Научная статья на тему 'АХМАД ДОНИШ И РЕШЕНИЯ ВОДНАЯ ПРОБЛЕМЫ МОВАРОУННАХР'

АХМАД ДОНИШ И РЕШЕНИЯ ВОДНАЯ ПРОБЛЕМЫ МОВАРОУННАХР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
111
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АХМАДИ ДОНИШ / МОВАРОУННАХР / БУХАРСКОЕ ХАНСТВО / ВОДА / ВОДНЫЕ ПРОБЛЕМЫ / ВОДНЫЕ РЕСУРСЫ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муллоев Абдусамад

В данной статье рассматривается водного вопроса Мовароуннахра и мировазрения великого просвитителя Ахмада Дониша о решении данной проблемы. На основе анализа и сопаставления идейно тематическое особенностёй его произведениия выявляется социальные вопросы Бухарского эмирата. А также, автор подчеркивает неизбежность реального значения водного вопроса в современной мировой прстранстве.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AHMAD DONISH AND THE RESOLUTION OF MOVAROUNNAHR WATER PROBLEM

This article explores Movarounnahr water problem and world outlook of the outstanding teacher Ahmad Donish on resolution of water problem. Based on the analysis and comparing ideal and thematic peculiarities of his creative works, social problems of Khanate of Bukhara are revealed. As well as, the author points out to the importance of water issue in modern world.

Текст научной работы на тему «АХМАД ДОНИШ И РЕШЕНИЯ ВОДНАЯ ПРОБЛЕМЫ МОВАРОУННАХР»

стилистика написания и кодикология антологии давлатшаха самарканди

Статья посвящена вопросам структурного построения, содержания и исследования рукописей «Тазкират-уш-шуара» Давлатшаха Самарканди. В статье исследован вопрос истории жанра антологий и места антологии Давлатшаха Самарканди в его развитии. Автор изучил вопросы структурной композиции, стилистических особенностей, научно-художественной ценности произведения. Также в статье исследованы рукописи антологии, где автор статьи уделил особое внимание последующим переводам и публикациям произведения.

Ключевые слова: тезкире, Давлатшах Самарканди, стилистика, кодикология, жанр антологии, переводы и издания.

THE STYLE OF WRITING AND CODICOLOGY OF DAVLATSHAH SAMARKANDIS ANTHOLOGY

The article dwells on the issues concerned with the structural construction, content and research of manuscripts entitled "TazMrat-ush-shuara" by Davlatshah Samarkandi. In his article the author explores the history of anthology genre and the place of Davlatshah Samarkand 's anthology in its development. The author studied the issues related to structural composition, stylistic features, scientific and artistic value of the literary production. As well as, the author of the article canvasses the manuscripts of anthology, where particular attention is paid to subsequent translations andpublications of the relevant literary production.

Key words: namesake, Davlatshah Samarkandi, stylistics, codicology, anthology genre, translations andpublications

Сведения об авторе:

Насриддинов Фахриддин Абдуманонович, доктор филологических наук, профессор кафедры языка и литературы Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Тел: (91) 72915 03. E-mail: fahr79@mail.ru

About the author:

Nasriddinov Fakhriddin Abdumanonovich, Dr. of Philology, Professor of the department of language and literature under Khujand State University named after acad. B.Gafurov. E-mail: fahr79@mail.ru; Tel: (91) 72915 03.

АХМАДИ дониш ва халли мушкилоти захирахои об

Муллоев А.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Зиндагию фаъолияти илмию эчодии аллома Ахмади Дониш дар яке аз даврахои хасос ва такдирсози халкхои Осиёи Марказйсипарй гаштааст. Замони зиндагии Ахмади Дониш симохои намоёни адабу фархангии мардумони Осиёи Марказй чун Абдулкодирхоча Савдо (1823-1973), Шамсиддин Шохоин (1866-1895), Абай Кунанбой (1845-1904), Токтогул Сотилтан (1864-1933), Чунайдулло Дозик (1800-1843), Зокирчон Фуркат (1858-1908), Чокан Валихон (1835-1865), Аваз Утар (1884-1919), Мухаммад Аминхоча Мукимй (1856-1903), Чамбул Чабай (1846-1945), Тошхоча Асирй (1864-1916), Дамза Дакимзода Ниёзй (1889-1929), Садриддин Айнй (1878-1954) ва дигарон зиндагию фаъолият намуда, бо осори бадей дар таърихи афкори ичтимоию фархангии садаи XIX ва огози садаи XX - и Осиёи Марказй накши муассир гузоштаанд.

Ахмади Дониш аз симохои намоёнтарини илму фарханги карни XIX дар аморати Бухоро махсуб меёфт. Мавзуи мехварии афкори Ахмади Дониш ислохоти ичтимоии чомеа буд ва тахкики фаннии он пас аз солхои панчохум ба миён омада, андешахои ичтимоию сиёсй, тафрикаандозии динию мазхабй, ки дар осори гаронмояи Ахмади Дониш баён шудаанд, то ин давр дар шакли мукоисавию татбикй ва тахлилии бунёдй омухта нашуда буд. Аввалин мухаккике, ки мухити таърихию илмй, адабй ва фархангии замони Ахмади Донишро дакик дарк намуд, устод Садриддин Айнй буда, ба мероси гаронмояи аллома Ахмади Дониш аз наздик шинос шуд ва ба омузиши шахсияту осори ин нобита, "дохии модарзод" ва "ситораи фурузон дар осмони тираи Бухоро" бо ихлос ва иродатмандй таваччух зохир намуд.

Ахмади Дониш аз худ осори гаронкадр, аз кабили «Наводир- ул- вакоеъ», «Рисола дар назми тамаддун ва таъовун», «Номус-ул-аъзам» («Меъёр-ут-тадайюн»), «Рисола фи аъмол- ил-курра», «Зич», «Рисолаи хат ва хаттотй», «Манозир -ул-кавокиб», «Таъодули хамсаи мутаххайира», «Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони мантития» ва тайра ба мерос гузошт, ки дар таърихи афкори ичтимоию сиёсй, илмй ва адбию эстетикии мо чойгохи хоса

доравд

Мухиммияти мероси гаронмояи аллома Ахмада Донишро Садриддин Айнй чун аввалин пешоханги омузиши шахсияту осори нобига дар асархои таърихию адабии «Намунаи адабиёти точик», «Таърихи амирони мангити Бухоро», «Таърихи инкилоби фикрй дар Бухоро» ва махсусан дар «Ёддоштхо» жарфназарона ба миён гузошт.

Масъалаи мураккабе, ки диккати ахди илму адабро дар ин солхо ба худ чалб намуд, ин омухтани осори адабй, шахсият, акидаву чахонбинй ва дар хамин асос шинохти шахсият ва офаридани симои Ахмади Дониш буд. Ба ин максад, бо рахнамоии устод Айнй, нахустин очерки илмию адабии Сотим Улугзода «Ахмади Дониш» ба вучуд омад.

То ин замон осори аллома Ахмад Махдуми Дониш ба ахли чомеа дастрас ва шинос набуд ва дар шакли баргузида тахия ва нашр нашуда буд. Ташаккул ва тахаввули адабиёти точикии нимаи дуюми асри Х1Х ва ибтидои ХХ бештар ба фаъолият, неруи эчодй ва рисолати адабию эчодии Ахмади Дониш ва пайравони у вобастагй дошта, ба таври комилу сахех мавриди тахкик ва баррасии дакик карор нагирифта буд ва шинохти шахсияту осори мутафаккир ва маорифпарвари бузурги точик Ахмади Дониш нигарони тахдили илмиву бадей буд. Баъдтар бо кушиши пажухишгарони точик нашри илмй-интикодии осори аллома «Рисола ё мухтасаре аз таърихи хонадони мангития», «Наводил-ул-вакоеъ», ва «Номус-ул-аъзам» («Меъёр -ут-тадайюн») манзури чомеа шуданд. Ин осори у асосан дар заминаи нусхахои каламии аз руи нусхахои котобон рунавису тахия шуда анчом ёфта, матни илмии интикодии онхо дар заминаи дастхати худи Ахмад Махдуми Дониш хануз руи кор наомада буд. Минбаъд дар омузиши афкори таърихию фалсафй, ичтимой ва бадеии Ахмади Дониш адибон ва мухаккикони точик С.Улугзода, А.Мирзоев Х.Мирзозода, А.Баховаддинов, З.Рачабов, Р. Хрдизода, Е.Ашуров М.Диноршоев ва дигарон сахми арзанда гузоштаанд.

Махсусан, бо кушишу захматхои А. Мирзоев мухаккикон ва толибилмон ба афкори маорифпарвариву ислохотхохии интикодии осори Ахмад Махдуми Дониш, махсусан тахлили чиддии хашт нусхаи бокимондаи матни "Наводир-ул-вакоеъ": се нусха дар китобхонаи Институти шаркшиносии АИ Узбекистан, ду нусха дар китбхонаи миллии Точикистон, нусхахои китобхонаи Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии АИ Точикистон, ва Донишгохи миллии Точикистон ва нусхаи кадимтарин ва дастхати худи Ахмади Дониш, ки дар собик Институти шаркшиносии АИ СССР нигохдорй мешавад, шинос шуданд. Ба А.Мирзоев муяссар шудааст, ки кухнатарин дастхати "Наводир-ул-вакоеъ" бо тахрири худи Ахмади Дониш мушикофона таъйин намуда, аз ин бозёфт ахли илмро ба хайрат гузорад. Муътамадии ин фарзияро бо чузъиёту далелхои дакик, аз чумла мукоисаву монандии нусхахои мусаввада ва дастхатхои каблии мусаннифи асар, тарз ва нигориши варакахои асар, якрангии хат ва калами навишт, таърихи навишти бобхо ва варакахо, чудо сохтани бобхои рисолаи сиёсй аз дохили асар ва монанди инхо зимни биниши дакики матншиносй муайян намудааст ва минбаъд ба омодасозии матни интакодии "Наводир-ул-вакоеъ" вазифа гузоштааст. Х,амчунин ба андешаи А. Мирзоев хадафи дар дохили матни "Наводир-ул-вакоеъ" чойгир намудани афкори сиёсй ва ислохотталабй, бинобар сабаби бо эътирозу мукобилияти сахт ва чазову чабр гирифтор нагаштани мусанниф, хакикати масъала ва гояи танкиди идораи аморат ва бенизомии он пушида нигох доштан мазмуни асар дар дохили "Наводир-ул-вакоеъ" чойгир намудан ба миён омадааст [6, с.43-61].

Хидмати А. Мирзоев на танхо дар бозёфти нусхаи арзишманд ва тахлили "Наводир-ул-вакоеъ" калон мебошад. Вай хануз соли 1960 бори аввал матни илмиву интикодии "Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони мангития"-ро нашр намудааст. Вай дар маколахои "Ахмад Махдуми Дониш ва гузориши масъалаи обёрии Осиёи Миёна (1962) ва "Щархи холи Дониш бо калами худаш" (1976) " дар халли мушкилоти таъмини об дар Вароруд, махсусан халли мушкилоти таъмини об дар шахрхои Самарканду Бухоро ва атрофи онро ба миён гузощтааст.

Дар рисола ва маколоти мазкур аллома Ахмад Махдуми Дониш ба масъалаи мухим ва такдирсози хаёти башар об ва захирахои обй ва истифодаи самараноки он ба нафъи хаёти чомеа таваччух зохир намудааст. Дар ин замина масъалаи обёрии заминхои хосилхези Мовароуннахр - Осиёи Миёна дар мисоли самаранок ва окилона истифода бурдани оби дарёхои кадимаи Ому (Ч,айхун), Сир (Сайхун) ва Зарафшон (Бутамон) ба нафъи мардуми шахрхои Самарканд ва Бухоро аз назари мутафаккири бузург дур намондааст. Рочеъ ба ин масъала, матолиб ва мавзуъи мухим дар маколаи донишманди шаркшинос Е.Э. Бертелс "Дастхати асархои Ахмади Калла" ( 1936) дахл намуда, А. Мирзоев дар маколаи "Ахмад Махдуми Дониш ва гузориши масъалаи обёрии Осиёи Миёна" (1962) изхори акида намудаанд [4, с. 137-141].

Дар вокеъ, Ахмади Дониш хуб медонист, ки об аз замонхои кадим хамчун бузургтарин неъмати офариниши хаёт дар тавлиди хаёту зиндагии башар, набототу чонзоди табиат,

тacaввypи мapдyм, acoтиpи xaлкиятy як^ми oлaм, aдëни чax,oнй вa aфкopи мaънaвии инcoният бa cифaти як мучизя мyкaддacy пoк пapacтидa мeшyд. Оби мyкaддac, хaëтбaxш вa пoкcoз бa зиндaгии мaънaвию фapхaнгии инcoният вa тaвлидy pyшди тaмaддyи иpтибoти нoгycacтaнй дoштa, дap нумуъ вa coлимии хaëти инcoн вa я^шми тaбиaт мaкoми бyзypг вa шoиcтapo тохиб шyдaacт. Taхкики тaъpиxи хaëти ^тоният coбит coxтacт, ки гaхвopaхoи тaмaддyи, aмcoли Бyxopo вa Caмapкaнд дap мaхaлли чoйгиpшaвии o6, coхили дapëхoи cepoбy вoдихoи хocилxeз, яз чумля Ому (Чя-йхун), Cиp (Caйхyи) вa мoнaиди иихo пaйдo шyдaacт. Дap ин poбитa иклим вa мухит бя capнaвишт вя хaëти инcoният бeтaъcиp нябудя, някши ямик гyзoштaacт. Capзaминe бapеи хaëт интиxoб мeшyд, ки иклиму хaвoи мycoид, зaминхoи хocилxeз вя oбy гизoи фapoвoн дoштa бoшaд. Кишвapy шaхpхoи oбoд вя ибoдaтгoххo дap мaкoнe бушд мeëфтaнд вя ycтyвop мeгaштaнд, ки чунин имкoният дoштaнд. Тябият, куввя вя дoиpaхoи oн бя зиндягии инcoн вя бaкoвy хифзи хaëт тaъcиpи кoмил мeгзoшт. Обoдивy ocoиши oлaм яз мaвчyдиятхoи зaxиpaхoи тябий мyяccap мeгapдид.

Myтaфaккиpи бyзypг A^a.^ Дoниш эхтиëчoт вя бя няфъи мapдyми вoхaxoи Moвapoyинaхp иcтифoдa бypдaни oби дapëхoи Cиp, Ому вя Зapaфшoнpo хямчун мyтaфaккиp вя дoнишмaнди гyиoгyиcoхa дapк нямудя, тaлoш вя мyбopизa бypдaacт. Бя ин мя^яд caбaбхoи кaмoбй вя poххoи яз мaнбaъхoи o6ï oбëpй нямудяни киштзopхoи зиpoaтии Caмapкaнд, Бyxopo вя aтpoфии oнpo дap зaмoни aмиp Myзaффap вя пиcapaш Aбдyлaхaд бя мдан гyзoштa, дap caфapхoи бя Poccra (Пeтepбypг) кapдaaш хялли ин мyшкилoтpo дap нязди нaмoяндaгoни хукумяти oнвaктaи импepaтopи Pyccия, гeнepaл- гyбepнaтopи Toшкaнд Кяуфмян вя хoкими Caмapкaнд Aбpaмoв гyзoштaacт.

Бяъд яз зябту ^rano вя бя итoaти Poccия дapoмaдaни вилoяти Caмapкaнд oбoдoнй вя oбëpии киштзopхoи тaвoбeи oн вycъaт ëфтa, Зapaфшoн бя Бyxopo oби ^фй нaмeдoд, дap фacли тoбиcтoн кoштзopхoи хocилxeз вя мaхaлхoи oбoди тyмaнхoи Бyxopo яз o6 тaнкиcй мeкaшидaнд. Дap ин xycyc Aхмaди Дoниш чунин мeнaвиcaд: «Вя яз чихяти oн ки Caмapкaнд бя хукми Pycия дapемaд, oби дapëи Зapaфшoн бeштapи бя capфи хaвoшии нooбoди oн 4o нoмзaд шудя, oби Бyxopo p^ бя кямй oвapдa буд. Мян бя элчй гуфтям, ки хap вякт ки бя Кoфмaн (Кayфмaн-A.M.) дyчop шявй, oби Бyxopo битяляб, ки Caмapкaнд фи нaфeихи чяшмяю кopeз дopaд, дap Бyxopo ce мoхи тoбиcтoн чoххo низ o6 нaмeдихaнд, мяшки o6 бя ним диpaм тaхcил нaмeшaвaд. Оби дapëи Caмapкaндpo бя хямя вякт мyкaccaм дopaд, ce pyз дap oн 4o вя ce pyз дap Бyxopo, ë хяфтя, ë пoнздaх pyз дap Caмapкaнд, пoнздaх pyзи дигap вя ë хяфтя дap Бyxopo бeмoнeъ биpaвaд» [1, c.82-83].

Aхмaди Дoниш дap Пeтepбypг хap 4o ки бя Кяуфмян дyчop мeшaвaд, cyxaн яз тяъмину тaкcими oкилoнaи oби Бyxopo, иcтифoдaи oби Ому мeoвapд вя билoxиpa хaнгoми видoъи хaйaти caфopaт яз Пeтepбypг Кяуфмян ypo миннaтдop кapдa мeгyяд: « Дилxyш бoшeд, ки бяъд яз Caмapкaндpo муш^им гapдoнaм. Бя Aбpaмyф (Aбpaмoв- A.M. ) хoкими Caмapкaнд, фapмyдaм, ки бя Шyмo мyлoкoт куняд, oби Caмapкaндpo чyиoнчи шyмo ^ду xoхeд, тaкcим кyиaд»>[1, c.83].

Пeшнихoдy тaклифoти Aхмaди Дoниш яз ^^би ям^ Myзaффap мaвpиди oмyзиш кapop г^ифтя, бинoбap бaхoнaи «пoдшoхoни гузяштяи Бyxopo - ку o6 яз Ому нaгиpифтaaнд, ë дaхaнaи oнpo нaбacтaaнд. Ca6a6 oн acr, ки мaбoдo 6o caъйи дyшмaнe, ë гялaбaи oбxeзии дapëи Бyxopo 6o o6 xapoб нaгapдaд, яз Омуя o6 тядябидян xилoфи мacлихaт acт», [9, c.133] чaвoб мeнaвиcaд.

Aхмaди Дoниш ин caбaбхopo 6o дялeлхoи кoтeъ paд нямудя, дap 4aßo6 мeнaвиcaд: «Arap дaхaнaи нaхpи мo яз му^зии Кapкй бoшaд, фapязaн, aгap o6 гялябя куняд, яз гapбии KЯpшй вя чянубии Kapoвyлxoнa вя Омoчypгoтй (няздикии Кoгoн) ин o6 гузяштя, хям яз дapyии дяшту peг вя мyхoзии Нapзaм вя Чaхopчyй бoз бя дapë мepязaд, ки хeч 4o™ зapap нaдopaд" [4, c. 133].

A. Mиpзoeв хaнгoми тяхлили ин acap бapбoд paфтaни кyшишхoи зиëди Aхмaди Дoнишpo чихяти oбëpии caхpoи Kapшй вя тyмaнхoи Бyxopo вя иcrифoдa бypдaни oби Ому бя киштзopхoи XOcилxeзи oн изхopи aндeшa нaмyдaacr.

Пш яз caфapи aмиp Aбдyлaхaд бя Пeтepбypг (мyтaaccифoнa, дap ин caфap Aхмaди Дoнишpo бя хяйяти aмopaт хямpoх нaмeкyиaнд), пянч бянд мycaввaдaи тaклифнoмaи бя импepaтop тякдим мeкapдaгии aмиppo нявиштя., бя дapбopи ям^ иpcoл мeнaмoяд. Дap мyлтaмac (илтимocнoмa, A. М.)- и яввял чунин oмaдaacт: "вaктe ки Caмapкaнд бя дявляти бaxияи Pyc мулхяк шуд, oби Бyxopo бя нyкcoн н^да, яз oн ки мyтacaддиëнy хoкимoни oн 4o oби Caмapкaндpo бя имopaтy зиpoaт фapмyдaaнд, ду cyлcи oби дapë дap ин 4o бя мacpaф мepaвaд вя як cyлcи 6oeï хям вaктe бя Бyxopo мeoяд, иpтифoъoти бaхopию тoбиcтoнaи мo тяляф шудя бoшaд. Aз ин чихят, як мapди дoнишмaнд дap ямpи o6 бифиpиcтoнaнд, ки яз Омуя ë бaхpи бя мo o6 ^opñ куняд, ки зaминхoи мязpaъaи мo xapoб нaгapдaд" [1, c.89].

Aз мyлoкoти Äхмaди Дoниш 6o якe яз кoтибoн, ки дap ин caфap тяъйин шудя буд, paвшaн

мeгapдaд, ки aмиp яз тapcи от ки мaбcдc импepaтcp as вaй биpaнчaд, xe^ яз пянч бaнди мycaввaдaи илтимccнcмa (дapxccт)-и гашниход кapдaи Ахмяди Дcнишpc дap Питepбypг roxcp нaкapдaacт. Бинcбap ин, А. М^з^в кяйд мeнaмcяд, ки "X,ap он кушиш вя xapa^TC, ки Ахмад Maxny^ Дcниш бapcи cбëpии мям^^т дap зaмcни хук^шии aмиp Myзaффap вя aмиp Абдуляхяд кapдa 6уд, бинcбap бeлaëкaтй вя xaмcкaти ин ду aмиp бя ямял тятбик няшуд вя мacъaлaи cби Бyxоpо вя иcтифcдa бypдa шудяни оби Ому хял няшуд " [6, c.77].

Дap cxиpи pиccлa Ахмяди Дониш зимни мулокот бо тягаби ду тян яз нямояндягони иxвонy-c-caфо бо иcтифcдa яз коидяхои илми нучум (cитcpaшинccй) тcлeъи вилояти Бyxоpоpо имтихон вя гашгуй мeнaмcяд:

'^ap ояндя кaccнe, ки зиндяянд, xcxa4A дид, ки чи дявляту молe дap xaзcнaи cмиpa бяд-ин гуня зулму зaчp чямъ гapдидaacт, тушяи кyффcpy гянимяти фyччcp гapдидa, capкapдaгон cxиp capи xyдxcpc бя доp xcxaнд cyпcpид вя aмиpcнy вя^н хямчунон бeнacиб бя xycpcни ябядй

гиpифтcp xcxaнд шуд.....Нaзap бя киpcни кявокиб дявоми caлтaнaт низ дap Mcвapcyннaxp бя

дясти ин тоифя пcйдcp нямоняд вя мукотиляи aзимe вя тaгйиpcти a^^e зyxyp куняд, чи тякобули M^p^ бо Зухад вя тaкcpyби Myrnrapñ бо Утcpид дaлeл acт бap зяъфи мигали иcлcм вя дини хяк вя pивcчи yмypи ботиля вя шуйуъи кyфpy кcфиpй дap якнофи олям, xcca дap билоди Mcвapcyннaxp.... Нaзap бя икpcнcти кявокиб, бояд, ки дap як Kap^ ки ибcpaт яз cию шяш ccл acт, дap apcaи зyxyp биpacaд вя мяшхуди дидяи чяхондан гapдaд [1, c.96-97].

Нихоят, Ахмяди Дониш бя идcpaи aмcpaти Бyxоpо вя бeнизcмии он, вучуди ям^ши чохил вя олимону cипcxиëни гyмpоxи гофил нaфpaт пяйдо нямудя, фapëд мeзaнaд вя чунин мeнaвиcaд: "Хдйф, a^yc, ки дap ин acp гуши шyнaвaндa вя диди rnrapa4Aa нecт. Ч,уз ин ки xap чи мяълуми xeш гapдaд бя caxифa някш кapдaнy xyд xондaн вя яз xyд гиpиcтaн .n^rap илcчe нaдcpaд" [1, c.97].

Шиноxт, шapx вя тaвcифи об дap aфкcpи фaйлacyфcн, донишмяндону шcиpcн вя фapxaнги шифохии мapдyм низ бя xyбй дapч ëфтaacт. Пяйдо кapдaни чaxcp aнccиpи тябият (обу x^y отшу об), xccият вя габябу омилхои пядид омядяни онхо дap cccpи Aбyaбдyллcxи Рудякй, Aбyлкccим Фиpдaвcй, Низомии Гянчявй, Абуадй Ибни Сино «Донишномя», «Ал-конун», «KУpозaи тябидат», «Оcмон вя чйхон», «Кдвн вя фacод», китобхои Нccиpи Хycpaв «Ч,cмeъ-yл-xикмaтaйн», «Pyшнcнcмa», Ахмяд Maxдyми Дониш «Ришта. ë мyxтacape яз тaъpиxи camarn™ aмиpcни мянгития» вя эчcдиëти кулли шcиpcнy ядибони олям тяхлил вя шapx ëфтaacт.

Дap бapcбapи ин, ин мявзуъ дap зямони муго^ мyбpaм вя яхямиятнок acт вя тяхяввулоти мapxилaxcи capнaвиштcози тaъpиxии xarexc дap зямони мyccиp гувох бap ин acт, ки мacъaлaи тяъмини об бapcи мapдyм вя хифзи экологии caйëpa яз тяляботи мyaccиpи xaëтy зиндягии бaшap мaxcyб мeëбaд.

Дap caxфaи capнaвиштccзи тaъpиxии миллят, мaxcycaн дap ин aйëми фapxyндaвy ф^узи ccxибиcтиклcлии кишвap бо тяшяббуш Пpeзидeнти Ч,yмxypии ^чик^гон Эмомялй Ряхмон мacъaлaxcи мyбpaм вя мухимми вобacтa бя об, хифзу зaxиpaи он дap caтxи бyзypгтapин минбapи бaйнaлмиллaлй бapдcштa шуд. Дap нятичяи идомяи бccaмapи ин cиëcaт вя ямялй нямудяни тaдбиpxcи cyдбaxш дap чaxоpчyбaи някшяхои чяхонии «Соли бяйнялмилялии оби тезя» минбяъд бо пeшниxcди Точикистон ccлxcи 2005-2015-pc Созмони Mилaли Myrrax^A Дaxccлaи бaйнaлмилaлии aмaлиëти «Об бapои xaëт» эълон нямуд. Имpyз дap дcиpaи бapнcмaю някшяхои дaxccлaи aмaлиëти «Об бapcи xaëт» дap тямоми гушяю кaнcpидyнë тaдбиpxcи cyдбax тятбик мeгapдaнд, ки бcиcи ифтиxcpи xap як шaxpвaнди вaтaндycти Tcчикиcтcн яст. Дap caтxи Созмони Mилaли My^ax^, кябул шудяни ин пeшниxcд боpи дигap ccбит мeccзaд, ки Точикистон xaмeшa чcнибдcpи гуфтугуйи ccзaндa вя иетифодяи пypcaмapи об бя мянфияти инccн, яхли бaшap acт вя тянхо яз нияту cpмcнxcи шку инccндycтcнaвa xycни xaмccягй пaйгиpй мeкyнaд.

Об вя зaxиpaxcи обй дap кишвapи язизямон яз мaccили мyбpaм вя яхмиятнок мaxcyб мeëбaд. nac яз бя дacт cвapдaни Истиклолияти дявлятй бо дapнaзapдcшти мяхлуд будяни дигap нямуди зaxиpaxcи тябий, яз чумля гяз вя няфт, зaxиpaxои об яз зaxиpaxcи cтpaтeгии кишвap бя xиccб paфтa, иcтифcдaи хядяфмянд вя бccaмapи онхо бapcи pyiir,i.H кишвap яз вязифяхои acccии пeшбypд вя тятбики cиëcaти дявлятИ дcниcтa мeшaвaд. Macъaлaи иcтифcдaи зaxиpaxcи об яз caмтxcи acccии cиëcaти дявлятии Чyмxypии Tcчикиcтcн бя шyмcp paфтa, вcбacтa бя ин кишвapи мо бо мaнзypи якчянд дявляти py бя тapaкки ниходяи олям мyappифй мeгapдaд.

АДАБИЁТ

1. Ахмяд Maxдyми Дониш. Ришта вя ë мyxтacape яз тaъpиxи caлтaнaти xcнaдcни мянгития.- Дyшaнбe, "Сapвaт", 1992, 98 c.

2. Бepтeльc Е.Э. Pyкcпиcи пpcизвeдeния Axмeдa Кялля. (Tpyд^I тaджикcкcй бязы АН СССР, т.3, - M.-Л., 1936, С. 9-29

3. Мирзоев А. Тадрири аввалини "Наводир-ул-вакоеъ" ва таълифи он. Ахбори АФ Точикистон, нашри ХУ11, 1953,С. 151-161

4. Мирзоев А. Адмад Махдуми Дониш ва гузориши масъалаи обёрии Осиёи Миёна.- Шарки Сурх, № 5, 1962, С. 137-141.

5. Мирзоев А. "Шарди доли Дониш бо калами худаш".- Ёдномаи академик Абдулганй Мирзоев, Душанбе: Дониш, 2008, С. 9-38.

6. Мирзоев А. М. Адмади Дониш. Мачмуаи маколадо.- Мураттибон: М. Муллоадмад, М. Мирзоев, Дониш, Душанбе, 2017, 140 с.

AHMAD DONISH AND THE RESOLUTION OF MOVAROUNNAHR

WATER PROBLEM

This article explores Movarounnahr water problem and world outlook of the outstanding teacher Ahmad Donish on resolution of water problem. Based on the analysis and comparing ideal and thematic peculiarities of his creative works, social problems of Khanate of Bukhara are revealed. As well as, the author points out to the importance of water issue in modern world.

Key words: Ahmadi Donish, Movarounnahr, Khanate of Bukhara, water, water problem, water resources, water issues.

АХМАД ДОНИШ И РЕШЕНИЯ ВОДНАЯ ПРОБЛЕМЫ МОВАРОУННАХР

В данной статье рассматривается водного вопроса Мовароуннахра и мировазрения великого просвитителя Ахмада Дониша о решении данной проблемы. На основе анализа и сопаставления идейно тематическое особенностей его произведениия выявляется социальные вопросы Бухарского эмирата. А также, автор подчеркивает неизбежность реального значения водного вопроса в современной мировой прстранстве.

Ключевые слова: Ахмади Дониш, Мовароуннахр, Бухарское ханство, вода, водные проблемы, водные ресурсы, водные проблемы.

Сведения об автор:

Муллоев Абдусамад - доктор филологисеский наук, профессор кафедра теории и истории литературы Таджикского государственного педагагического университет имени С.Айнй Тел: (+992) 917585877

About the autor:

Mulloev Abdusamad - doctor of philological sciences, professor in the Chair of Theory and History of Literature of Tajik State Pedagogical University named after S.Ayni, Tel.: (+992) 917585877

АДАБИЁТИ МИЛЛЙ ВА МАСЪАЛАИ ШИНОХТИ ОН

Салими Н.Ю.

Академияи илмуои Чумх,урии Тоцикистон Солеуов Ш.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Устод Худой Шариф аз чумлаи зиёиёни ангуштшумори точик аст, ки умри бобаракати хешро ба пуррагй сарфи ду пешаи пурифтихор омузгорй ва мухакикии адабиёти точикй намуданд. Имруз агар аз ин куллаи мубораки умр, ки эшон мерасанд ба масири дар ин ду самти хаёти маънавии халк сарф намудаашон назар андозем ба хубй равшан мегардад, ки устод дар мачмуъ умрро бардарег вакфи хизмат ба халку миллати хеш намудаанд. Хизмати халол ва фидокоронаю дилсузона ба хотири пешбурди илму адаб ва мактабу маорифи он. Имруз агар ин куллаи мубораки умр ба масири дар чодаи илму адаб тайкардаи муаллим назар андозем ба равшанй эхсос мегардад, ки устод дар хамаи самтхо ва мавзуъхои пажухишашон як асли консептуалиро пайгирй намуданд, ки он равшан намудани заминхо ва омилхои зухуру инкишофи адабиёти точикй хамчун падидаи мухими хаёти маънавии халк мебошад. Эшон дар хар як пахлу ё омили тозаи ин масъалаи бунёдии илми адабиётшиносиро равшан месозанд, ки он вокеан барои шогирдону хампешагон ва умуман алокамандону ахли назар рохи тозаи андешаронй ва пажухишхои тозаро боз менамояд. Чанд сол кабл устод Х.Шариф як китобе ба нашр расониданд, ки он «Сухан аз адабиёти миллй» унвон дошт.[4, с. 125] Дар яке аз маколахои китоби мазкур, ки унвони китоб интихоб шудааст, устод ба расми илмй даромадани мафхуми «адабиёти точик»- ро ба китоби устод С.Айнй «Намунаи адабиёти точикй» алокаманд намуда, менависанд, ки масъалаи адабиёти миллй бахсест, ки доманаи он ба таърихи хазорсола ва аз ин зиёдтар пахн мегардад. Иртиботи ин мафхумро бо хаёти таърихй ва сарнавишти таърихии

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.