaдoрoни Самарканд муаррих Л.Бoймaтoв ба зaбoни рycию точикй риcoлaе таълиф нaмyдaacт, лекин на аз манбаи дасти аввал, балки ба икгибoc:oи oлимoни рyc ва авругой дар кoри худ такя нaмyдaacт.

Myбoризaи Темурланг 6o амир Хycaйн-нaберaи хoни ^азаган, ки Бaлхрo пoйтaхти худ эълoн карда буд, бoиcи caр задани чанг гардид ва амир Хycaйн кушта шуда, coли 1370 хдаимият дар Moвaрoyннax,р ба дacти Темурланг гузашт.

Муаллиф кушта шудани амир Хycaйнрo дар Самарканд чунин нишoн дoдaacт: «.. .мyбoризaи махфиёнаи Темур тo дарачае рacид, ки дар coли 1370 6o дacти y дар Самарканд табаддулоте ба вучуд oмaдa, амир Хycaйн кушта шуд. » [5, c.264]. Бoяд кайд кард, ки caрчaшмax,o ба катл рacидaни амир Хycaйнрo дар шах,ри Балх тacвир кардаанд, на дар Самарканд. Дар ин бoрa ycтoд Лйнй дар такризи худ ба «Таърихи мyхтacaри халки точик»-и Б.Faфyрoв чунин менaвиcaд: «.кушта шудани Дмир Хycaйн дар дасти Темур дар Самарканд нишoн дoдa шудааст... х^ oн ки амир Хycaйн баъд аз oн ки дар Балх маглуб шуда ба дасти Темур агар афтод... 6o хox,иши Темур хoинoнa кушта шуд» [2, c.299].

Темур coли 1370 баъд аз кушта шудани амир Хycaйн пирузу кудратманд ба Самарканд вoрид шуд. Ano хднуз зaминaрo бaрoи эъгони иcтиклoл ва пoдшox,ии худ oмoдa намедид. Темур яке аз бoзмoндaгoни Элхoнoни чaFaтoйирo, ки СyюрFOтaмиш (1370-1388) шм дoшт 6o шуку^у шахмат ва oйини мyFyлй ба пoдшox,й нишoнд. Баъд аз ба кудрат oмaдaн Темур нaхycтин лашкаркашихфи Foрaтгaрoнaи хyдрo аз Хoрaзм OFOз мекунад. У панч мaрoтиб ба Хoрaзм ^учум карда, oнрo ба хaрoбaзoр табдил дoд, cипac 6o давлати худ x,aмрox, шхта, ax,oлияшрo ба Самарканд кyчoнид. Фaрмoн дoд, ки дар хaрoбaзoри шах,р чав кoштaнд. Факат coли 1391 Темурланг ичoзaт дoд, ки шax,ррo дyбoрa бaркaрoр нaмoянд.

Кишвaркyшoиx,oи ин чox,ил на тан^ ба хaрoбy тс^ч кардани давлат^ хoтимa ёфт, балки ба катли oдaмoни бе^ш^ низ идoмa кард. Aз чумла, да^шат^и Темyрлaнгрo муаллиф cyхaнoни К. Maркcрo иктибoc карда менaвиcaд: «Сиёcaти Темур ибoрaт аз oн буд, ки x,aзoрoн зaнoн, кyдaкoн, мaрдoн ва чaвoнoнрo caр бурида неcтy шбуд кунад ва 6o ин рox, дар хдма чo вox,имa aндoзaд»[4, c.189].

Boкеaн, caрчaшмa:o аз oн ша^дат меди^анд, ки Темурланг як oмили ба ocoнй, ба зери та^аруф дaрoвaрдaни минтака^и гyнoгyнрo аз вa:шoният:oи бемиcлy мoнaндaш дарёфт. Aзбacки дар рафти лашкаркаши^яш ба кacе ра^му шавкат намекард, :еч кac пеши рo:и куштор^и да^шатангези yрo ба мoнaнди: 6o ycyли зинда ба зинда зери хoк кардани oдaмoн, бунёди каламашра^ аз caр:oи буридаи oдaмoни бегуш: дар шазд^и мухталиф, 6o cyми acпoни лашкариёнаш ба катл рашндани кyдaкoнрo гирифта нaметaвoниcт.

Муаллиф дар ин бoби acaри худ вax,шoниятx,oи Темyррo дар минтака^и гyнoгyн ба маърази тах,лил гyзoштaacт. Aз кабили: хднгоми ^учум Х^^отан ва дар як руз 6o cyпoриши y кушта шудани 100 x,aзoр acири х,индй, инчунин 6o дacтyри у дар Сaбзaвoр oдaмoнрo зинда ба зинда дар мoбaйни хиштпoрax,o гyзoштa, 6o ox^y гил девoрx,oи баланд coхтaн, хдтто зинда ба зинда зери хoк кардани orao, 6o далел^и муътамад oвaрдa шyдaacт.

^били зикр acг, ки Темурланг 6o вучуди oн, ки хyдрo мycyлмoн мепиндoшт, лекин бар зидди а^ли иcлoм аз х,еч як вax,шoнияти Faйриинcoнй руй нaмегaрдoнид. Муаллиф аз вax,шoниятx,oи бемиcлy мoнaнди Темурланг дар БaFдoд, ки рузи иди кyрбoн ниcбaти мycyлмoнoн рaвo дид, чунин менaвиcaд: «.рузи иди кyрбoн ба acкaрoни худ фармуд, ки orao 90 x,aзoр oдaмрo кушта, аз caри orao 120 «каламашра» coзaнд»[5,c.267]. Бoяд гуфт, ки бунёди чунин калламашравд аз чoниби Темурланг аз мадди назари муаррихи дaрбoрии темуриён Шарафуддин Aлии Яздй низ дур нaмoндaacт. У дар «Зафаршма^и худ кайд мекунад, ки «.дар дoхили империяи пах,швари Темур ин тарика кaлaмaнoрax,o хеле зиёд буданд» [5, c.267].

Муаррихи дигари дaрбoрии Темур Hизoмyддини Шoмй аз фoчиaи дах,шатангези ^фа^н ёд карда, чунин менигорад: «Рузи дигар ^укм нoфиз шуд, тo хдфтод x,aзoр адад caри oдaмй ба зox,ири ^фа^н чамъ карданд. Намунаи рузи рacтoхез дар oн шах,р зox,ир шуд ва хдкикат.. .oшкoрo гашт ва фармуд, то аз oн caрx,o машра^ву rani^axo coхтaнд»[12,c.157].Faрaз аз oвaрдaни ин навиштаи Hизoмyддини Шoмй дар нишoн дoдaни oн дах,шату вах,шати вoкеиcт, ки Темурланг ва хамаалашни у ба caри мардуми бе^ш^ oвaрдa буданд.

Б.Faфyрoв cyхaнoни шoирерo, ки пaйвacтa вирди зaбoни Темур буд, чунин тacвир мекунад: «Хaмoн навъе ки дар ocмoн Хyдoи якка ва ягoнa мавчуд аст, дар замин х,ам бoяд як пoдшox, бoшaд»

[5, c.268]. Äs ин cyxaнони чохил баръало аён мегардад, ки хирш чaшмгyрycнaгияш то хадде буд, ки меxоcг дунёро ба зери тобеияти xyд дароварда, нacли инcониро ба коми нестй фуру барад.

Xaмчyнин, муаллиф аз «ободкорихои Темур дар Самарканду Шaхриcaбз» кайда карда, аз чумла, мегуяд: «.. .чорабинихои... ободонии xочaгии кишлок агарчанде тамоман бо кувваи ахолии мехнатии ин мамлакат гузаронида мешуд, аммо ба манфиати онхо равона карда нашуда, факат ба зиёд шудани даромади давлат ва манфиати табакаи хоким равона карда мешуд» [5, c.272].

Вокеан, як идда мyaрриxони мaдехacaрои ахди Темур ва темуриён дар бораи бунёди ^рхо, кушкхо ва боFх,ои ин xонaдон мaдхияcaрой намуда, ахду cara xондaaнд. Мyтaaccифонa, онхо аз баёни хакикат xyдро дар канор мегирифтанд, хол он ки Темур ва ахли xонaдони y хазорхо ^рхо ва богхоро дар шахрхои мyxтaлиф ба боди неcтй бурдаанд. Шояд ки ин богхо ва ^рхо аз богхо ва кacрхои бо дасти acирон бунёдкардаи xонaдони темурй дида зеботар буданд.

Бехуда нест, ки шоири машхури точик Абдyррaхмони Чомй, дар шеъри xyд бо номи «Таърифи одилон» берахмй, чохилй ва золимии хукуматдорони темуриёнро бо чунин cyxaнони xaшмнок махкум кардааст.

Тамоми шахрхо аз зулми шумо Fорaт карда мешаванд,

Танхо барои cоxтaни шумо як кacр.

Бехтар мебуд, ки шумо ин бинохоро катъ кунед,

Онхо танхо шуморо ба Fорaт мебаранд.

Бо зуроварии шумо тамоми боFх,о xaроб карда мешаванд,

Танхо барои он, ки шумо дасти xyдро ба як пораи теб гиред[9, c.245].

Муаллиф хамзамон дар ин боби acaри xеш оид ба хаёгу фаъолияти як идда шоирону муаррияони ахди мyFyлy темуриён ба aмcоли Чалолиддини Румй (1202-1273), Мycлихиддин бинни Абдyлло Саъдии Шерозй (1184-1292) ва Амир Xиcрaви Дехлавй (1253-1325) иттилоъ дода, оид ба ашъори онхо низ маълумотхои мyшaxxac додaacт.

Инчунин acaрхои муаррияони ахди мyFyлy темуриён, Абy Умар Уcмон Минхочиддини Чурчонй (1193-1259) «Табакоти Ноcирй», Алоуддин Ато-Малики Чувайнй (1226-1283) «Тaъриxи Чахонкушой», Рашидиддин Файзуллохи Xaмaдонй (1247-1318) «Чомеъy-т-тaвориx», Саъдиддин Ма^уд Тафтозонй, Ибни Арабшох (1388-1450) «Ачоибу-л-макдур фи а^бори Темур», Низомуддини Шомй (вафот 1431) «Зафарнома», Шарафуддин Алии Яздй (вафот 1452-54) «Зафарнома» ва Faйрaхоро мавриди омузиш ва барраж карор додaacт.

Xaмчyнин муаллиф дар боби 19-уми acaри xеш зери унвони «Халки точик ва тараккиёги мадании он дар давраи хукмронии темуриён», доир ба фавти Темур, парокандагии давлати y, муборизахои доxилии xонaдони темуриён ва фаъолияти шоирону муаррияони ин давраи тaъриxиро низ иньш^ нaмyдaacг.

Темурланг пеш аз фавти xyд (18 феврали 1405) дар Утрор вacият кард, ки чонишини y ва cохиби точу тасти Самарканд набераи y Пирмухаммад бини Чахонгир бошад. Ба акидаи Клaвиxо[14, c.156], aзбacки Темур пжараш Чахонгирро биcëр нaFЗ медид, аз ин ру, наберааш Пирмухаммад, пдоари Чахонгирро низ биcëр дycт медошт. Чй тавре ки Xофизи Абру дар acaри xyд кайд мекунад, Пирмухаммад дар ин вакт «...волии мамолики Бал^, Тaxориcгон, Хатлон, ^андахор, Кобул ва Faзнин то caрхaди cохили Синд ва aкcои мамолики буд»[15, c.54]. Амир Шохмалик ва Шaйx Нуриддин caвгaнди вафодорй ёд карданд, ки вacияти уро ба чой меоранд. Шохзодагону амирон накшаи лашкаркашй ба Хитойро мавкуф гузоштанд. Ва тacмим бар он гирифтанд, ки марги Темур то андозе пинхон дошта шавад. Чacaди Темурро 23 феврали 1405 ма^ф^на дар канори чacaди наберааш Мухаммад cyлтон дафн карданд.

Баъдтар дар шли 1409 пac аз он ки Шохру^ Самаркандро ба даст гирифт, чacaди Темурланг бо чacaди Мухаммад cyлтон ба чойгохи хозираи он, яъне Гури Мир интикол дода шуд.

Аз фавти Темур якчанд руз нагузашта, дар доxили xонaдони темуриён байни Пирмухаммад ва Халил cyлтон барои ба даст овардани хокимият мубориза caр шуд. Пac аз мунокишахои зиёд Халил cyлтон хокимиятро дар Мовароуннахр ба даст гирифт. Чй тавре ки Мирxонд менавжад: «Халил cyлтон рузи чахоршанбе шонздахуми рамазони cоли хаштсаду хафт (18 марти 1405)...дар Самарканд бар таст нишacг»[10, c.257]. Шохру^ бошад пиcaри дигари Темур дар Хурошн зимоми хокимият дар дасташ бокй монд. Пирмухаммад хокими X™£y Кобул гардид. У пac аз даст рафтани хокимияти Мовароуннахр якчанд маротиба кушиши ба дacг овардани Самаркандро карда, бо ташвики яке аз амирони xyд Пиралии тоз ба Мовароуннахр хучум карда, шли 1406 Xиcорро ба зери тacaррyфи xyд даровард. Баъд аз чанд рузи мухошраи XИcор Халил cy^m мачбур гардид, ки бо Пирмухаммад cyлх бандад. Байни онхо ахд бacгa шуд, ки нохияхои Xиcор ва Навандак ба тобеияти Пирмухаммад доxил шавад. Халил cyлтон баъди аз даст рафтани як к^ми каламраваш барои аз байн бурдани Пирмухаммад бо Пиралии тоз амири y забон як кард, ки дар холати аз байн бурдани Пирмухаммад вилояти Мозандаронро ба y xохaд дод. Пиралии Тоз дар Бал^ 22-юми феврали 1407 бо як гурух аз лашкариёни xyд Пирмухаммадро ба катл рacонид.

Халил cy^m бошад пac аз ба даст овардани хокимият ба айшу ишрат дода шуда, дар идора кардани давлат фориFболй зохир cox^ Чй тавре ки Давлатшохи Самаркандй кайд мекунад: «Оxирyлaмр, он ганчро, ки cохибкирон ба шамшери обдор чамъ карда буд, cyлтон Халил ба шпар баяш кард»[7, c.633].

Пac аз чор cоли хукмронии Халил cyлтон Худойдоди Xycaйнй ба Мовароуннахр хучум карда, Самаркандро ба тагсаруфи xyд даровард. Ва Халил cyлтонро acир гирифт. Бо дарназардошти ин гуна cyрaт гирифтани вокеа Шохру^, ки дар XИPOт буд, аз чунин фyрcaти мyноcиб истифода карда, бо лашкари зиёде озими Мовароуннахр шуд. У Халил cyлтонро аз acирй рахо намуда, Худойдодро дастгир ва ба катл рашнид. Халил cyлтонро бо xyд ба Xирот овард. Ва cипac Шохру^ хукумронии «.. .вилояти Рай, ^ум, Xaмaдон ва Дайнавар то худуди БaFдод бад-y арзонй дошт.. .»[7, c.637].Xaлил cy^m cоли 1411 дар Рай вафот кард. Мовароуннахрро бошад cоли 1409 ба пжари xyд УлyFбек cyпорид. Xaмин тарик, Шохру^ фарзандони Чахонгир, Умaршaйx ва Амироншохро аз caри кудрат дур карда, фарзандони xyд Иброхим cyлтон ва СyюрFyтaмишро дар минтакахои мусталиф ба caри кудрат овард.

Дар давраи хукумронии Шохру* (1405-1447) вазъияти Мовароуннахру Xyроcон то андозае ором буд. Шохру^ 12 марти шли 1447 хангоми паяши иcëни наберааш Султон Мухаммад дар Рай вафот мекунад. Бо фавти Шохру^ дар Мовароуннахру Xyроcон байни xонaдони темуриён барои точу тает талошхо OFOЗ мешавад. Тибки одат мебоист хокимиятро УлyFбек мегирифт. Аммо хокимиятро пиcaри Алоуддавла Бойcyнкyр мегирад. Барои точу таст боз аз нав мунокиша OFOЗ мегардад. Бахори cоли 1447 Алоуддавла лашкари Абдуллатиф пиcaри УлyFбекро шикacг дода, уро acир мегирад. Дар чунин вазъият УлyFбек мачбур мешавад, ки бо Алоуддавла cy^ бандад. Тибки ин шзиш Абдуллатиф рахо ва УлyFбек аз Xиротy Xyроcон дacг мекашад. Бахори cоли 1448 УлyFбек ва Абдуллатиф бо лашкари зиёд ба X^cn- хучум мекунад ва дар наздикии Тарноб лашкари Алоуддавла торумор карда шуда, Xирот аз чониби УлyFбек ба дacг оварда мешавад. УлyFбек Абдуллатифро дар Xyроcон гузошта xyд ба Самарканд бармегардад.

аз вафоти Шохру^ идораи тамоми давлат ба зиммаи УлyFбек афтод. Чй тавре ки Абдурраззоки Самаркандй кайд мекунад: «У^бек барои таъмин кардани оромии мамлакат ба водии X^O^ рафта буд, бодиянишинон Мовароуннахрро Fорaткyнон то Самарканд рашда, «Чини^на»^ ба куллй xaроб намуданд»[1,14,12].

УлyFбек хангоми лашкаркашй ба Xyроcон фармони Fорaти шахри Xиротро медихад. Абдурраззоки Самаркандй, ки шагеи наздики Шохру^ буд, дар бораи вайронихои Хурошн менaвиcaд: «... гурухи анбух.. ^yn^^ мycyлмонон ба нохак реxтa ба катл оварданд ва cе шабонаруз Fорaти ом карданд.. Дандилхои мacочид мешикacгaнд ва имомон овеxтaнд.. .Ва киccaи Fорaти Xирот дар aвоxири мохи рамазон (851 х) вокеъ шуд. Ва баъд аз œ руз акобири шахр шафоат карданд ва мирзо УлyFбек хукм фармуд, ки лашкар даст аз Fорaт боздоштанд ва мycyлмононро дар xонaхои xолй гузоштанд. Ва дар он айём caрмои кавй буд ва иди cиëм кариб» [5, c.257].

Дар оxири мохи ноябри 1448 вакте ки УлyFбек бо лашкараш мaшFyли Fорaти атрофи Xирот буд, узбакхои бодиянишини Дашти ^ипчок бо caрдории Äбдyлxaйрxон ба Самарканд хамла карда, шахрро дар мухояра гирифтанд. УлyFбек мacъaлaи Xyроcонро хал нокарда, чacaди Шохру^ ва баъзе аз чавохироти падарашро гирифта, очилан тарки Xирот кард. Бояд гуфт, ки лашкаркашй ба Хурошн xycyмaтy душманиро байни УлyFбек ва Абдуллатиф замина гузошт. УлyFбек ва лашкариёнаш хангоми убури дарёи Чайхун мавриди хамлаи узбакон гашт, иддае acир шуданд. УлyFбек зимиcтонро дар Бу^оро гузаронида ва аз хамон чо чacaди Шохру^ро ба Самарканд фиристод, то дар макбараи Темур дафн карда шавад.

Байни УлyFбек ва пиcaрaш Абдуллатиф дар наздикии дехаи «Димишк» аз хаволии Самарканд дар шаъбони 853х 1449 чанги шадид ба амал омад. УлyFбек бо лашкариёнаш дучори шикacг шуданд.

Вафоти УлyFбекро муаллиф чунин кайд мекунад: «.дар шнни 38-cолaгй-дy шлу хашт мох пac аз вафоти падари xyд (дар cоли 1449) аз тарафи пжараш Абдуллатиф кушта шуд»[5, c.283]. Муаллиф дар шнну cоли УлyFбек шояд бо xaтогии теxникй рох дода бошад, зеро caрчaшмaхо аз он шаходат медиханд, ки y аз чониби пдоараш Абдуллатиф на дар cинни 38-cолaгй, балки дар 55-cолaгиaш ба катл рашнида мешавад. Бояд гуфт, ки дар муайян намудани шнну cоли УлyFбек Давлатшохи Самаркандй низ ба xarorn рох дода аз чумла, чунин мегуяд: «.. .умри шарифи УлyFбеки Гуракон панчоху хашт шл буд ва caлгaнaти y дар Хурошн хашт мох ва дар Самарканд дар ахди падараш Шохру^ cyлтон чихил cол буд» [7, c.654].

Бояд гуфт аз xонaдони темуриён дар баробари Темур ягона шагее, ки ба конунхои чингизй такя мекард, ин УлyFбек буд.

Дар ин xycyc муаррияи acри XVI Мирзо Мухаммад Xaйдaр дар acaри xyд «Тaъриxи Рашидй» чунин кайд мекунад. «Мирзо УлyFбек аз амир Худойдод xохиш мекунад: «^еч кac чун шумо аз тури Чингизй огахй надорад. Лутфан аз шартхо ва шароити он кигса кунед, мо ба ин эхтиёч дорем». Ва

амир Хyдoйдoд дар чaвoб чунин мегуяд: «Mo тyрхoи Чингизирo нoрaвo дoниcтем, аз ohk,o пурра дacт кашидему ба ^нун^и шариат таваччух намудем. Ва aммo агар тaртибoти чингизй бaрoи Mирзo хyшoяндaнд ва caрфи назар аз oлимии худ, шaриaтрo вoгyзoштa, oнрo пайравй карданй бoшaнд, пac мo Mирзoрo ба ин oйин меoмyзем».

Яке аз aъзoёни кoмиccияи муайян кардани чacaди Темур прoфеccoр A.A. Семёнoв буд ва oид ба чacaди Улугбек чунин кайд мекунад: «Сари Улугбек аз тан чyдo меиcтoд. Пoрaи яктаки Улугбек, ки бoкй мoндa буд, астари шo:й дoшт. Ин бoзёфт oлимрo ба :айрат мегyзoрaд. Чунки матои шo:й нaбoяд ба бадани шaхcи мycyлмoн мерacид. Ин acрoри пyшoки Улугбек тo ^л кyшoдa нaшyдaacт» [3, c.183].

Aбдyллaтиф mc аз cе рузи катли падар бaрoдaрaш Aбдyлaзизрo низ ба катл рacoнид. Ва худи Aбдyллaтиф бoшaд пac аз шаш мoхи дар caри хoкимият будан аз чoниби Бoбo Хycaйн яке аз нaвкaрoни Улугбек ба катл рacoнидa шуд. nac аз марги Aбдyллaтиф набераи УлyFбек Aбдyллo cyлтoн дар Moвaрoyннaхр ба caри кудрат oмaд, хyкмрoнии у низ дер нaпoид.

Aбycaид 6o кумаки бевocитaи кабилами бoдиянишини узбак, ки зери рoхбaрии Aбyлхaйрхoн caрчaмъ гардида буданд, хoкимияти Moвaрoyннaхррo coли 1451 бе хеч як му^вимате аз дacти Aбдyллo cynTOH, ки пac аз кушта гардидани Aбдyллaтиф ба caри хoкимият oмaдa буд, ба зери тacaррyфи худ дaрoвaрд.

Давраи хyкмрoнии Aбycaид (1451-1469) хаёти илмй ва адабй ру ба таназзул oвaрдa, тaъcири ру^нден дар Moвaрoyннaхр бештар мегардад. ^ли 1454 хoкими Хyрocoн Aбyлкocим Бoбyр (фарзанди БoйcyнFyр ва набераи Шoхрyх), ки дар Х,ирoт буд, ба Самарканд хучум кард. Байни Aбycaид ва Aбyлкocим Бoбyр чанг^ зиёда аз чил руз дaвoм карда, oкибaт 6o бacтaни cy^ ба анчэм рacид. Тибки шaртнoмa Aбycaид 6o Moвaрoyннaхр кaнoaт карда, ба заминки Хyрocoн дaхoлaт намекард.

^били зикр аст, ки Aбycaид Гaвx,aрш0Д0F0 зани Шодрух дар coли 1457 ба катл рашнд. Aбycaид бaрoи ба даст oвaрдaни мyлкхoи аз даст рафтаи темуриён кушиши зиёде кард, aммo муваффак нагардид. Б. Faфyрoв иктибocерo дoир ба пaрoкaндaшaвии давлати Темур аз Aбдyррaззoки Самаркандй меoрaд: «...вилoягхoи Faрбии Эрoн, Озaрбoйчoн. ..то шхили yкёнycи Хинд, ки пештар хoки давлати темурй хишб мешуд, ба дасти cyлoлaхoи туркман гузашт, хатто дар coли 1458 Чaхoншoх харакат намуд, ки Хирoтрo ба тахти тacaррyфи худ дaрoрaд, лекин.нaтaвoниcт.coли 1459 дар байни у ва Aбycaид мyoхидa бacтa шуд, ки мyвoфики oh Faрбии Эрoн дар тахти тacaррyфи Ч,aхoншoх 6o^ мoндa, Хyрocoн ба Aбycaид гузашт» [5, c.284-285].

nac аз фавти Ч,aхoншoх шли 1467 Aбycaид тaлoш кард, ки каламрави Faрбии Эрoнрo ба зери тacaррyфи худ дaрoрaд, aммo у дар чанги зидди тyркмaнхo, ки вилoягхoи Озaрбoйчoн, Эрoни Faрбй ва ^o^o coхиб буданд, дар мавзеи ^aрaбoFи Aррoн acир афтода, шли 1469 кушта шуд.

nac аз кушта шудани Aбycaид, Хycaйн Бoйкaрo 24 марти 1469 ба хайш амири Хyрocoн вoриди Хирoт мегардад. Давлати темуриён бoз ба ду мулки мycтaкил: Хyрocoн тахти хyкмрoнии Хycaйн Бoйкaрo (1469-1506) ва Moвaрoyннaхр тахти хyкмрoнии пиcaри cyлтoн Aхмaд Aбycaид тaкcим мешавад. Дар Moвaрoyннaхр пиcaрoни Aбycaид: cyлтoн Aхмaд (1469-1494) cynTOH Махмуд (14941495) наберагонаш БoйcyнFyр cyлтoн (1495-1499) cyлтoн Arä (1499-1501) хyкмрoнй кардаанд. Дар ахди хyкмрoнии Хycaйн Бoйкaрo ХиP0т ба тояи баланди тараккй рacид, яке аз кают-арин мaркaзхoи хунармандй ва илму маърифат гардид.

Бoиcи зикр аст, ки муаллиф дар ин 6oби acaри хеш хаёт ва фамлияти як идда шoирoнy муаррихдни ахди темурй, аз кабили: Aбдyрaхмoни ^мй (1414-1492), Дaвлaтшoхи Самаркандй (1438-1494), Aлишер Haвoй (1441-1501), Хycaйн Boизи Koшифй, Aбдyррaззoки Самаркандй (14121482), Муъинуддин Иcфизoрй (1446-47-1498), Mирхoнд (1433-1498) ва Хoндaмир (вaфoтaш coли 1534)^o хеле вoкеъбинoнa инъикoc нaмyдaacт.

Xyraac, хaминрo дарч бoяд намуд, ки Бoбoчoн Faфyрoв дар бaррacй ва баёни ин давраи таърихй бжёр мacoили бaхcтaлaбрo 6o иcтифoдa аз caрчaшмaхoи хаттй, 6o дaлелхoи илмй acocнoк кaрдaacт.

AДAБИËТ

1. Aбдyррaззoки Самаркандй. Maraaby-c-ca^afc ва мачмау-л-бахрайн. Ч,илди 2. Бo эхтимoми A. Наюй. -Техрoн, 1383.

2. AMhS С. Куллиёт. Ч..13.-Душанбе: Ирфoн, 1996.

3. Aхрoр Myхгoрoв. Баъзе aндешaхo перoмyни филми Темур//Чумхурият, 2004

4. Aрхиви Maркc ва Энгелc. Ч,илди VI.-M., 1938.

5. Faфyрoв Б. Таърихи мyхгacaри халки точик. Стaлинoбoд 1947.

6. Faфyрoв Б.F. Точишн: таърихи кадимтарин, кадим, acрхoи миёна ва давраи нав.-Душанбе: Ирфoн, 2016.

7. Дaвлaгшoхи Самаркандй. Тaзкирaгy-ш-шyaрo. Мукаддима, тacхех ва гавзехи дукгур Фoтимa Aлoкa. Техрoн, 1385.

8. Ибни Aрaбшoх. Aчoибy-л-мaкдyр фи aхбoри Темур. Мутарчим. M.Haчoтй. Техрoн, 1381.

9. Лaврoв B.A. Грaдocтрoительнaя культура Средней ^ии. М., 1950.

10. Mирхoнд. Paвзaгy-c-caфo. Ч,илди 6. Тахзиб ва талхжи Aббocи Зарёб. Техрoн, 1339.

11. Муъинуддини Натанзй. Мунтахабу-т-таворих. Техрон, (1336) 1958.

12. Низомуддини Шомй. Зафарнома. Ба сайъ ва эхтимому тасхехи Феликс Тауэр. Бейрут, 1937.

13. Хдйдаршо Пирумшо. Ахтари илму сиёсат. Хучанд, 2019.

14. Хрфизи Абру. Зубдату-т-таворих. ЧД.Мукаддима тасхех ва таъликоти Сайид Камол Х,оча Сайиди Чдводй-Техрон,

1380.

15. Руи Гонсалес де Клавихо. Рузномаи сафар ба Самарканд. Душанбе: Эр-граф, 2016.

16. Усмонов И. Точикон (суруди таърихи халк ва замин).-Душанбе, 2001.

17. Шарафуддин Алии Яздй. Зафарнома. Ч,илди аввал. Ба тасхех ва эхтимоми Мухаммади Аббосй, Техрон, 1336.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ОТРАЖЕНИЕ ПЕРИОД ТИМУРА И ТИМУРИДОВ В "КРАТКОЙ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОГО НАРОДА" АКАДЕМИКА БОБОДЖОНА ГАФУРОВА

В статье рассматривается освешение периода Тимура и Тимуридов в книге Бободжона Гафурова - «Краткая история таджикского народа». Автор отмечает, что академик Б. Гафуров в своей работе пишет, что в 1370 году в результате политического переворота в Маверраннехре Тимур пришол к власть. С этого года начинается правление Тимуридов. Автор на основе писменных источников и научной литературы путем критического метода и сопоставительного анализа освещает политическая, социально-экономическая и културная жизнь Тимуридов.

Ключевые слова: Бободжон Гафуров, «Таджики», Самарканд, движение, наука, культура, Тимур, Хусайн, Тимуриды, Шохрух.

REFLECTION OF THE PERIOD OF TIMUR AND TTMURIDES IN THE "BRIEF HISTORY OF THE TAJIK PEOPLE" ACADEMICIAN BOBODJON GAFUROV

The article discusses the coverage of the period of Timur and Timurids in the book by Bobodzhon Gafurov - "A Brief History of the Tajik People". The author notes that academician B. Gafurov writes in his work that in 1370, as a result of a political coup in Maverrannehra, Timur came to power. From this year, the rule of the Timurids begins. The author, on the basis of written sources and scientific literature, through a critical method and comparative analysis, covers the political, socio-economic and cultural life of the Timurids.

Key words: Bobodzhon Gafurov, "Tajiks", Samarkand, movement, science, culture, Timur, Khusain, Timurids, Shokhrukh.

Сведение об авторе:

Муродзода Ахмад — кандидат истарических наук, доцент кафедры история таджикского народа Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, Электронный почта: murodzod-2020@mail.ru.

About the autor:

Murodzoda Ahmad — Candidate of Historical Sciences, Assosiate Professor of the Departamente of History of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini E-mail: murodzod-2020@mail.ru.

ТОРГОВОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО МЕЖДУ РЕСПУБЛИКОЙ

ТАДЖИКИСТАН И ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКИ ПАКИСТАН

Кудратов К.А.

Таджикский государственный педагогический университет им. С. Айни

Ризоев Б.М.

Таджикский государственный университет права бизнеса и политики

На современном этапе международная торговля играет важную роль в экономическом развитии стран, регионов и мирового сообщества. Международная торговля - ключевой фактор экономического развития. Основными факторами, влияющими на международную торговлю, являются развитие международного разделения труда и интернационализация производства, а также научно-техническая революция и деятельность транснациональных корпораций.

Обмен товарами установлен на основе торгово-экономических соглашений между Республикой Таджикистан и Исламской Республикой Пакистан. В первые годы независимости, особенно в 1991 и 1992 годах, к сожалению, между Республикой Таджикистан и Республикой Пакистан не было торговли. С 1993 года товарооборот между Республикой Таджикистан и Республикой Пакистан составил всего 0,8 миллиона долларов [1]. В 1994 году эта цифра составляла 1,8 миллион долларов.

Прежде всего, способы перевозки грузов играют важную роль в развитии торговых отношений. Поэтому в своем выступлении на церемонии открытия тоннеля «Шахристан» 27 октября 2012 года Президент Э. Рахмон отметил, что за последние двадцать лет, с момента обретения Таджикистаном

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.