CC BY
48About the author:
Mizomuhammad Rustoi — a doctorant of Department of Tajik Philology of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Tel.: (+992) 917591354. Е— mail:m. rustoyee@yahoo. com
УДК: 891.550-1
ОМИЛХОИ ПЯТИМОЙ ВА ОФАРИНИШИ ГАВХАРИ ГУФТОР ДАР ДОИРАХОИ АДАБИИ МОВАРОУННАХРИ НИМАИ ДУВВУМИ АСРИ ХУШ ВА НИМАИ АВВАЛИ АСРИ XIX
Гафурова Ц.М.
Донишгощ давлатии тщорати Тоцикистон
Дар Мовароуннахри хамин мактаи таърих раванди сиёсату иктисод ва фархангу ададбиёт бо сабабхои айнию зехнй хеле ба дарачаи фатарот расида буд [1, с.10-14].
Ба мулохизаи мо, яке аз сабабхои айнии ин холат дар Мовароуннахр аз харакат мондани корвонхои «Рохи бузурги абрешим» аст. Ба коршиносон маълум аст, ки аз солхои 20-уми садаи XVI бо шарофати кашфиётхои бузурги чугрофй рохи обии китъахои Гарбу Шарк кушода шуд. Аз ин хотир «Рохи бузурги абрешим», ки Гарбу Шарк -шахрхои Ланжау Увей, Дунхуану Турфан ва Кучейи Чинро тавассути шахрхои бузурги Шарки Наздику Миёна бо Венетсияи Итолиё пайваст менамуд, аз харакат боз монд[2, с. 3-4]. Аз Моварохунахр се шохаи калони ин рохи абрешим мегузашт. Тавассути точирони корвонхои ин рох дар Мохварохунахр на танхо молу маноли бехтарини Гарбу Шарк хариду фуруш мегардиданд, балки хабархои тоза, комёбихои илму фарханги чахони мутараккй ва фановарихои он интишор меёфтанд.
Мутаасифона, ин рохи бузурги хушки абрешим ба иллати дар Мохвароуннахру Афганистан набудани рохи обию баркй то солхои 70-уми садаи XVI1 асосан гайримустаъмал гардид. Бад-ин сабаб дар Мовароуннахр робитаи иктисодию тичоратй бо кишвархои дигар хеле махдуд гардид. Хамон туркхо аз чумла гуз, ки аз даврони Исмоили Сомонй корвонхои абрешимро аз сархади Эрон то ба марзи Чин пешвоз гирифта ва сипас гусел мекарданд, бекору бенаво гардиданд. Ба чунин иллату сабабхои аёнй кишвари Мовароуннахр ру ба таназзули сиёсию иктисодй ва парокандагй ниход.
Омили зехнии таназзули сиёсию иктисодй ва фархангии мамлакат, албатта бо айби сиёсатмадорони хонадони Аштархонияву Магития ба вукуъ пайваст.
Аммо дар Эрону Туркияи усмонй ба шарофати мухайё будани рохи обию бахрй, робитаи иктисодию тичоратй ва илмию фархангй бо кишвархои мутараккии Урупо гусаста нашуд ва мунтазам бардавом буд.
Нимаи дуюми асри ХУ111 ва даври якуми карни Х1Х яке аз даврахои мураккабтарину фочиабори хаёти сиёсй, ичтимоиву мадании халкхои Осиёи Марказй ба шумор меравад. Махсусан нимаи дуюми асри ХУ111, ки ба пойдоршавй ва устувор гардидани сулолаи Мангития рост меояд, замони « ба бухрони сахти ичтимой.. »[3]. шудани хочагии халк низ мебошад. Парокандагии мамлакат аз нимаи асри ХУ111 огоз ёфта буд.
Давраи мудхиштарини ахволи сиёсию иктисодй ва маънавию равонии мардуми аморати Бухоро ба замони султаи Абулфайзхони аштархонй (1711-1747) рост меояд. Абулфайзхон ба айшу нуш ва оростани базмхои духтарони мохпайкару чавонони сарвкад машгул шуд ва дар натича нуфузи худро аз даст дода, бозичаи аъёну ашрофи дарбор гардид[4]. Ин холат горатгарии гумоштагони хукумати марказй ва феодалони махаллиро пуркувват намуд. Чунончи Хочй Хакимхон, ки яке аз муаррихони он давра аст, дар «Мутахабут-ут-таворих», рочеъ ба сабабхои ба тарзи дахшатовар бад шудани вазъи иктисодию сиёсии замони Абулфайзхон менависад: «Чун Абулфайзхон бар сари салтанат нишаст, .. .дасти татовул ба раъият кашид ва чавонони мохру ва канизакони савркадро чамъ намуда ба айшу ишрат машгул гашт. Дар мамолики Моварохуннахр ба сари хар кас хавои хукумат буд, сар бардошт»[5].
Абулазими Сомй низ дар «Тухфаи шохй» сабаби беоромй ва бетартибхои замони хони мазкурро шарх дода навиштааст: «Абулфайзхон аз чихати одамй рушду кобилият майл ба чониби хавои нафсонй карда, ба мусохибати амраду нисвон рагбат намуда, гайр аз тачарруби бодаи
aрFyвонй ва таайюш бо aмрaдy aFонй коре надошт. Хар чо амради хacaнa ва зани чамила шунид, бо зуру зачр аз xонaхо берун кашид ва мyтacaрриф шуд»[6].
Натичаи хамин бeлaëкaтй ва гирифтори айшу ишрат гардидани Aбyлфaйзxон буд, ки дар ин давра аз итоати хукумати марказй caр кашидани хокимон авч гирифт, чангу чидоли байни хамдигарии онхо шиддат ëфт. Нихоят, вилоятхои ФaрFOнa, Бaлx, Бадакшон, Х^ор ва Шахржабз xyдро комилан мустакил эълон карданд [7, с.58].
Чунон ки A. Mирзоeв менавжад, хатто кор ба чое рашд, ки Рaчaбxон ном шaxc дар замони Aбyлфaйзxон казокхои аз фишори калмок ба аморат омадаро бо xyд гирифта, Самарканду Mиëнколот ва кжме аз туманхои Бyxороро ишшл намуд[8, с. 115]. Харчанд ин водихои хоcилxeз хафт шл чарогохи казокхои бодиянишин гардид, аммо хукумати xонй ба мукобили онхо чорае чуста нaтaвониcт. Боиcи хамин буд, ки дар мамлакат кахтии caxт руй дод. Дар ин xycyc Myхaммaд Якуб дар «Гулшан-ул-мулук» нaвиштaacт: «... Он чомеа (чамоаи казок. -F.4,.) муддати хафт шл пай дар пай айни рашдани хоcилоти зироат мобайни Самарканду Бyxороро талаф карданд. Ба Mовaроyннaхр кахтй шуд. Гушти одам Fизои мардум буд. Myрдaро ба гур намебурданд, мexyрдaнд. Хар кac ба хар чониб ватани xyдро гузошта рафт. Дар Бyxоро ду гузар мардум монд ва дар Самарканд ахде намонд» [9].
Maълyмоти Myхaммaд Яъкубро дар «Тухфаи шохй» Aбyлaзими Сомй такрор намуда, дар поëни он илова кардааст: « Гуянд дар он вакт дар Самарканд ШохчyFЗ ном каландаре буд ва Faйр аз у кace намонд. Чунончи, дар ин маънй у гуяд:
Ба соли уазору саду чщилу уашт, баРоб(ар ат б с1745
Самарканд гардид монанди дашт» [10].
Дар маълумоти Myхaммaд Яъкуб ва Aбдyлaзими Сомй ба назари мо муболотае хаст, аммо навиштаи онхо аз заъфи хукумати марказй ва ахволи мудхиши мардуми ин caрзaмин хикоят мекунад. Дар чунин холати ногувор Нодиршохи Aфшор (1688-1747) ба Mовaрохyннaхр хучум овард ва бидуни муковимати махаллй Бyxорои Шарифро ишFOл кард. Вакте Нодиршох ба ватани xyд бармегашт, чун шохи фотех ба cифaти «Ок yйлиëн» аз ахоли Бyxоро чихил хазор нафарро ба Эрон бурд. Дар ин хангом Aбyлфaйзxони Myзтaриб ба рyйxaти мухочирони ба таври мaxфй номи яке аз ракибони пyрxaтaри xyд -Myхaммaд Рaхимxони мaнFитро доxил карда буд. Дар ин холат Ра^^он илоче надошт, ки дар катори «Ок yйлиëн» хамрохи Нодиршох ба Эрон наравад.
Рaхимxон, ки марди далер ва низомии корозмудае буд, дар андак муддат дар назди Нодиршох эътиборе пайдо кард. У барои дафни падараш Хакимбии атолик, ки дар Бyxоро фавтида буд, бо ичозати Нодиршох ба ватан бармегардад ва баъди марошми дафн Aбyлфaйзxонро дар мaдрacaи Mири Aрaб caнaи 1747 ба катл мерашнд ва бо хамин cyлтaи xонaдaни Aштaрxониëн дар Mовaроyннaхр поëн мепазиранд.
A^a^a, дар чунин вазъияти душвори cиëcию икгиcодй ва бепарвоию бешмонихои хукуматдорони кохил ба хаети маданию адабй ва маънавию равонии мамлакат зарбахои бacо caxтгaрин рacидa буд. Бо вучуди ин, мувофики маълумоти acaри тазкирамонанди Myхaммaдaмини Нacaфй «Ыазхар -ул -мycaннифин» (cоли таълиф 1172-1758) дар чунин давраи carnra низ як зумра шоироне ба монанди Myхaммaд Эъчоз, Myхaммaди Myншй, Mирзоaфзaли Myншй, Myхaммaдaмини Фоxир, Myrao Ишратй, Юcyфxочaи Бyxорой, Maвлоно Сафой, Устод ^ошми камонгар, Myлло Лизои котиб ва чанд нафари дигар дар caрзaминхои Нacaфy Бyxоро ва Самарканд эчод намудаанд. Aммо аз мерош ин зумра адибон алхол танхо порахои алохидаи «З^ахар -ул-мycaннифин»-и Myхaммaдaмини Нacaфй бокй мондaacтy xanoc ва мeроcи дигарон дао^ши фочихаи тaъриx гардидаанд.
Myхaммaд Рaхимxон (1747-1758) барои таъмин кардани иктидори хукумати марказй алайхи амирони caркaш муборизахои шадидеро пеш гирифт ва дар шлхои 1753-1757 вилоятхои Mиëнколот, ^аршй, Уротеппа, Шaхриcaбз, Ургут, Панчакент ва Дехнавро бо зарби шамшер ба хукумати марказй тобеъ намуд.
Бо хамин таъшри хукумати марказиро назар ба давраи Aштaрxониëн борхо афзун cox^..
Дар замони хукумати амир Дондал (1758-1785) амаки Рaхимxони мaнFит, дубора даъвогарони точу тает авч гирифт. Aммо бо фармон ва катъияти амир Дониëл агоари мyxолифони хукумати марказй аз чумла, ТaFOЙмyроди баркут, Бекназарбии кeнaгac ва Ч,ахонгирбии Сарой бо тарафдорони xyд кушта шуданд.
Дар замони амир Дондел aриcтокрaтияи тоифаи мaнFит бидуни кобилияту кордонй ба корхои давлатй xeлe зиëд чалб шуданд [11]. Чунин бетартибихо буд, ки дар мамлакат дуздию ришвaxyрй,
xeлxoи гушгуни aндoз 6o шaклxoи тозааш aфзyн гapдид ва тaлaвy тс^чи axли зaxмaт авч гиpифт. Чушнчи, Axмaди Дoниш дap «Ришлаи тaъpиxй»-aш аз axвoли тoк;aтфapcoи мapдyми Мoвapoxyннaxpи ин дaвpa ба ин rçapop oвapдaacт: «Бидoн ки дap айёми xyкyмaти aмиp Дoниëл ба дopyлaмopaти Бyxopo xeлe тaфoвyти фoxиш дap yмypи миллатй вoк;eъ шуда, araap мaдpacaxo ва мacoчид аз дapc ва нaмoз таътил ёфта, xy4pora мaдopиc кoxxoнaи xapи oбкaшy Faллaдoнaи бaк;к;oл шуда... X,ap чй аз xap 4o ёфтанд, мyтacappиф ва мoлик шуда, шyълa аз чapoFи бeвaзaн ва нoн аз aнбopи ав^ф дуздида ба мacpифи шикам ва xapчи худ мepacoнидaнд ва racepo мaчoли бapxocт набуд ва бoзopи xaмpy к;имop ва фику фacoд биcëp pивoч ва гapм буда, дap миёни yмapo ва xyккoм. Лeкин фyк;apo ва paoëpo мaчoли xapaкaт ва cyкyт набуда аз фapти зулму зaчp ва oлyкy cony^; Миcли oмиëнa ва вакиюна ва apзoнии никoxy кимати никoxoнa. Мacaлaн мaxpи муаччал 10 д^ам ва никoxoнaи ^эй 10 динop ва 1 ман гандум дax танга, xaкyлмизoн 15 танга илaxaзa ... Вaзopaти Бyxopo дap ^вдаи Дaвлaткyшбeш буда, мapди фocик;, caффoки бeбoк ва мaнcaби крзикашэн дap кабзаи кoзикaлoн Низoмиддин, ки шopиби xaмp ва aparç буда. »[12, с. 12-13].
Чушн ки мeбинeм, ин тapтиби идopaи давлат аз xyкyмaти мapaкaзй нopoзиxoи axoлиpo зиёд кapд, фeoдaшoни мaнcaбxox аз чунин вазъият иcтифoдa бypдa, ба муетакилй мeкyшидaнд. Натичаи xaмин буд, ки Хeвaю ФapFoнa мустакил шуд. Шaxpиcaбз, Уpoтeппa, Чрзах аз xyкyмaти мapкaзй py гapдoнд ва дap X^copy Бaдaxшoн нуфузи xyкyмaт ншрят cycт шуд. Чopaчyиxoи xyкyмaти xoнй, ки бapoи бapтapaф кapдaни вазъият Дaвлaткyшбeш ва ^эй Низoмиддинpo катлъ нaмoянд xaм, натичаи дypycт нaдoд. 3epo дap ин дaвpa низ axвoли cиëcию икгиcoдии мамлакат xeлe бад буд.
Aмиp Шoxмypoд (1785-1800) бapoи бexтap кapдaни вазъи иктиcoдии кишвap бaъзe чopaxo чуета, чaндe аз aндoзxoи aмиp Дoниëлpo 6eraop кapд, дap cиcтeмaи oбëpии мамлакат чopaxo чуст, чанд py^ нaxpxo кyшoд ва ба зoлимoни capкaш чopaxoи катъй дид, аз nopaxypony xиëнaтгapoн чaндe мaнcaбдopoнpo ба катл pacoнд ва бapoи шунидани apзy дoди фyк;apo шaxcaн 6o capдopии xyд xaйaти мaxcyce тaъcиc кapд.
Ба xap xoл, ин ам^ дap байни axoлй ва axли дapбop чун aмиpи «aдoлaтnaнox» ва «ам^и мaъcyм» шyxpaт ёфт. Шoxмypoд зoxиpaн шaxcи тaк;вoдop буд ва лакаби « Мaъcyмби»-po гиpифтa буд, тapaфдopи тapик;aти cyфия xyдpo нишoн мeдoд. У дабдабаву тaфoxypи зиëдpo xyш нaдoшт. Бapoи oн, ки таваччу^и oммaи xan^po ба xyд чалб нaмoяд, баъд аз вaфoти naдapaш oмypзиши гyнoxxoи ypo 6o нoлaвy зopй аз oфapидгop талаб намуд. Дap зaмoни y ба xoкимoни capкaш чopaxoи амалй диданд. Бинoбap дoниcтaни xoинй ва фдоку фyчypи аъёну aшpoф дap caшгaнaти naдapaш Шoмypoд ба capи давлат oмaдaн зaмoн к;oзикaшoнy кyшбeшpo дap назди мapдyм ба катл pacoнид. Бo ин амал xaм нaмoяндaгoни аъёну aшpoфpo тapcoнд ва xaм эътик;oди xan^po ба xyдaш na^o кyнoнид. Дap аввал як wop aндoзxopo бapxaм дoд. Бapoи шунидани apзy дoди мapдyм rypyx^ мaxcyc ташкил намуд.
Иcлoxoти acocиe, ки бapoи pyшди xoчaгии мамлакат мушидат кapд, иcлoxoти пулй буд. Иcлoxoти пул, кyшoдaни poxxoи нави тичopaтй, oбëpй кapдaни зaминxo, бeкop намудани xoкимoни neшинa ва таъини xoкимoни нав дap yмypи дaвлaтдopй, xoca oид ба xy^y^, шaxcaн навиштани ( таълифи ) дао^ ва нaзopaти oн аз чунин кабил икдoмoти y буданд. Як rçaTOp вилoягxo аз чумла, Мapв, Бaлx,^yндyз, Уpoтenna, X^op ва Aндxyй тобсБи aмopaт гашт ва ниxoят мамлакат ба нaвъe py ба тapaк;кй ниxoд. У coли 1800 аз oлaм чашм мenyшaд.
Aмиp Xa^ap (1800-1827) тaвoниcт, ки ба швъс cиëcaти naдapaш Шoxмypoдpo дaвoм бидшдд. Вазъи ниcбaтaн муътадили дaвpaи ам^ Шoxмypoд xanan ёфта буд. Aмиpи нав opoмию ocyдaгиpo xoxoн бoшaд, xaм oнpo nyppaвy дoимй нигс^ дoштa нaтaвoниcт. Xapчaнд дap аввал^^ cyлтoнии вай XOкимoни вилoягxoи Шaxpиcaбз, ^porem^ Дapвoз, ШyFнoн ва Уpoтenna аз xyкyмaти мapкaзй cap кашиданд, вaлe aмиp ба зудй дap oн вилoягxo xoкимoнpo иваз кapд ва ба чoи oнxo oдaмoни xyдpo гyмoшт. Aмиp nac аз чaндe ycтyвop кapдaни noяи давлаташ ба Чopчyй ва Мapв лaшкap кашид ва кимс аз а^лии Мapвpo ба вoдии Зapaфшoн, му^ч^ намуд. Aз ин киpдopи Xa^ap xoни Хopaзм Эшгyзap ба xaшм oмaдa, ба Бyxopo лaшкap кашид. Ч,анг байни ду лaшкap caxp шиддат гиpифт. Aмиp Xaйдap rçap^ 6ap Илтyзapxoн FOлиб мeoмaд, ки аз фypcaт иcтифoдa бypдa, xoни ФapFOнa Олимxoн (1799-1809) ба Уpaгeппa xyчyм oвapд ва минбаъд вaлиaxди y aмиp Умapxoн аз тapaфи чануб вилoягxoи ШyFнoн, Дapвoз, ^apaгeгин ва Ваxoн аз тapaфи шимoл Тypкиcтoнy XaфтpУдpo тacappyф кapд. Мyк;oбилият ба xoкимoни вилoягxoи дypy наздик, cap^6 намудани oшyбxoи xan^, нopизoии аъёну aшpoфи aмopaт бapxypдy дoдyгиpифт 6o xoнигapии Ху^ид бoиcи камкувват гаштани aмopaти Бyxopo, napoкaндaгию таназзули иктиcoдиëти oн гapдид.
Давраи cambara Ain^ Нacрyллох (1827-1860) низ баш аз xyнрeзихо-кyштaнy Fорaт ва торочгарихо иборат буд. У мexоcт, ки вилоятх,ои caркaш тобеи хукумати марказй бошанд. Бо ин ма^ад вай аз xaлифaи Рум (Туркия) ваколат гирифт, ки аморати Бyxоро дар чодаи шариати иcлом дар Mовaроyннaхр аз хама афзалият дорад. Халифаи Рум чунин ваколатро ба xони Хуканд Myхaммaдaлиxон (1822-1842) низ медихад. Ин казия зиддияти ду хукмрони Оcиëи Mиëнaро xeлe пуршиддат намуд. Aмир Нacрyлло барои тавотя додани каламрави аморат бо бахонахои гуногун дар як муддати кутох ce бор ба Хуканд лашкар кашид ва хар бор шахрро тороч менамуд. У бори геюм дар caхнaи 1257-1842 дар шахр ва атрофии он катли ом гузаронид. Дар ин катли ом xони Хуканд Myхaммaдaлиxон, Додараш Султонмахмуд ва модари онхо шоираи шахир Maкнyнa (Нодира)-ро вaхшиëнa катл кунонид. Нacрyлло вакти баргашт ба Бyxоро биcëр аз ахли донишу хунар ва адабро acир меорад, ки байни онхо шоири маъруф Чунайдуллои Хозик буд. Mинбaъд Нacрyллох бо дасти гумоштагони xyд Хозикро катл мекунад ва caри бетани уро ба назди амир меоранд. Aü^ Нacрyлло шaxcи берахму шафкат ва фошку xyдрохa буд ва хар чй мexоcт онро шариати TOrno! ба калам медод. Aхмaди Дониш, ки чанд гох дар дарбори вай xизмaт карда буд, дар xycyra рафтори ин амир фармудааст: «Хар чиз ки мувофики раъйи xyд пиcaндид, онро аз зуъми xyд шариат дониcтa, беибо амал менамуд. Он чиро ки xилофи раъйи xeш медид, онро xилофи шариат мeдониcт ва дар он умури номашруъи фики шаръ ва xилофи раъйи у фаторо дихад, ба андак замоне ба ранги xиëнaтро ба у ниcбaт дода, ба мycодирaи амволу амлок ва иxроч кардани у амр мекард.» [13, с.28] Aбдyлaзими Сомй дар такмили мacнaвии «Дaxмaи шохон» ба забони xyди Нacрyллох овaрдaacт: Чи саруо, ки аз уукм кардам ба дор Чихунуо киманрехтам бар канор... Гирифтам, буридам сарашро ба тег, Аз ин кор бар ман наёмад дарег[14]
Maнcaбдоронe, ки ба табъи дилаш ифои вазифа намекарданд, онхоро ба катл мерашнд, ë молу мулкашонро мушдира карда онхоро бaдaрFa мecоxт. Фаъолияти як катор мaнcaбхои аморатро махдуд намуд. Дар шхаи харбй иcлохaги куллй чорй намуда, барои пуркувват шудани иктидори мамлакат маблагхои калон cарф кард. Сарбозонро бо rn^ocy лавозимоти чангии иcтeхcоли Рycия мycaллaх cоxт. Aз маълумоти тaъриxнигорон маълум мешавад, ки ин амири чаллод бо ташаббуш занаш вaхшиëнa кушта мешавад.
Ба ин тарик. чунон ки аз тавшфи хаёти cиëcй ва кдоман шароити икгиcодии cyлтaи Aбyлфaйзxони aштaрxонй, Рaхимxонy амир Дониёл, Шохмуроду Хайдар ва амир Нacрyллохи мaнFит равшан маълум мешавад, ин мактаи тaъриx дар зарфи такрибан 200 corn ба иллати чангу чидолхо, торочу Fорaти ахолй ва пайёпай иваз шудани cyrnm хукуматдорон ва нихоят парешонии cиëcии мамлакат дар Mовaрохyннaхр барои пешравии икгиcодy фарханг, адабиёту caнъaт ва маънавиёт заминахои xyрдтaрин хам аз байн рафта буд.
Баръакш ин холат дар миёнахои caдaи XVIII cохибзaвкон ва cyxaнвaрони Эрон бо мycоидaти хукуматдорон дар тамоми риштахои cyxaнвaрй бар эътироз аз caбки хиндй ба равиши устодони кадим пайравй менамуданд ва ба гуфтаи Зайнулобиддини Myътaмaн ин давра «Яке аз адвори мухим ва дyрaxшони ададбиёти форcй дар назму нacр ба шумор мерафт» [15, с.394]. Aгaр шоирони кacидacaрою Faзaлcaрои caбки бозгашт ба монанди Сайидалии Myшток, Шуълаи Иcфaхонй, Хотифи Иcфaхонй, ФyрyFи Бacтомй, Фатхалишои Сабо, Нишоти Иcфaхонй, Maчмaри Кошонй дар пайравии Ужурию Фaррyxй ва Maнyчeхрию Myизй, Aнвaрию Хоконй ва Саъдию Хофиз кacидaю Faзaлхо cyрyдa, забону адабиёти форcиро дар cодaгию равонй ба забони мардуми замон бештар мувофик cозaнд, вале дар Mовaроyннaхр адабиёти форcй xeлe пacт рафта буд.
Тибки маълумоти тазкирахои ^орй Рахматуллои Возех, Mирcиддики Хашмат, Aфзaли Пирмacтй, Неъматуллои Myхтaрaм ва Aбдyллоxxочaи Aбдй дар миёнахои caдaи XVIII дар Mовaроyннaхр чанд адибе ба монанди Дардии Бaдaxшонй, Myхaмaдcолeхи Хycрaв, Шахиди Бyxорой ва Myзхaби Бyxорой умр ба caр дошта бошанд, хам ба caбaби нооромихои хаёти cиëcй аз мeроcи онхо атеари талаф гардидаанд ва то замони мо xerne кдоми каме бокй мондаанд. Чунончи Mирcиддики Хашмат доир ба ришлаи «Бaдоeъ-yc-caноeъ»-и Шахиди Бyxорой мулохиза ронда фaрмyдaacт: «... Баъд аз тaфaххyc (ковишу чycтyчУ ) чунин маълум шуд, ки ин китоб дар aвоxири ахди Aбyлфaйзxон ё дар замони Рaхимxон ва амир Дониёл ба шерозаи таълиф рашда, чун xотимaaш «би-л-хамду лилахи таммат» рacидaacт, на cоли китобат маълум ва на камияти манкудият»[16]. Ин маълумот намунае аз ошри талафгардидаи адибон acт. Хyшбaxтонa аз ошри Myхaммaдиcои Maвзyн «Macнaвии мавзун»[17] ва Садриддини Maхзyн[18] девони Faзaлиëт дар дacтрacи моcт.
3ox^a^ дap Мoвapoyннaxp аз м^накои caшгaнaти aмиp Дoниëл, coшxoи 70-уми к;apни ХУ111 бapoи neшpaвии фapxaнгy aдaдбиëт бaъзe зaминaxo naйдo шуданд. Чунки аз xaмин дaвpa тибкки мaълyмoти capчaшмaxo ба apcaи aдaдбиëт як зyмpa aдибoн ба мoнaнди Миpзocoдик;и Муншй, (в. 1819), ^ожи Нacaфй, Шaйидoи Хучандй, Нocxeи Хaтлoнй, Xaчpии Дapвoзй, Xaбoи Дapвoзй ва чанд тани дигap вopид шуданд. Aндaк дepтap дap coлxoи 80-90-ум ва м^на^ои caдaи Х1Х ин тaъдoди шoиpoни Мoвapoyннaxppo aдибoни xaмчyн Оpифи Бyxopoй, Шавккии КaттaкypFOнй, Чунайдуллои Xoзик, Xacpaти Xиcopй, Пapии Xиcopй, Aнcaби Бyxopoй, Нoдими Иcтapaвшaнй, М^зс^д^и Фано, Узлати Кocoнй, Гулкании Fapмй, Нозили Хучандй, Ма^зуни Сaмapк;aндй, Мyзтapи Кошнй, Сyлтoнxoни Aao, Макнунаи Хyк;aндй, Маъдани Паншзй ва чанд нaфapи дигap афзун намуданд. Мaълyмaги мyфacaшepo дap ин xycyc аз acapи У.Кapимoв «Aдaбиëти тoчик дap нимаи дуюми acpи XVIII ва аввали caдaи Х1Х» (Дyшaнбe: Дoниш -1974) ба даст xoxeд oвapд.
Дap ин макдаи тaъpиx тибки мaълyмaги capчaшмaxo дap xaвзaxoи адабии Мoвapoxyннaxp -aмopaти Бyxopoвy xoнияи Ху^ид ва кдоман Xopaзм зиëдa аз 170 нaфap aдибoни гуногунтабакаю мacлaк yмp ба cap дoштaнд.
Бo вучуди ин тaъдoди aдибoн гуфтанй xaCT^, ки дap aмopaти Бyxopoи ин дaвpa ба мoнaнди Эpoн ва авди coмoнию Faзнaвй ва ë caшчyк;й дoиpaи адабии мyтaшaкишe мавчуд набуд.
Дap ин aмopaт ба иллати napeшoнии cиëcию иктиcoдй ва xиpaднoшинocии xyкyмaтдopoни мapкaзй axли илму адаб, ба чуз дapбop, дap xoлaти napeшoнй дap вился^^ aмopaт ба мoнaнди Бyxopo, Сaмapк;aнд, X^cop, КaттaкypFOн, Нacaфy Шaxpиcaбз, Уpaгenna, Xaтлoнy Дapвoз ва Бaдaxшoн эчод кapдaaнд. Чунончи дap Бyxopo Мaнcypxoчaи Anca6, Саъдиддини Мoxиp, Чyнaйдyллoи Xoзик, М^зо Содики Муншй, Мулло Faчaби Дониш, дap X^cop дap бopгoxи м^и он Aбдyлкapимxoн шopиpoнe ба миали Миpзooлимчoни Xacpaт, Мулло Faчaби nap^ Тoшxoчaи Xиpcй, Мулло Ч,азбй эчод намудаанд. Дap Сaмapк;aнд ма^зуми Сaмapк;aндй, Зaбexoи Я^уд, Миpзo Faxими Fax^, Му^аммад Содикки Матлаб; дap Нacaфy Шaxpиcaбз, Консъи Нacaфй, Мyзтapи Кошнй, Мулло Мушток; дap Уpaгenna Мyxaммaдcoлexи Нодим, Миpзo Сидикки Фано, Xycaйнxoчaи Хичлат; дap КaттaкypFOн Мулло Шавккй, Мулло Хумулй; дap Дapвoз Xaбoи Дapвoзй, Xaчpии Дapвoзй, Миpзo Сappoф, Му^аммад Faxими Fapмй; дap Бaдaxшoн Му^аммад Иcoи Мавзун, Му^аммад Набии Axrap аз чумлаи шoиpoни нoмдopи замон буданд.
Aммo aмиpoни мaнFития дap дapбopи xyд бaxpи мад^у cитoиши бeвocитa шopиpoнepo чамъ нaкapдaaнд ва бapoи ин кop фapxaнгy фазилати ожс кифоят нaмeкapд. Xaмoн шoиpoнe, ки ба такозои замон дap бopгoxи aмиpoн зиcтaaнд, на бapoи иcтeъдoди шoиpию cитoиши кopнaмoиxoи aмиpoн, балки бapoи ичpoи вaзифaxoe аз кабили «муншигй», «вoк;eъaниropй», «миpзoй» ва «латифагуию зapoфaт» муаззаф буданд. Ano ожс шoиpoни бoиcтeъдoдe буданд ва аз эчоди шeъp даст накашидаанд. Чунончи Миpзo Содики Муншй ба иншoнaвиcй ва мукотиботи дapбop мaшFyл буд. Дap кaнopи ин y ба гуфтаи Вoзex «.. .дсвонс дap шeъp тамом кapдa, rçap^ ба noнздax xaзop байт ва мacнaвиëти мyтaфapик;a низ дopaд ва дap бaдeaгyйи, лaтифacaнчй ва xoзиpчaвoбй аз бeнaзиpoни axд буд»[19, с.164]. Му^аммад Шapифи Оpиф мyappиx буд ва ба унвони «Тoч-yт-тaвopиx» acpи тaъpиxиe таълиф кapдaacт. Дap ин xycyc Вoзex мeфapмoяд: «Оpиф тaxaшлycи Му^аммад Шapиф acт. Дap axди aмиpи Кaбиp (Шoxмypoд) ва ам^и Саид (Xaйдap ) зиста... китoбe тacниф кapдa мycaммo ба «Тoч-yт-тaвopиx» муштамил 6ap дакоик ва caвoдиpи aмиpи Кaбиp ва aмиpи Саид. Дсвонс низ ^иб ба ce xaзop байт тapтиб дода, aкcapи он xy6 ва мycтaxcaн аст»[20, с.172-173].
Aз «муштамил 6ap дакоикк ва caвoдиpи aмиpи Кaбиp ва Саид» гуфтаи Вoзex 6ap мсояд, ки вазифаи acocии Оpиф ибopaт аз кайд кapдaни «caвoдиp»-и ам^они мaзкyp буд. Aммo дap кaнopи ин Оpиф шoиpи комил ва coxибдeвoнe низ бyдaacт.
Aз чумлаи ин xидмaтгyзopoни дapбopи aмopaт ам^ Xaйдap Миpзo Содикки Мyншиpo ба иваз ва мукофоти xидмaтxoи чaндинcoлaaш бо айби ночизс ки xa^no маълум нecт, nac аз бЗ-шлаш аз дapбop poндa ба кyxиcтoни Дapвoз бaдapFa мeкyнaнд.
Чaндe аз шс^шни вишoятxoи гуногун ба caбaби caxтиxoи зиндагй ва чустучуйи xapидopи матоъи шeъp аз шaxp ба шaxp, аз вилоят ба вилоят capcony capгapдoн буданд. Чунончи, Ма^зуни Сaмapкaндй, Кожи Нacaфй, Чyнaйдyллoxи Xoзик;, Камоли Бyxopoй Умсди Сaмapк;aндй аз зyмpaи oнxo буданд.
Дap айни napoкaндaгии cиëcии aмopaти Бyxopo, чунон ки бoлaгap гуфтсм, дap coшxoи 70-уми caдaи ХУ111 вилояти ФapFOнa мустакдлият naйдo кapд. Aз oxиpxoи к;apни ХУ111 xoнияи Хуканд кувват г^ифт ва дap авди Олимxoн (1799-1809), ам^ Умapxoн (1809-1822) ва Му^аммад Aлиxoн (1822-1842) ба як давлати мук^-ад^ табдил ëфт. Мaxcycaн дap замони aмиp Умapxoн бо тaшaббyc ва
caрвaрии ин амири шоир дар ФaрFOнa шеъру шоирй равнак ёфт ва тибки маълумоти ^«Ыачмуаи шоирон»-и Фазлии Намангонй (ст. 1821) дар ин xония зиёда 75 нафар ахли адаб эчод кардаанд. Шоироне ба монанди Aao, Лола, Вазир, Maъюyc, Хотиф, Хичлат ... дар чавоби ашори амир Умaрxон дар радифу кофия ва вазни ашъори ин шоир Faзaлy кacидaхо мегуфтанд. Ин овозаи шуарои ФaрFOнa дар атрофу акнори Mовaроyннaхр xeлe шухрат ёфт ва аз атроф ба ин дарбор шоирони зиёде руй оварданд. Aз чумлаи шоирони caрcонy caргaрдони вилоягх,ои аморати Бyxоро Maхзyни Самаркандй, Конеи Нacaфй, Камоли Бyxорой, Умеди Самаркандй ва чанд нафари дигар ба ин дарбор мурочиат намуданд. Чунончи пеш аз он ки Maхзyни Самаркандй ба дарбори амир Умaрxон руй оварад дар шаъни амири caнгдили Бyxоро Хайдар гуфтааст: Тез кардй ин цадар чун арра сад дандони зулм, Раум кун з-инсоф, эй золим, ту ин дандона рез! Кадрдони гавуари мазмун нашуд ин цо кассе, Хез ин дури сужай дар кишвари Фаргона рез [21, с.52-53].
Чунайдуллои Хозик низ ба кавли Возех ба лутфу мархамати риёкорони амир Хайдар «нафрин гуён» ба ФaрFOнa руй оварда буд. ^жми зиёди ин шоирон ба даргохи амир Умaрxон рох ёфта, дар cra™
шуарои маддохи у чой гирифтанд[22, с.34]. Ин адибон ба мисти шоириони тахчоийи дарбор дар таклиду пайравии ашъори амир Умaрxон Faзaлхо гуфта, бо хамдигар мучовабаю мycобикaхои адабй менамуданд. Онхо дар мучоваботи xyд мекушиданд, ки хар яке аз дигаре ашъори бехтаре бигуянд ва ба ин воcитa дар ФaрFOнa чaроFи адабй фурузонтар бошад. Чунин харакат ва чунбиши адабй дар пешравию равнаки адабиёти форcй дар водии ФaрFOнa таконе буд.
Дар назди амирони Бyxоро монанди xонияи Хуканд, доираи адабии рacмй набуд ва шоирони каламрави аморат дар шахру вилоятха ба таври парешон эчод мекарданд. Aкcaри ин адибон дар xонaхои одамони бофазли замон ва китобxонaхо гирд омада, мaчлиcхои адабй мeороcтaнд. Чуночи дар xонaи Myхaммaд Aминxочaи мyтaxaллиc ба Эшон ба гуфтаи Возех «чанде аз ахли фазлу дониш чамъ омада, мунозира ва мушоира менамуданд ва мyбохиcaи хар навъ ашъор ва хикоёти рангин дар миён меафтода»[23, с.230-231]. Возех дар фасти Myзтaри Коcонии тазкирааш менавжад, ки «... уро бо Maxдyм-Чyнaйд ва cоири фузало мycочирaг ва мунозирот буда, хамагй малех ва муста^ам». Дар таcдики гуфтахои Возех аз ашъори Myзтaр ва Чунайдуллохи Хозик матлаъхои зерини Faзaли онхоро меорем: Myзтaр:
Цунуни зулфи ту цуяд паноу дар занцир, Забони нола шавад yзрxo: дар занцир[24]. Хозик:
Бувад умеди xaлocй зи чоу дар занцир, Maбoд уец кас аз дастгоу дар занцир[25]
Чунин мачлжхои адабиро ахли адаби шахр дар китобxонaи Говкушони Бyxоро бо иноят ва мycоидaти козй Саъдии Mохир, ки аз вазифаи козигй маъзул шуда буд, доир менамуданд. Aз чумла, Aбдyлaзими Сомй дар «Mиръaг-yл-xaйëл» доир ба ин мачлиш адабй овaрдaacт:
Зи ширинкаломони мулки Бу^ор, Яке буд машуури аули диёр. Mycaммo ба цозй-Саъдй буд у, Хама шеъри у нофаи мушкбу. Шуда аз цазо азл омад ба шщр, Зи дори шоуи цауон ёфт баур. Кumoбxoнau Говкушонро амир, Ато кард бар он адимунназир. Дар он цо шуда цамъ аули уунар, Фасоуаткаломони донишасар. Чун Myxmoр мaxдyмu ширинкалом, Тaxaллyc ба Афсау ба назди авом. Цалолию Ансаб, Саиду Myнuр, Mace:oвy Фитрат, Дабири кассир. Дигар Осиву Афцари уушманд,
3u ay^u фазст дuгap бoз чанд. Шабу pyз 6o цам мутщб буданд, Ба uншoвy aшъop pozu6 буданд... 3u бж you xyбoнu айём буд, Кumoбxoнa чун цacpu Бaypoм буд [26].
Дap таодщи мyлoxизaxoи Aбyлaзими Сомй мо аз aшъopи козй Саъдии Мoxиp ва Anca6 матлаъи Faзaши OBxopo дapч мeнaмoeм. Мoxиp:
Ба гapдyн мepaвaд oym ба ëdu capeu чoлoкe, 3u юмu um^6osû мeкyнaм ман caüpu aфлoкe. Anca6:
Тую зoyыд. yaeou myбuю дacmopy мucвoкe, Ману capeu vpdu дuлдopy yo.-му coяu mom.
Мо дap кaнopи ин мycoбикaxoи адабй ва aшъopи чавобияи Xoзикy Мyзтap ва Мoxиpy Aнcaб бapoи минбаъд бexтap capфaxм paфтaни caбки адибони Мoвapoyнaxp ба тapик;и намуна ин ду Faзaши Xoзикy Aнcaбpo низ мypoк;ибaт мeнaмoeм: Xoзик:
На мapo corn myбuю на mecap дapкop, Kßdu чун capeu туню лабы шaккap дapкop. Шeъpu мo yyyyamu yambucm дap ucбomu кaмoл, Tezpo yaeyap œap yacm, чû дuгap дapкop I Дap cyxaнyo paye mavpud нaмenaймoям, Krnm мopo набувад capxamy мucmap дapкop. Шehpu мo чун xyмu май xyд ба xyд аз yymu dun. acm, Hecm 6o мacmuu мo шuшaю cosap dapmp. Хрзщ ocoн набувад, гaвyapu гyфmop ба назм, ffunu xoлû su гаму Kucau nypзap dapmp. Anca6:
На мapo yoмu Цаму мулт Cuxandap ôapmp, Шoyuôы мaънuвy 'mehpu xymy дuлбap ôapmp, flyppu мaънû ба каф oeapдaнam ocoн набувад, Табш мaвзyнu xyrny фuкpы мyammap ôapmp. 4û гyyapyo ru нашуд yocu^am аз бaypы xaëл, мapo opзyы лаълу на гaвyap dapmp. Пyчмaгзoнu yayoнpo жpyxu xyб чû cyô? Зoyuдoнpo yasacu caбyaвy мuнбap dapmp. Ажаб аз бaypы mamomou apycu маън% ffunu nomза чу мupъomu Cuxandap dapmp[27].
Дap ин мycoбик;aи адабй Мyзтapи Кocoнй низ ишт^ок доштааст, ки дap пoëн таж,о матлаъи Faзaши ypo дapч мeнaмoeм:
Нcm dap мayфuлu мo шumau cosap dapmp, Бада бe yyмбumu лaълu лaбu дuлбap dapmp [28].
Чунон ки дидсм paдифгyию мycoбикaxoи адибии шо^они кaшaмpaви a!opaTO Бyxopo аз мушо^аи шо^они дapбopи ам^ Умapxoн тафовути калон доштааст. Дap дapбopи Умapxoн шо^он дap таклид ва naйpaвии aшъopи A^p шeъp гуфта, аз чopчyбa ва талабсги neшaкй таъин намудаи xoн бepyн нaмeбapoмaдaнд. Шoиpoни aмopaти Бyxopo аз чунин мaчбypияти адабй фopиF буда, тибки завку canrn^ табии xeш мycoбикaxoи адабй мeнaмyдaнд. Мaxcycaн, аз он ду Faзaши Xoзик ва Anca6, ки дap боло дидсм naй бypдaн дyшвop нсст, ки дap мycoбикaxoи адабии ин шо^он ма^ади на тaнxo чycтyчyxoи адабию зeбoишинocй дap oфapидaни шeъpи xyби дилнишин инчунин таъкид кapдaни омил^ои ичтимоии «ба назм oвapдaни гaвxapи гyфтop» низ будаанд.
Xaдaфи умдаи мо аз мyшoxидaи paвияи aшъopи шoиpoни дapбopи aмиp Умapxoн аз aшъopи «мувофики табъи шox», «дap naйpaвии шox», «бeFaшy xoлиc» дap paдифxoи «офтоб», «чашм», «ангушт»-и шoиpoнe ба монанди Фазлй, Aao, Вaзиp, Дaбиp, Нола, Aфcyc, Xичлaт, Fиндй ва чанд тани дигap бexтap oгoxй ëфтa, тaвaccyти raë^ ин шoиpoн ycлyби шeъpи до^аи адабии Xyк;aндpo caxexтap capфaxм paфтa буд. Дap кaнopи ин та^кики мaчлиcxoи адабй, мyшoиpaю мycoбикaxoи
адабии Музтару Хрзик, Хрзику Музтар, чаласаи шоирони хонаи Аминхочаи Эшон ва китобхони Говкушон (Мохир, Ансаб, Афсах ва Афкар) аз он шаходат медиханд, ки дар услуби бадей ва тарзи ифодаи тафаккури адибони аморати Бухорову хонияи Хуканд аглаб аломату вижагихои сабки хуросонй мушохида гардиданд. Аммо аз мушохида далелхо ва баррасихои мо равшан шуд, ки дар услуби ин зумра адибон холо мушаххасоти сабкхои ирокию хиндй асосан дучор нагардиданд.
Бо вучуди ин хама далелхо, Возех дар фасле аз тазкирааш дар бораи услуби шеъри Мухаммад Содик, Матлаби Марвию Самаркандй бахо дода овардааст, ки Матлаб шоири «сахехулфахму чадиддуттабъ аст. Татаббуи ашъори салафу алаф бисёр карда ... хамагй манзумоташ мустахсану хамвор ва соф аст. Мазмунхои гариб эрод намуда, дар банду басти алфоз санъате ба кор бурда»[29, с.24]. Возех дар поёнии ин бахои нуктасанчонааш аз ду байти Матлаб ду байтй шохид овардааст. Яке аз он ду байти газалхо ин аст:
Девона шуд зи ёди цадат сарв дар чаман,
Дехцрн зи мавци об сало сил ба пош кард.
Кумрй зи боли худ ба рухаш зад тапончазр,
То бар цади ту сарв ба гулшан талош кард [30, с.249].
Аз ин далел вокеан хам бар меояд, ки Матлаб дар эчоди шеър кушишхо доштааст, ки аз чанбару доираи сабки хуросонй берун барояд. Исботи ин кушишхо «чадидуттабъ» ва «эчодгари мазмунхои гариб» унвон гирифтани уст. Махсусан «зи мавчи об», «ба пойи сарв», «салосил бастан»-и дехкон
хеле матбуъ вокеъ гардидааст. Бо вучуди ин навчуйи Матлаб дар офаридани рагу пайи кабатхои шеър содики сабки хуросонй аст.
Ба ин тарик, он чй, ки марбут ба услуби ашъори шоирони Мовароуннахр баён гардидаанд, нисбатан чамбаи мукаддимотй доштанд. Хрло дар ин масъалаи сахт мураккабу мушкил, мулохизаю хуччатхои худро ба таври мачмуъ баён хохем кард.
АДАБИЁТ
1. Ахмади Дониш. Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони Мангития. Сталинобод. 1960, с. 28
2. Абдулазими Сомй. Такмилаи маснавии «Дахмаи шохон», нусхаи № 9271 (Дш) в.23а
3. Абдуазими Сомй. Тухфаи шохй, нусхаи №786 (Дш), в.36а
4. Баёзи № 1189, (Тш) в. 143а
5. Баёзи № 321 (ИЗА) в.53а
6. Fафуров Б. Точикон. Охирхои асри миёна ва давраи нав. к.2. Душанбе; Ирфон. 1985
7. Каримов У. Рохи бузурги абрешим. Душанбе; Сарбоз. 2003. с. 3-4
8. Каримов У. Адибиёти точик дар нимаи дуюми асриХУ111 ва авали асри Х1Х С.47-52-53.
9. Кррй Рахматуллои Возех. Тухфат-ул-ахбоб. 24 с.
10. Корй Рахматуллои Возех. Тухфат-ул-ахбоб. 164с.
11. Корй Рахматуллои Возех. Тухфат-ул-ахбоб... 34 с.
12. Махаммад Яъкуб. Гулшан-ул-мулук, нусхаи 2663 (Дш), в.166а
13. Мирзо Абдуазими Сомй. Миръот-ул-хаёл, нусхаи №2188 (Тш) вв. 35б-36в
14. Мирзо Сиддики Муншй. Девон. Нусхаи №1047 (Дш), в. 14а
15. Мирзо Сидики Хашмат.Тазкират -уш-шуаро, нусхаи №2729 ( Дш) в.43 б.
16. Муътамн Зайнулобиддин. Тахаввули шеъри форсй. 394 с.
17. Мухаммадисои Мавзун. Маснавии мавзун, нусхаи №612 (Дш) в 23а
18. Садриддини Махзун.Девони газалиёт, нусхаи № 613.
19. Айнй С. Таърихи хонадони Мангитияи Бухоро. Тошканд: 1923.С. 10-14
20. Хрчй Х,акимхон. Мунтахаб-ут-таворих, нусхаи № 63. Хонамузейи А.А. Семёнов. в. 15а
СОЦИАЛЬНЫЕ ФАКТОРЫ И СУЩНОСТЬ; РЕЧИ В ЛИТЕРАТУРНЫХ КРУГАХ МОВАРОУННАНРА ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЫ XVIII ВЕКА И ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIX ВЕКА
На данном этапе истории политические, экономические, культурные и литературные процессы в Мовароуннахре по текущим и интеллектуальным причинам достигли критической стадии, которой из одной главных причин этого было прекращение движения караванов по великому шелковому пути в Мовароуннахре. Этот великий шелковый путь стал практически непригодным для использования до 70-х годов XVI века из-за отсутствия водных и электрических дорог в Мохваруннахре и Афганистане. По этим очевидным причинам страна Мохваруннахра находится в состоянии политического, экономического упадка и распада. В этот период, согласно источникам, в литературных кругах Мохваруннахра -Бухарского эмирата и Хукандского ханства, а частично и Хорезма проживало более 170 писателей различных сословий и профессий.
Интеллектуальный фактор политического, экономического и культурного упадка страны, конечно же, был по вине политиков Аштархонидской и Магитийской династий.
Ключевые слова: источники, фактор, поэзия, жанр, век, исследование, писатели, ораторское искусство, Хорезм, Хуканд, Бухара, Моваруннахр, Хуросон, рукопись, круг.
SOCIAL FACTORS AND ESSENCE; SPEECHES IN LITERARY CIRCLES OF MOVAROUNNANR OF THE SECOND HALF OF THE XVIII CENTURY AND THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY
At this stage of history, the political, economic, cultural and literary processes in Movarounnahr, for current and intellectual reasons, reached a critical stage, which one of the main reasons for this was the cessation of the movement of caravans along the Great Silk Road in Movarounnahr. This Great Silk Road became practically unusable until the 70s of the XVI century due to the lack of water and electric roads in Mohvarunnahr and Afghanistan. For these obvious reasons, the country of Mohvarunnahr is in a state of political, economic decline and decay. During this period, according to sources, more than 170 writers of various classes andprofessions lived in the literary circles of Mokhvarunnahr -the Emirate of Bukhara and the Khukand Khanate, andpartly in Khorezm.
The intellectual factor of the country's political, economic and cultural decline, of course, was the fault of the politicians of the Ashtarkhonid and Magitian dynasties.
Keywords: sources, factor, poetry, genre, century, research, writers, oratory, Khorezm, Khukand, Bukhara, Movarunnahr, Khuroson, manuscript, circle.
Сведение об авторе:
Гафурова Джамиля Музаффаровна - старший преподаватель кафедры языков Таджикский государственный университет коммерции тел: (+992) 904066655 E -mail: djamila.1966@mail.ru. Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Н. Махсум 111 /3 x.3
About the author:
Gafurova Jamilya Muzaffarovna - a senior lecturer, Department of Languages, Tajik State Chamber University tel: (+992) 904066655 E -mail: djamila.1966@mail.ru. Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. NMakhsum 111 /3 x.3
АЗ ТАЪРИХИ РАВОБИТИ АДАБИИ ФОРСИИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИС
Шозиёева Г.П., Салохцтдинова М.А.
Институти омузиши масъалауои давлатхри Осиё ва Аврупои АИ ЦТ
Бояд гуфт, ки давраи таърихй ва фархангии Шарк на танхо дар маркази диккати мухаккикон ва донишмандони мамолики Шарк, балки шаркшиносони Fарб низ ба он таваччухи хосса зохир намуданд. Харчанд илми шаркшиносй дар Аврупо дар асри XVIII ташаккул ёфта бошад хам, пеш аз он низ илму фарханг ва адабиёти Шарк, ба вижа адабиёти форсии точикй тавассути сайёхон ба мухаккикон ва донишмандон шиносонида шуд. Нуктаи дигареро бояд дарч намуд, ки харгуна робитахо ва ташаккули онхо ба робитаи сиёсй зич алокаманд аст, зеро барои ба рох мондани равобити дучониба ва бисёрчониба пеш аз хама донистани таърих, фарханг, маданият, адабиёт ва илми он халкияту миллат зарур аст. Сарчашмахо нишон медиханд, ки аввалин маротиба аз мамолики Аврупо, Бритониёи Кабир ба сарзамини Форс ру овардааст [7, с.87]. Барои хамин бо ривоч ёфтани робитаи сиёсй байни Форс ва Британияи Кабир (Англия) махз дар асри ХШ дар давраи хукмронии Шох Эдварди I ба вукуъ пайваст. Барои робита пайдо намудан Шохи Англия Эдварди I намояндаи худро Чрффри Ленгли (Geoffrey of Langley)-ро барои ба рох мондани равобити дучонибаи сиёсиву фархангй ва илмй ба сарзамини Форс мефиристад [6, с.25].
Чи тавре ки зикр намудем, хар гуна равандхои таърихии чахонро равобити адабй-фархангй ба хам мепайвандад. Рочеъ ба масъалаи мазкур шаркшиноси машхури рус Н.И. Конрад (1891-1970) дар асари худ тахти унвони «Масъалахои адабиётшиносии муосир» («Проблемы современного литературоведения»), ки таърихи адабиёти чахонро дар асрхои XVI-XIX меомузад, кайд мекунад, ки «рушди робитахои иктисодй-тичоратй тавонист равобити адабй-фархангиро густариш дихад ва бо хам бипайвандад» [4, с.301].
Хамагон медонанд, ки дар хар давраи таърихй робитахои адабии форсй-точикиро илми шаркшиносй рушд медихад, дар баробари дар Fарб ташаккул ёфтан дар шаркшиносии рус низ
