CC BY
11Kuvvatova Salomat Musoevna - Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, Candidate of Philology, senior teacher of Department of Methods of Teaching Russian language and Literature Faculty of Russian language and Literature. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Prospect Rudaki, 121. E-mail: salomat.kuvvatova@bk.ru. Tel: (+992) 988554141, Phone: (+992) 988374237.
МУЛОХИЗОТИ СОТИМ УГУГЗОДА ДАР БОРАИ А^МАДИ ДОНИШ
Олимй Х.Х.
Донишкадаи давлатии забонхри Тоцикистон ба номи С. Улугзода
Насри бадей ва таърихй дар ганчинаи маъонии точик фаровон буда, омузиш ва тахкики он дар назди мухаккикон вазифахои зиёди халталабро мегузорад, зеро дар хар сахифаи он хаёти гузашта нухуфтааст. Ба хусус, насри бадеии маорифпарварй баёнгари авзои сиёсй ва ичтимоии мардуми точик буда, бо вижагихои хоси тасвирофарй аз осори носирони гузашта фарк мекунад. Хангоми омузиши осори адабй вазъи сиёсй ва ичтимоии давр ба назар гирифта мешавад, зеро он ба чараёни адабии як мархила таъсиргузор аст. Чдраёни адабй ифодагари авзои чамъият буда, ба чахонбинии сиёсй ва ичтимоии адиб марбут аст. Масалан, асри Сомониён тавлиди нави чахонбинй ва тафаккури адабй дар адабиёти форсу точик дониста мешавад ва он пеш аз хама дар иртибот бо фарханги исломй ва кавоиди адабиёти араб инкишоф ёфтааст. Ташаккули раванди адабй аз тафаккури адибон низ вобастагй дорад ва раванд ё чараёни адабй ягонагй ва ё каробати тафаккур ва сабки нигориши як гурух адибон ба шумор меравад.
Раванди бузурги фархангй дар хавзаи тамаддун ва фарханги Мовароуннахр ва дигар кишвархои мутамаддини Шарк аз лихози хадаф хамоханг буда, ахли зиё ва адибони ин давра тавассути осори худ рахой аз гафлатро такозо менамуданд. Маорифпарварони Бухоро аз зумраи заминагузорони харакати маорифпарварй ва тавсеакунадагони фарханги миллй ба шумор мерафтанд. Онхо зиёиёни тараккихох ва ислохотпарваре буданд, ки аз мухити сиёсй ва ичтимоии Бухоро норозй буданд ва ислохоти амалй дар чомеа мегарданд.
Маорифпарварон бо андешахои ислохотхохй, тасвири вокеият дар осор ва инъикоси вазъи ичтимой асосгузори адабиёти навин буданд, барои рахой аз хаёти акибмондагй ва гузоштани гом суйи чомеаи мутамаддин ислохоти чадидро дар чомеа хохон мешаванд. Мушкилот ва масоиби ичтимой бо дарки авзои ичтимой ва сиёсй сабаб гардид, ки маорифпарварон тасмими тоза ба душ гирифта, аз чониби дигар ба хотири баланд бардоштани маърифати мардум талошхо мекунанд.
Тахкики осори маорифпарваронаи адибони точик бе баррасй намудани авзои сиёсй ва бархурдхои геополитикии кишвархои Аврупо натича намедихад, чунки афкор ва андешахои онхо ба хаводиси сиёсй, ичтимой ва иктисодии аморати Бухоро дар нимаи дувуми садаи XIX вобаста мебошад. Нахустин падидаи таърихй дар ин давра, ба кавле хамрохшавии аморати Бухоро ба имперотурии Русия махсуб мешавад, ки дар таърихи сиёсии мардуми ин сарзамин накши боризе гузоштааст. Хангоми дар давлати Шуравй шомил будани сарзамини мо олимон ин андешаро изхор медоштанд, ки Осиёи Миёна, аз чумла аморати Бухоро, ба давлати Русия ба таври ихтиёрй хамрох шудаанд. Баробари истиклолияти давлатй пайдо намудани Чумхурии Точикистон олимони дохили кишвар андешахои навро пешниход намудаанд, ки тибки он Осиёи Миёна аз чониби артиши рус гасб гардидааст.
Бояд гуфт, ки тазкирахои дар охири асри ХЖ ва аввали асри ХХ иншо гардида, аз чумлаи «Тухфат-ул-ахбоб фи тазкират-ил-асхоб» - и Кррй Рахматуллохи Возех, «Афзал-ут-тазкор фи зикр-иш-шуаро вал ашъор» - и Афзал Махдуми Пирмастй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Мирсиддикхони Хашмати Бухорой, «Тазкират-уш-шуаро» - и Абдуллохочаи Абдй, «Тазкират-уш-шуаро» - и Хочй Неъматуллохи Мухтарам, «Тазкори ашъор» - и Шарифчон Махдуми Садри Зиё, «Тазкираи Фахмй^> ва ^<Намунаи адабиёти точик» - и Садриддин Айнй дар бораи осор ва ахволи Ахмади Дониш, Шамсуддин Шохин, Кррй Рахмутуллохи Возех, Савдо ва дигар адибони маорифпарвар маълумоти кофй додаанд.
Таваччухи Р. Ходизода ба ^«Наводир-ул-вакоеъ» нисбатан мукаммал буда, дар он тахлили шявии насри адиб ба мушохида мерасад. Минчумла дар он омадааст: «Нусхахои нави асархои маълуми у, махсусан нусхахои тоза ва муътабари «Рисолаи таърихй» ва ^«Наводир-ул-вакоеъ» пайдо гардид.
Xaмaи ин зaминaи илмии нaшpи оcоpи Ax,мaци Донишpо бa вучуд овapд. Дap нaтичa aз cоли 1957 ин тapaф чопи илмию интикодии «Риcолaи тaъpиxй» OFOЗ ёфт, ду тapчyмaи ниcбaтaн мyкaммaли acapxои y бо зaбони pycй бa нaшp pacидaacт. Пpоблeмaи дигap техкики aфкоpи ичтимой, cиëcй Ba фaлcaфии Axмaди Дониш, инчунин мyaйян нaмyцaни мaком Ba тaъcиpи aцaбии y бa aцaбиëги нимaи дуюми acpи XIX Ba ибтидои acpи XX буд. Дap acapxои A.Бax,овaдцинов, З. Рaчaбов, Б. Faфypов, И. Муъминов Ba дигapон aфкоpи фaлcaфй, ичтимой, cиëcии Ax,мaди Дониш Ba пaйpaвони y дap нимaи дуюми acpи XIX Ba ибтидои acpи XX то aндозae тaдкик Ba тaxкик гaштaacт» [1, c.5].
Соли 1967 Р. X,одизодa повecти xyччaтиepо бо номи «Axмaди Дониш» мeнaвиcaд, ки дap acоcи он В. Maкcимeнков филми бaдeии «Cmüpae дap тиpaшaб»-pо (1974) мeофapaд. Acapи мaзкyp тaFЙиpоти куллии aндeшaxои Донишpо пac aз caфapи Рycия тaчaccyм нaмyцaacт. Acоcи тaдкикоти нaзapиявй pочeъ бa оcоpи Дониш aз чониби олими мaъpyф Р. Xодизодa бa aнчом pacидa бошaд xa^ чи xeлe ки ^ди y дap бaxcи «Чaдидия Ba дypнaмои тaъpиx» ^йд мeкyнaд: «.. .хднуз aндeшaxои Ax,мaди Дониш чун мaоpифпapвap дypycт омуш^ нaшyцaacт» [2, c.15].
Aндeшaxои ичтимоии Дониш дap acapи С. Иcломов «Пpоблeмaxои иктиcодй дap оcоpи Ax,мaди Дониш Ba С. Afea» ифодa гapдидaacт. Дap ин acap мyxaкк;ик кушиш нaмyцaacт, ки нaзapия Ba aкоиди ичтимоии Донишpо тaxлил нaмояд. Риcолaи Ш. Чaббоpов «Aндeшaxои cиëcии Axмaди Дониш» acоcaн aкоиди cиëcии Донишpо бappacй жмуда, мaвcyф эчодиети Донишpо бa ойинae тaшбex додaacт, ки «raBaccyra он вaзъи ичгимой-cиëcии acpи XIX arc ëфтaacт» [3, c.84]. «Haводиp-yл-вaкоeъ» хдмчунин бa зaбонxои pycй aз чониби му^чимон Оcмaновa M. H. Ba Л. Н. Дeмидчик бо утони «Пyтeшecтвиe из Бyxapы b Пeтepбypг» cоли 1960 нaшp мeгapдaд.
Мухщщи xоpичй Ян Рипкa axaмияти нaзapиявии «Haводиp-yл-вaк;оeъ»-pо дap «Mcrop™ пepcидcкой и тaджикcкой литepaтypы» зикp нaмyцaacт. Дap aдaбиëгшиноcй то xaнyз «Haводиp-yл-BaKpeb» чун acapи бaдeию пyблитcиcтй мaъpyф мeбошaд. Xycycиятxои ycлyбй, yнcypxои бaдeй Ba мyндapичaи acоcии «Haводиp-yл-BaKpeK» бa тaвpи пyppa бappacй нaгapдидaacт.
Бaъд aз шлхои 50-уми acpи гyзaштa дap боpaи py3rap Ba оcоpи Ax,мaди Дониш acapxои зиëдe тaълиф гapдидaaнд. Дap ин зaминa оcоpи Е.Э. Бepтeлc, И.С. Бpaгинcкий, С.Тaбapов, M.Шaкypй, З.Рaчaбов, A.Mиpзоeв, Р.Xодизодa, УКapимов, ТHeъмaтзодa, С.Aмиpкyлов, AMaxмaдaминов мсгавон миcол овapд.
Xидмaти Согим УлyFЗOдa низ дap шиноxти Aлломa Ax,мaди Дониш нaзappac мeбошaд, ки хэнуз дap cоли 1946 китобe бо номи "Axмaди Дониш" иншо мeнaмояд. Согим УлyFЗOдa ин acapи xyдpо '^ep^' номидaacт Ba бо caбaбxои бa мо мaълyм тaзaккyp мeнaмояд, ки "Maкcaди ин китобчa xонaндaгонpо бa тapики умумй бa xaCT Ba фaъолияти aдaбии Axмaд мaxдyми Дониш ошно кapдaн acт. Вaй дaъвои бa тaвpи чyкyp Ba xaмaтapaфa т8хлил кapдaни acapxои ypO нaдоpaд" [4,3].
Xaмзaмон capчaшмaи acоcии иншои очepки мaзкyppо aз оcоpи xyди Дониш мeдонaд.
Дap ин очepк нaвиcaндa xaм aз уалуби бaдeй Ba xaм aз уалуби илмй иcтифодa шмуд^ бaъзaн xcrrapax^ aчибepо низ зикp нaмyдaacт. Дap OFOЗи pиcолa поpтpeти Ax,мaди Дониш aз чониби УлyFЗOдa тaвcиф гapдидaacт, ки шояд as шyнидaxои нaвиcaндa capчaшмa гиpифтa бошaд. У чунин мeнaвиcaд: "As ин пaнчоx-шacт гол пeш мapдyми Бyxоpои шapиф rax-roxe дap Рeгиcтон, дap кyчaxои тaнг Ba pyи xaвлии мaдpacaxои шaxp як шaxcи кaдбaлaнди caллaвy чомaнокpо мeдидaнд, ки кaллaи кaлонaш дap болои гapдaни боpик ryë aз вaзнинй aндaк бa як cy xaм буд, aкcap BaK^ дap дacтaш бa чои acO як чуби якунимгазй дошт^ оx,иcтa-оx,иcтa кддам мeзaд. Вaй бa кace axaмият нaдодa, pOx мepaфт, киëфaaш xaмчyн кace, ки aз чизe ë aз коpe ноxyшнyд бошaд, як K£Aap кaxpолyд буд" [4,4].
Бояд гуфт, ки чунин xиcлaти Axмaди Дониш aз диди aдибонy мухдккикони зиëдe ëд шyдaacт, aммо xyди Дониш дap acapaш "Haводиp-yл-вaкоeъ" мeоpaд, ки омили acоcии чунин paфтоpaш as он буд, ки дap xa-лли ягон мacъaлa ë aндapмон буд Ba ë бa нaфapи ноxyш нaмexоcт caлом бедш^: " Ba бacо дap дapyни мaоpик cозy нaвоз Ba мyколaмaи acxобpо нaшyнидa, ë шyнидa миcли он ки aз дyp овозe бишyнaвaд Ba тaшxиc нaкyнaд. Ba бace дap pacтaвy бозоp мapдyмpо бa capоxaт нaдидa Ba нaшиноxтaaм Ba бa биcëpe caлом нaдодa, ë бa чaвоб нaпapдоxтa. Ab ин чиxaт кacонe, ки мapо шyнидa бa мaн нapacидa бyдaнд, мapо мyтaкaббиp Ba мaFpyp мeпиндоштaнд. Ba дap хучуми омм чунбиш Ba xapa^TO xaлк мaxcycи мaн мeшyд Ba a3 дигap холи эшон мaъзyл бyдaм" [5, c.223].
Дap воксъ, Согим УлyF3Oдa дap мaвpиди мyноcибaт aкобиp Ba муллохои мaдpacaxо бa y ишоpa мeкyнaд, ки "arap вaй a3 нaздaшон rysapaA, a3 чой xecтa дacт бa пeш гиpифтa бa y caлом мeдодaнд Ba
баъд хар гох, ки вай дуртар рафт, аз кaфoяш "зиндик", "кoфир" ва "шиа" гуён ба вай нафрати xyдрo баён мeкapдaнд" [4,5].
Ба кавли Садриддин Aйнй дар мaдрacaи Мири Aрaб мyдaрриcoни ирш^й oид ба Лхмад макдуми Дoниш нocaзo зиёд мeгyфтaнд ва бeштaр ypo Faйбaт мeкaрдaнд: «...дар oн вакт мухаббат ва тapaфдopии ман ба Aх,мaд-Мaxдyм вичдoнй буда, ин натичаи aкcи тaъcиpe буд, ки ба caбaби хучуми бeмaнтикoнaи мултоён ба y дар дили ман na^o шуда буд. Вагарна ман дар oн вакт ва дар oн cиннy coл аз мастак ва ма^ади Лхмaдмaxдyм xaбapдop набудам ва xaбapдop шуданам хам мумкин набуд» [6, c.180].
Мycaллaм ает, ки дар «Нaвoдиp-yл-вaк;oeъ» Aхмaди Дoниш ба хaйcи муаллиф дар caiwra марказй ва nac аз шкдшэни ва^^ чoй дopaд ва ин бapoи дарки хакщати бaдeии acap кумак мepacoнaд, зepo муаллиф aндeшa баён мeнaмoяд ва аз рузгараш миcoшхo мeopaд. Дар ин маврид мeтaвoн зикри мyнocибaти Дoнишpo ба ичтимoъ, зaмoнa ва хaмзaмoнoн гуфт, ки мeopaд: «Ва дар хакикати хар rçarae ва фeълe нигapиcтaмe ва бар зoхиpи чизхo назар нaaндoxтaмe ва бар бстини oн таваччух coxтaмe. Ва чун зaмoнa ва ахли oн муетаъидди инчунин шул набуд, ман xy^po бад-ин тарика мaшFyл дoштaмe, то бад-ин вocитa хикoëгy pивoëг аз oн чи дидаву шунида будам, дар ma^Rony aвpoк чамъ шуда, абши чинc бapoи тааччуб мeбypдaнд ва мyтoлaa мeкapдaнд, бoз мeoвapдaнд» [5,c.21].
Яъж. oн чизe ки Сатим УшyFЗOдa дар бopaи Aхмaди Дoниш ва мyнocибaти aтpoфиëн гуфтаает, вoкeияти хoши рузгори Дoниш ва хaмзaмoнoни y мeбoшaд. Сагим УшyFЗOдa аз мepocи адабию илмии Aхмaди Дoниш факат ду acap -"Нaвoдиp-yл-вaк;oeъ" ва pиcoлaи тaъpиxиpo 6o томи 'Тишла" зикр намуда, дар мавриди хар яки oн мaъшyмoти мyxтacape дoдaacт. Ба гуфти y "ин acapхoи Лхмaди Дoниш дар хoлaти дacтнaвиc мeбoшaнд" ва дар чанд "китoбxoнaхoи Hn^o^ Сoвeтй" махфуз мeбoшaнд. Омили acocии чoпи caнгй нагаштани ocopи Дoнишpo дар зaмoни aмиpoнии давр бинoбap мyхтaвoи танкидй дoштaни oн мeшyмopaд.
Ба замми ин муаллиф xидмaти Э.Е. Бepтeлcpo дар oмyзиши матни ишмй-интик;oдии "Нaвoди-yл-вaкoeъ" зикр мeнaмoяд.
Таваччухи нaвиcaндa ба уолуби УшyFЗoдa дакик баён мeгapдaд ва ypo аз чумлаи нaвиcaндaгoни "coддaнaвиc" шмида, мeopaд, ки дар "Дар ин маънй томи вaйpo ба capдaфтapи адабиёти "давраи нав"-и тoчикй гyзoштaн мумкин ает. Дар ин oчepк УшyFЗOдa caйpи кутохи тaъpиxй намуда, зaмoни гул-гулшукуфии Сoмoниëнpo 6o зaмoни пурфитнаи Лхмaди Дoниш зид мeгyзopaд. К^мата дувуми китoб дар мавриди рузгари Лхмaди Дoниш накл карда, бар xишoфи назариячиёни баъдина coли таваллуди Дoнишpo ба 1827(28) дoниcгaacг [1, c.12].
К^мата чopyм дар бopaи caфapхoи Дoниш ба Пeтepбypг ва нашри "Нaвoдиp-yл-вaк;oeъ" накл мeкyнaд.
Яте аз бaхcхoи acocиe, ки ycrcw Сагим УшyFЗOдa дoиp намудаанд, ин иxтишoфи aндeшaхoи y poчeъ ба мафхуми "мaopифпapвapй" ва ба адабиёти oxиpи acpи X1X mrao^ намудани oн мeбoшaд. X,aмoн тaвpe ки дар бoлo зикр гардид, Сагим УшyFЗOдa Лхмади Дoнишpo acocгyзopи адабиёти нав мeдoнaд. И.С. Бpaгинcкий низ дар тахкики адабиёти зaмoни мaopифпapвapй 6o дapнaзapдoшти тaхaввyлаги мавзуъ ва маpoми aдибoн Лхмади Дoнишpo acocгyзopи адабиёти нави тoчик мeшyмopaд ва ахамияти мyхимpo дар пaйдoиши адабиёти нав аз такири Fycия мeдoнaд [7, c.214]. Ба aндeшaи И.С. Бpaгинcкий, Лхмади Дoниш тaвoниcг, ки пaйpaвoни xyдpo пaйдo нaмoяд ва crn^® мактаби xoccaи xyд гардад, ки аз чумлаи нaфapoни дар aтpoфaш гирд oмaдa инхo Сaвдo ва баъдгар С. Лйнй, Т.
Acиpй ва дигapoн буданд [7, c.220].
Олими маъруфи pyc Е. Э. Бepтeлc хануз шли 1936 oид ба даврабандии адабиёти acpимиëнaгии тoчик мyхoкимa poндa, дар ин чoдa ба адабиёти нимаи дуюми caдaи X1X ва нaмoяндaи барчаатаи oн Лхмадмахдуми Дoниш бeштap таваччух кapдaнpo таъкид мeкyнaд: "Дар oмyзиши таърики адабиёти тoчик бeштap ба адабиёти нимаи acpи XlX диккат бoяд кард, зepo махз дар ин давра дар адабиёти буржуазияи Оcиëи Миёна oн тешрафт дида мeшaвaд, ки дар аввали acpи XX ба пaйдoиши адабиёти ба томи "чадидй" oвapдa рашнд... ва вакте ки ба oмyxтaни адабиёти тoчики acpи X1X шуруъ мeкyнeм, пeш аз хама ба cимoи бapчacгaи "падар"-и адабиёти нави точик- Лхмади Калла вoмexypeм, ки фа^щияти вай ба тaмoми адабиёти бадинаш ин давра тaъcиp дoштaacг [8, c.23].
Лгар ба aндeшaхoи бoлo такя нaмoeм, nac ба xyлocae oмaдaн мумкин acг, ки адабиёти нави точик аз oxиpи acpи XIX OFOЗ мeгиpaд. Зaмoни бeдopии фикрй ва тaчaccyми o^o дар адабиёти точик oмиши na^o гардидани мархилаи кoмишaн чадид дар адабиёти точик мeтaвoн шумурд.
Дар холе ки дар адабиётшиносии чахонй, аз чумла Эрон ва Афганистан, ин исгилохог бо дарназардошти мархилахои гаърихй ва гаъсирпазирии адабиёг аз хаёги ичгимой чудо шудаасг. Дар гузориш андешахои И.С. Брагинский ва ганкиди С. УлуFЗOда дар бораи мохияги маорифпарварй ва исгилохи «насли аввал ва насли дувум» дар маърузаи УлуFЗOда дар пленуми 4- уми Правленияи иггифоки нависандагони Точикисгон дар мавзуи "Дар бораи баъзе масъалахои ганкиди адабй ва адабиёгшиносй дар Республика" сухан меравад. Дар вокеъ ба кавли С.Улугзода И.С. Брагинский ба «хагохои дурушги идеологй дар омузиши мероси адабии нимаи дувуми асри XIX ва аввали асри ХХ -уми гочик» рох додаасг [9, с.113].
Хамин гарик, агар гуем, ки УлуFЗOда пас аз усгод Айнй дувумин шахсе буд, ки дар мавриди рузгор ва осори Ахмади Дониш пажухише ба анчом расонидаасг, хаго намекунем. Ба Fайр аз ин, намоишномаи Согим УлуFЗOда «Алломаи Адх,ам ва дигарон», ки соли 1976 ба сахна гузошга мешавад, худро хеле барчасга меёбад.
Храмин гарик, очерки "Ахмади Дониш"-и усгод Согим УлуFЗOда нахусгин асаресг, ки дар солхои баъди Чднги Бузурги Ваганй го солхои 70-ум хонандаро рочеъ ба фаъолияги Аллома Ахмади Дониш ошно намудаасг.
Масъалаи омухган ва гахкики мероси адабию фархангй дар замони Истакдолияг, ки диди нав ва пажухишхои гоза бидуни хар гуна идеологияю саддирохшавй ба рох монда шудаасг, яке аз масъалахои мухимми адабиёшиносй ба шумор меравад. Чунки гаърихи адабиёги гочик дар доираи гаърихи миллаг ва суннагхои миллй бояд баррасй гардад, вагарна аз идеологияи коммунисгй, ончуноне ки гурухе аз мухаккикон харф мезананд, ба идеологияи дигари ачнабй ворид хохем гашг. Ба ин масъала андешахо дар бораи баъзе исгилохоги воридгардида ва даврабандии адабиёг дохил мегардад. Ба хар сураг ходисахои адабй, ба мисли иваз гардидани сабк, жанрхо, мавзуъхо ва мисли хамин, аз нукгаи назари вокеахои сиёсй ва ичгимой бояд бахогузорй карда шаванд ва дар замони муосир, ки имкониягхои зиёде дар гахкику баррасии илми мухгалифи чомеа озодона ба рох монда шудаасг, дар омухгани мероси адабии ниёгони худ бояд муносибаги дурусг кард ва илми назарияи гаърихи адабиёгро гашаккул дод.
АДАБИЁТ
1. Ходизода Р. Адабиёги гочик дар нимаи дувуми асри XIX. /Р.Х,одизода - Душанбе: Дониш, 1968. - С.96-109.
2. Чдбборов Ш. Андешахои сиёсии Ахмади Дониш. /Ш.Ч,абборов-Душанбе: 2005. -196 с.
3. Чддидия ва дурнамои гаърих // Садои Шарк,1990 - №3
4. Согим УлутзодаАхмади дониш.-Нашр.дал.Точикистон, Сгалинобод, 1946.- 64 с.
5. Дониш, Ахмад. Наводирулвакоеъ. Кигоби 1. /Ахмади Дониш -Душанбе: Дониш, 1988. -288 с.
6. Айнй С. Ёддошгхо. /С. Айнй //Куллиёг ч.6-Сгалинобод: Наш.дав.точик, 1962. -404 с.
7. Брагинский И.С. Ог Авесты до Айни. /И.С.Брагинский-Душанбе: Ирфон, 1981.-256 с.
8. Бергельс Е. Э.Рукэписи произведений Ахмада Каллэ. Тр. Таджикистансюй базы, г 3. Лингвистика, / Е.Э. Бергельс -М.-Л., 1936. - 23с.
9. Улузода С. Дар бораи баъзе масъалахои ганкиди адабй ва адабиёгшиносй дар Республика/аз маъруза дар пленуми 4 уми Правленияи иггифоки нависандагони Точикисгон // Шарки сурх, 1954. - .№7
СООБРАЖЕНИЕ СОТИМА УЛУГЗОДА ОБ АХМАД ДОНИША
Таджикская литература - бесценное сокровище человеческих знаний, не имеющее аналогов в создании смыслов и образов, а литературный этап второй половины XIX века имеет высокую эстетическую ценность и является продуктом этого этапа. В образовательной прозе этого периода есть идея национального освобождения, нового уровня социального мировоззрения, интеллектуальной независимости эпохи Просвещения, современная поэтика, изображение реальной жизни, баланс воображения и реальности, мемуары и современное общение, а также традиция. В этой статье исследуются некоторые взгляды Сотима Улугзода на Ахмади Дониша.
Ключевые слова: проза, история, образование, исследователь, задачи, политическая ситуация, люди, литературный процесс, мировоззрение, литературное мышление, культура, интеллигенция, реформаторы.
SOTTM ULUGZODA'S REMARKS ON AHMADI DONISH
Tajik literature is an invaluable treasure of human knowledge, which has no analogues in the creation of meaning and images, and the literary stage of the second half of the XIX century is of great aesthetic importance, the product of this stage are great literary works, historical treatises, travelogues and commentaries. The educational prose of this period has the idea of national liberation, a new level of social worldview, intellectual independence of the Enlightenment, modern poetics, depiction ofreal life, the balance of imagination and reality, memoirs and contemporary communication, as well as tradition. This article examines some of Sotim Ulugzoda's views on Ahmadi Donish
Keywords: prose fiction, history, education, researcher, tasks, political situation, people, literary process, worldview, literary thinking, culture, intellectuals, reformers.
Сведения об авторе:
Олими Хосият Хоким - Таджикский государственный институт языков имени Сотима Улугзода, кандидат филологических наук, доцент кафедры теории и истории литературы. Адрес: 734019, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Мухаммадиева 17/6, тел: (+992) 917160791; Почта: hosiyat.olimova@mail.ru
About the author:
Olimi Khosiayt Hakim - Tajik State Institute of Languages named after Sotim Ulugzod, Candidate of Philology, Associate Professor of the Department of Theory and History of Literature. Address: 734019, Republic of Tajikistan, Dushanbe, st. Mukhammadieva 17/6, tel: (+992) 917160791; Mail: hosiyat.olimova@mail.ru
ТДУ:891.550-93. АФКОРИ АДАБИЁТШИНОСИИ АБДУСАЛОМ ДЕХОТЙ
Норова Г.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Абдусалом Дехотй дар давоми умри худ вобаста ба чанбаву масъалахои гуногуни адабиёти классикй, адабиёти советии точик, намояндагони адабиёти советй, адабиёти бачагона, тарчумаи бадей, забони точикй, санъат, публисистика, маданияти сухан ва гайра такризу маколахои пурарзиши зиёде навиштааст, ки ин хама махсули илмй-тахкикотии у дар "Куллиёт", ч.У (Маколахо), 1966 асосан гирд оварда шуда, аз руи мавзуъ ва мухтаво ба 8 кисм таксим шудаанд.
Мо кушидем, асосан маколахои кисми аввал "Маколахои мансуб ба адабиёти классикй", дар кисми дуюм "Маколахои мансуб ба адабиёти советй" ва кисми сеюм "Маколахои бахшида ба намояндагони адабиёти советии точик" мавриди тахкику пажухиш карор додаем. Х,амин тавр, дар "Куллиёт"-и А.Дехотй чилди У(1) маколаи аввал тахти унвони "Дурдонах,ои мероси адабии мо"[1, с.7] ба табъ расидааст. А.Дехотй дар маколаи аввал аз китоби "Очеркхо аз таърихи СССР"(китоби аввал) дар зери тахрири проф. А.БШестаков аз боби "Аввалин давлатхое, ки дар хоки СССР ба вучуд омадаанд", чунин андешаро иктибос меорад: "Дар канорхои дарёи Зарафшон ва дарёчахои дигаре, ки ба вай мерезанд, дар мобайни дарёхои Сир ва Аму давлати Сугдиён мавчуд буд ва маркази ин давлат дар Мароканд (Самарканди имруза Н.Г.) чой гирифта буд...халки кадимаи сугдй ачдоди точикони хозира мебошад" [1, с.7]. АДехотй аз ин андеша ба хулоса омадааст, ки худи хамин ду се чумлаи мухтасар ба мо дар бораи таърихи чандхазорсола доштани халки точик мазмуни бисёреро мефахмонад. Аз чумла дар макола аз таърихи дуру дароз ва гузаштаи хеле бой доштани халки точик ва барои имрузиён мероси бузурги беинтихо ва бою пургановат гузоштани Рудакй, Фирдавсй, Носири Хисрав, Абуалй Сино, Саъдй ва Камоли Хучандй барин симохои номдори илм ва адабиёт ишора мекунад.
Дар макола таъкид мешавад, ки пас аз таъсисёбии РАСС Точикистон ба назди адибон ва ходимони илмии он вазифа гузошт, ки мероси адабию илмии гузаштагони худро гирдоварй намуда, муаррифй намоянд. Таълифи китоби "Намунаи адабиёти точик"-и С.Айнй соли 1925 дар ин бобат кушиши аввалин ба шумор меравад.
А. Дехотй дар макола инчунин дар бораи он монеахое, ки пантуркистхо ва душманони мероси адабии халки точик эчод менамуданд ба тафсил ибрози назар намуда, исбот мекунад, ки мероси адабии халки точик хануз пеш аз Фирдавсй, Умари Хайём, Саъдй, Хрфиз, Убайди Зоконй ва даххо адибони номдори, сарзамини Эрон арзи вучуд дошта, чун шоирону нависандагони мазкур ва мероси адабии онхоро ба точикон ва эрониён баробар нисбат додааст.
Абдусалом Дехотй дар макола шоирону донишмандони, кишвари Мовароуннахр:Дакикй,АбуалйСино, Камоли Хучандй, Носири Хисрав, Адиб Собири Тирмизй ва чанди дигарро ва душманони мероси адабии халки точик инкор менамуданд,сахт махкум менамояд. Соли 1940 бо ибтикори Иттифоки нависандагон "Намунахои адабиёти точик" бознашр гардид, ки А.Дехотй яке аз мураттибони он махсуб меёбад.
А.Дехотй дар нашри "Намунахои адабиёти точик"-и соли 1940, махсусан, дар халли масъалаи адабиёти тооктябрй хамчун адабиётишинос чунин натичагирии дуруст кардааст:
1 .Адабиёти хаттии точик бархилофи акидахои схоластикй ва гайри илмии баъзе шаркшиносон на аз асрхои ХУ-ХУ1, балки аз асрхои 1Х-Х сар мешавад. А. Дехотй дар бораи омухтани мероси адабии Носири Хисрав, Умари Хайём, Камоли Хучандй, Мирзо Абдукодири Бедил, Ахмад Махдуми Дониш ибрози андеша намудааст, ки хеле чиддй ва чолиби таваччуханд.
