CC BY
211
10.02.22. ЗАБОНХ,ОИ МАРДУМИ КИШВАРХ,ОИ ХОРИ^ИИ АВРУПО, ОСИЁ,
АФРИКР, БУМИЁНИ АМРИКО ВА АВСТРАЛИЯ 10.02.22. ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ,
АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10.02.22. LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES OF EUROPE, ASIA, AFRICA,
NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 4Т2 Т.ВАХДОБОВ
ББК 83.3 (3)
ВАЗЪИ АМАЛКАРДИ ЗАБОНИ ТОНИКИ ДАР Ч.ХШ БУХОРО ВА БАЪЗЕ МАСОИЛИ СИЁСАТИ ЗАБОНИ
Вожщои калиди: пантуркизм (туркгароён), панисломизм (исломгароён), сиёсати милли ва забонй, ЦМШСТ, ЦХШБ, амалкардизабони точикИ.
Ч,ХШБ 11 сентябри соли 1920 баъди ба пирузИ расидани Инкилоби Халкии Бухоро (2 сентябри 1920) таъсис гардид, ки ба маълумоти мавчудаи асархои илмии олимони босалохият ва асноди матбуъ ва номатбуи оморию бойгонИ аксарияти ахолии ин чумхуриро точикон ташкил медоданд. Мувофики маълумоти рузномаи «Зарафшон» (11 сентябри соли 1923) шумораи точикони Осиёи Миёна он вакт 3,4 млн. нафар, аз он чумла дар Ч,Б 2,1 млн. нафар, дар вилояти Самарканд - 750 хазор, дар вилояти Фаргона - 400 хазор ва дар районхои бокимонда - 100 хазор ташкил медод (9). Дар мавриди микдори ахолии тахчоии Самарканд ва атрофи он дар мукоиса бо теъдоди халкиятхои дигари аккалият, аз чумла, узбакон овардани аркоми зер, ки вокеияти микдори сокинони аслии ин шахри бостониро нишон медихад, ба маврид аст. Мувофики маводи бюрои омории Туркистон (с.1917 ва 1920), ки соли 1925 ба нашр расидаанд, дар Самарканд 37820 нафар точик (50,88%), русхо (24,34%) - 18094 нафар, 11210 нафар эрониён (15,09%), яхудиёни махаллИ -7208 нафар (9,69%) зиндагИ мекардаанд. Умуман дар шахри Самарканд ва атрофи он 114870 нафар ахолИ аз кайди хисобгирИ гузаштаанд. Аз чумла, точикон - 65824 нафар (57,32%), узбакхо -12512 нафар (10,88%), русхо - 18094 нафар (15,77%), эронихо - 11210 нафар (9,4%), яхудиёни махаллИ - 7208 нафар (6,45%) буданд (4,45).
Вакте ки Ч,ХШБ таъсис ёфт, забони турки - узбакИ забони давлатИ мукаррар карда шуд. Дар ин чумхурИ идеологияи пантуркизму панисломизм бо тамоми зухуроти манфураш амал мекард. Сиёсати миллию забонии он низ дар хамин замина тархрезИ карда шуда буд: хамаи халкиятхо, новобаста аз он, ки вай узбак аст ё туркман, киргиз аст ё казок, тотор аст ё бошкирд дар мачмуъ миллати туркро ташкил медиханд ва ба идомаи акоиди худ иддаои онро мекунанд, ки ахолии асосию тахчоии Бухоро ва атрофи он мардуми турк мебошанд. Ба акидаи онхо точикони Бухоро, ки гузашта туркнажод буданд, танхо ба таъсири забони форсию точикИ ва адабиёти форсу точик забони хешро аз даст доданду забони точикиро кабул кадаанд. Дар ин чо иктибос намудани суханхои сиёсатмадори точик А. Мухиддинов, ки дар огози фаъолияти хеш ба таъсири пантуркизм монда буд ва хушбахтона баъди чанде аз он даст кашид, дар мавриди ташреху маънидоди мавкеи «сиёсат ва идеологияи пантуркистхо» (туркгароён), дорои ахамияти бузург буда, барои фош намудани назарияи бебунёду беасоси онхо хеле ба мавкеъ аст. Ба акидаи пантуркистхо, менависад А. Мухиддинов, «узбащо, циргизцо, цазощо, туркмащо ва гайра миллатцое, ки ба ирци мугул тааллуц доранд ва уар якро имруз як миллати мустацили чудогона мешуморанд, даруацицат чузщоиякмиллатанд. ТочикзабонониБухоро уамдар асл турканд, дар зери таъсири адабиёт ва маданияти Эрон забон ва миллати худро гум кардаанд. Бояд ищоро боз турк кунем ва аз тамомиищо як миллати бузурги турк ба вучуд орем ва як давлати муаззами турк барпо созем_(таъкиди мо - Т. В.)»(8,17).
Пешвоёну рохбарони туркгарою узбакгарои Ч,ХШБ ва макомоти поёнии рохбарии ин кишвар, ки пайравони «содик»-и онхо ба хисоб мерафтанд, максади ягона ва мухими хешро бар он медиданд, ки халки точикро ба узбак (турк) ва забони точикиро ба забони туркию узбакИ табдил диханд. Чунин амали эшон касро ба тааччуб ва хайрат водор месозад ва саволе матрах мегардад,
ки гузашта, баъди пош хурдани аввалин давлати тоцикон - Сомониён дар хама давру замон забони тоцикй забони давлатй, забони адабиёт, илм, фарханг ва амсоли он ба шумор мерафт ва новобаста ба таъвизу тагйири давлатхою аморатхои турксадорату туркнишин дар тули беш аз хазор сол ин вазифаи мухими хешро ицро карда меомад. Муха;;и;он нишон медиханд, ки охирин зимомдорони сулолаи мангитхо, ки хукмрониашон якуним аср идома дошту баъди ин;илоби хал;ии Бухоро соли 1920 сарнагун гардид, инчунин дар он забони давлатию коргузорй, илм, адабиёт, фарханг ва гайрахо тоцикй буд. Ма^з ба забони тоцикй «навиштахо ва дастхатхои амир, аризахо, васи;ахо, ёрлу;хо навишта мешуд... Дар мактабхо, мадрасахо дарсхо ба забони тоцикй гуфта мешуд... Дар муддати бештар аз хдзор сол, ки ахвол ва ва;оеъро таърих пай дар пай сабт кардааст, хец як нишоне нест, ки дар Бухоро як китобе ба забони туркй навишта шуда бошад»(8,15). Абду;одир Мухиддинов, ки худ зода ва аз авлоди мардуми тахцоии Бухоро буд, дар бораи микдори хонаводахои мардуми узбак ар;оми бисёр сахех ва ацоибро зикр намудааст, ки даъвои бебунёди туркгароёну узбакгароёни дохилу берунро радду бадал месозад. Тиб;и баррасии вай «аз нажодиузбак ва туркигуй дар шщри Бухоро панц ёшаш хонавода мавцуданд, ки ощо дар мщаллаи «дурман»-и шщри Бухоро зиндагонй мекунанд ва ба цабилаи дурман мансубанд. Дигар тамоми мардуми шщри Бухоро ва навад фоизи мардуми атрофи цариби шщр, тоцик буданд ва тоцик мемонанд (таъкиди мо -Т. В.)»(8,16). Хулосаи А. Мухиддинов оиди вазъи этникию миллии нохияхои атрофи Бухоро, ки туркгароён хадафи даъвои мавзеъхои узбакнажоду туркнасаб ;арор дода буданд, низ ;обили таваццух буда, во;еан ба маълумотхои омории то ин;илобии Бухоро, ки русхо ба анцом расонидаанд ва ма;сади онхо на тахрифи вазъи этникию миллии ин махал буд, хамшабех ва ;аробати ;авй дорад ва во;еиятро сахехтар тасвир намудааст. Ба а;идаи вай «аз туманхои Бухоро танхо тумани Кдро;ул аст, ки аксарияти томи мардумаш узбак аст. Дар туманхои Вагониза, Fицдувон, Вобканд дар баъзе цохо нисф ва дар баъзеи цохо аз нисф хам бештар мардум тоциканд. Забони модарй ва забони муомилаашон тоцикй аст» (8,16).
Мансубияти аксарияти мардуми Бухоро ва атрофи он дар ма;олаи пурмухтавою машхури Аббос Алиев «Масъалаи миллй дар Бухоро ва атрофи он» (2,13-18) мавриди баррасии ами; ;арор гирифтааст. Муаллиф бо истифодаи асноду маводи ;отеъ собит месозад, ки аз ;адимулайём то таъсиси Ч,ХШБ мардуми Бухоро ва атрофи он асосан тоцикон буданд ва бесабаб нест, ки дар таърихи тамаддуну фарханги тоцикон Бухоро ва Самарканд хамчун марказхои асосй шинохта шудаанд. И;тибоси зер гуфтахои болоро собит месозад, ки «агар чашм аз ха;и;ати таърихй пушида (муроциати А. Алиев ба ононе, ки нури чашмашонро зери таъсири гояхои туркгароию узбакгарой аз даст додаанд-Т. В.) ба Бухорои имруза назар афканед, боз хохед дид, ки агарчи хазорон сол хал;и ин мамлакат дар зери фишори туркхо, арабхо будаанд, боз хамон забони ;адимии худашон - забони тоцикиро аз даст надодаанд» (2).
Дар солхои 20-уми асри ХХ муборизаи тезу тунд махз дар атрофи хамин ду шахр сурат гирифтааст ва ин сабабхои худро дошт. Зеро, дар тули беш аз хазор сол ин ду шахр гахвораи тамаддуни мардуми тоцикзабон буданд ва онхо марказхое буданд, ки оламиёнро метавонистанд ба таърихи пурифтихору тамаддуни бехамтои мардуми тоцик ошно созанд. Онхо шахрхое буданд, ки таърихи тоциконро хифозат намуда, ба ояндагон онро такдим мекарданд. Ва аз хама мухим ин шахрхо аз ;адимулайём маскани тоцикон буданд. Аз ин ру, хадафи асосии туркгароёну узбакгароён тахриф кардани таърихи во;еии ин шахрхо ва дар ин замина худро сохибу худованди ин марказхои тамаддуни тоцикон эълон намудан буд. Онхо бо тамоми неру ва имкониятхои дар даст дошта собит карданй мешуданд, ки миллати тоцик ва забони тоцикй вуцуд надорад. Кас ба муаммое ру ба ру мешавад, ки чаро туркнажодону хайли мугулнасабон дар тули беш аз хазор сол дар Осиёи Марказй хукмрон буданд, вале кушише ба харц надоданд, ки забони давлатии давлаташон-забони тоцикиро ва мардуми тоцикзабони тахцоиро инкор намоянд. Ин цо сирри дигаре хаст, ки мо поёнтар атрофи он бахсро идома хохем дод.
Баъд аз пирузии Ин;илобии Хал;ии Бухоро Ч,ХШБ таъсис карда шуд. Пешвоёну рохбарони ин цумхурй ба мисли рохбарияти Ч,МШСТ дар бахши сиёсати миллию забонй равия ва услуби якнаво ва яксонро интихоб намуданд, ки асоси онро поймол кардани ууцущои сиёсию миллии халци тоцик ва инкор намудани забони тоцикй чун забони мардуми асил ва тщцоию бумии Бухоро ва Туркистон ташкил медщад.Тавре ки тазаккур рафт онхо бидуни шарму хаё ва инкори ха;и;ати таърихй аз тамоми минбару ма;омот истифода намуда, даъво мекарданд, кидар ЦХШБ ва ЦМШСТ халци тоцик ва забони тоцикй вуцуд надорад, балки ищо турщоеанд забони хешро бо таъсири адабиёту забони форсй аз даст додаанд: акнун замона ва шароит фаро^ам омад, то ки мо эшонро ба аслашон, яъне турк, гардонем._ Онхо назариётчиёни худро доштанд, ки эшонро дар ин
caмт бapoи aмaлИ coxтaни мавдади зиштaшoн paxнaмoИ менaмyдaнд. nac cyoле бa мдан мaтpax мегapдaд, ки 0нх0 киcтaнд вa дap куч,0 мaъвo дopaнд вa бapoи чИ махз тoч,икoнpo хадафи мyбopизaи xyд ;apop дoдaaнд? Бapoи oшкop нaмyдaни ин мyaммo вa ч,ав0б дoдaн бa caвoлxoи фав; мopo зapyp acT, ки oиди вaзъи cиëcию ич,тим0ии oн шлх0 ибpoзи нaзap кyнем вa нишoн дихем, ки 4apo дap ин дaвpa paвияи тypкгapoию yзбaкгapoИ aз тaълимoти гypУxи oдaмoн бa cиëcaт вa идеoлoгияи давлатх0 (Ч,ХШБ вa ЧМШСТ), мyбaддaл гapдид.
Myappиxoн бap oн а;ида хастанд, ки дap Оcиëи Mиëнa, бa xycyc дap Ч,МШСТ xapaкaти миллaтгapoии rn^yp^c™, ки тapaфдopy х0мдани oн aз як тapaф, aнocиpи миллaтгapoи TOTOpxo бoшaнд, aз тapaфи дигap, ч,aвoнтypкoн вa бypжyaзияи миллaтгapoи тypкoни ycмoнИ бa шyмop меpaфтaнд, aмaл мекунад. To тaъcиcи Ч,yмxypии Бyxopo дap aмopaти Бyxopo acocи идеaлoгияи oнpo пaниcлoмизм тaшкил мекapд. Зиëиëн вa pУxoниëни Оcиëи Mиëнa, aз чумла Бyxopo вa Typкиcтoн мазхаби cyнниpo пaйpaвИ мекapдaнд вa пеш aз хама бa Иcтaмбyл вa Каз0н мaйл дoштaнд(6,22). Биcëp ч,ав0н0н вa ч,адид0ни Бyxopo бapoи тах^л бa Иcтaмбyл caфap мекapдaнд. Дap хам0н дaвpa aз бaйни кишвapxoи иcлoмИ Typкия aввaлин дaвлaте 6уд, ки бa тaъcиpи Авpyпo мoндa, poбитaxoи xешpo бa давлатх0и oн 4,0 нaздик нaмyдa, дap хама coxa пaйpaвИ бa 0нх0 мекapд. Махз дap хамин зaминa 0нх0 aз бaйни кишвapxoи иcлoмИ aввaлин шyдa, aз aлифбoи apaбиacocи xyд дacт кaшидaнд вa xaти xyдpo дap acocи aлифбoи лoтинИ тахия кapдaнд.
Бa ин кишвap дap бapoбapи yзбaкxo «доме aз ч,адид0ни Бyxopo вa ч,aвoнбyxopиëн, ки acocaн точ,ик бyдaнд, бapoи тaxcил caфap кapдa, бaъди бoзгaшт xaмчyн пaнтypкиcти «вapзидa» вa aшaддИ дap мapзy буми бoбoии xеш aмaл мекapдaнд. Акcapияти oнxo точ,ик бyдaнд, вaле бaъди бoзгaшт 6o тaъcиpи тaълимoтy идеaлoгияи пaнтypкиcтИ aз точ,ик бyдaни xyд дacт кaшидa, тaблиFy ташви; мекapдaнд, ки дap Бyxopoю Typкиcтoн oнxoе, ки бa иcтилox xyдpo точ,ик вa зaбoнaшoнpo точ,икй меxoнaнд, дap acл aз нaжoдy иpк;и тypк мебoшaнд, ки 6o тaъcиpи фopcxo зaбoнaшoнpo aз дacт дoдaю зaбoни TOM^^po кабул кapдaaнд. Онxopo бa acли xyдaшoн бapгapдoндaн бapoи тypкгapoëнy yзбaкгapoëн вaзифaе буд биcëp «пypшapaф». Инзapбaиaporn буд бa xaл^çи тциквa зaбoни тцикИ, зеpo xyди т0цик aз миллaтy зaбoни xyij дacт кашида, зaбoни zaäp вa бегoнapo зaбoни мoдapИ ва миллати бебунди нooшнopo amy нacaби xyд эълoн мекунад. Ин амали нoч,aвoнмapдoнa ва xoинoнaи як Typyx, здадан точикаалу точикзаб0ни rnOTyp^CTy yзбaкгapoшyдa xaмoнpo мемoнд, ки xaмxyн аз а;иб шyмopo ба нишoн мегиpaдy тapaфaтoн oтaш мекyшoяд ва хадафи кyштop ;apop медихад.
^0били зикp acт, ки яке аз poxбapoни хам0нва;таи Ч,ХШБ А.Myxиддинoв, ки дap 0F03и фaъoлияти xyд тapaфдopи F0яи пaнтypкиcтИ буд, вазъи crärä ва идеaлoгияи xyкмpoни oнpo биcëp caxеx apзëбИ намуда, xoлиcoнa ч,ypм ва гyнoxи xешpo ба зимма гиpифтaю аз oн дacт мекашад, менавтоад: «мaфкypaи cиëcИ, ки дap зaмoни ташкили чyмxypияти Бyxopo ва баъд аз oн деp ва;т дap фaъoлияти кopкyнaндaгoн ва poxбapoни Х,укумати Шypoии Бyxopo тaъcиpи куллИ дoшт, мaфкypaи пaниcлoмизм ва пaнтypкизм буд» (8). Ба акидаи А.Мухиддин0в дap ибтидoи тaъcиcи Ч,ХШБ œ гypУxи aшxoc дap ма;0ми poxбapИ ;apop дoштaнд:
1)тypкoни acиpи ч анг;
2)y збaкxoи ФapF0нa ва ^шканд, ки «доми acocии 0нх0 xaмфикpи ч aдидoни Бyxopo буданд;
3)ч aдидoни Бyxopo (А.Myxиддинoв xyдpo ба ин ^py х шoмил медoнaд), ки зеpи тaъcиpи caxт ва ами;и тaълимoти пaниcлoмизм ва пaнтypкизм ;apop дoштaнд ва зaмoне мaфкypaи пaнтypкизм ва пaниcлoмизмpo дap амал татби; мекapдaнд(8).
Дap тaмoми caтxy ма;0ми poxбapии Ч,ХШБ нaмoяндaгoни хамин cе гypУx ;apop дoштaнд, ки тaблиFгap ва чopикyнaндaи F0яxoи пaнтypкиcтИ ба шyмop меpaфтaнд. Дap ма;0м0ти хизбию шypoxo б0шад acocaн фиpиcтoдaгoни Ч,МШСТ иф0и вазифа мекapдaнд, ки 0нх0 acocaн аз байни узбакх0, тoтopxo, бoш;иpдxo бapoмaдa буданд ва тapaфдopoни ашаддии тypкигapoëн ба шyмop меpaфтaнд. Онх0 пахнкунандаг0н «шдикьи F0яxoи пaнтypкизмy пaниcлoмизм буда, 6o катъият изxop мекapдaнд, ки «Оcиëи Mиëнa -ин гyë Typкиcтoн, яъне кишвapи тypкxo ва дap 0н 40 хеч гуна точик0н набуд ва х0л0 низ неcт»(6,26).
Здадани точики Бyxopo ва Typкиcтoн, ки дap Иcтaмбyл таълим гиpифтa буданд, ^p^ypora пaйpaвии тypкгapoëнpo кapдa, миали тути дap хама 40 хамин aK^apo пуштиб0нию тaблиF мекapдaнд. Аз тypкxoю узбакх0и тypкгapo тaъcиpи cyxaнxoи точик0ни ба иcтилox тypкшyдaю узбакшуда мyaccиpтap буд, зеpo xyди точ,ик дap cимoи тypкгapo ва 6o либocи пaнтypкиcт аз наж0ду иpки т0^ик будани xеш дacт мекашид. Ин ч,0 oвapдaни чанд мишл бopи дигap xyлocaи бoлopo тоб0т мекунанд ва та;вият мебaxшaд. Абдулв0хиди Мунзим -шoиpи точик, ки xyд з0даи Бyxopo буд, дap «Аpзи х0л»-и xyд менигopaд, ки шли 1907 дap Caмapкaнд ба мактаби ч,адиди
Абдулкодири Шакурй ошно шyдам ва дар заминаи ошной ба ин мактаб соли 1908 дар Бyxоро чунин мактабро ифтитох кардам. Баъди чанде бо фитнаи уламои Бyxоро новобаста аз он ки тарафдорони здаде дошт, мактаби цадидро бастанд ва як гурух тарафдорони ин мактаб, аз цумла Абдурауф Фитрат, ба Истамбул сафар карданд. Аз Истамбул А.Фитрат чанд асари чопй («Мунозара», «Cайëхи хиндй» ва Fайра) ва чоп нашудааш <^ахбари нацот»-ро ба Бyxоро интикол медихад. Ин асархо, ки рухи миллй ва динй» доштанд, таваццухи моро, менависад Мунзим боз хам ба А.Фитрат кавитар гардонд. Бояд ;айд кард, ки А.Фитрат аз кабили хамон цадидони Бyxоро буд, ки баъди бозгашти Туркия аз тоцик будани xyд даст кашида, ирку нажоди xешро турк меxонд ва устод С.Айнй низ дар ин замина менависад, ки «Баъд аз Pеволютcияи феврал дар сари харакати ислохталабй, мисли Фитрат ва Усмотауца цадидоне гузаштанд, ки онхо дар Туркия xонда омада, ташвикоти пантуркистй мекарданд. Онхо натанхо дар байни xyд, балки ба мардуми шахри Бyxоро хам, ки бештарини онхо забони узбакиро намедонистанд, бо забони туркии усмонй гап мезаданд»(1). Дар мавриди таFЙири а;ида, аслу нажод ва аз забони модарй даст кашидани Фитрат, ки дар байни бyxороиëн эътибори xоcа дошт, баъди бозгашти вай аз Истамбул, Мунзим менависад: «Борхо гуфт (Фитрат -T.B.), ки мо бyxороиëн аслан туркнажодем ва забони аслии мо туркист, иллати тоцикзабоншуданимо аввалан таъсириидорауоиуукуматиимо, уукмроникалон шудани порсмиллатон, дуввум Fалаба ва таъсири адабжти порсй мебошад. Ба хамин ду иллат мо забони туркии xyдро гум кардем. Аммо лозим аст, ки забони туркии xyдро зинда ва нажоди аслии xyдро поянда гардонем (таъкиди мо -r.B.)»(3). Таъсири cyxанхои Фитрат ба дарацае муассир буданд, ки Мунзим барин як здай ва адиби равшанфикри тоцикро ба тарафи xyд мойил намуд. Дар ин бора Мунзим изофа мекунад: «Гуфтахои y (А.Фитрат -LB.) бо як таъсири бузург дар дилам цойгир шуд. Аз хамон руз сар карда, харчанд ки як калима хам туркиро надонам, ба туркй гап задан даромадам, ба хар кй воxyрам туркй гап мезадам, онхо тоцикй цавоб медоданд ва ман онхоро ба туркй гуфтан ташви; мекардам»(Мунзим А., 1988). Мунзим як лахзаи ацоибро тасвир мекунад, ки ба сафари Лохутй ба Бyxоро ва хамсухбат шудани вай ба ин шоири шахир хикоят мекунад: «Х,ец аз ëдам намеравад, ки соли 1925 ба шоири cyрx рафи; Лохутй дар Бyxоро хамсухбат шудам, рафик; Лохутй тоцикй харф мезад, ман туркй цавоб медодам, дигарон меxандиданд. Pафик Лохутй: «Бародар Шумо тоцикнажодед, забони модарии Шумо тоцикист, ба забони тоцикй шеърхои обдори биcëре навиштаед ва боз метавонед бинависед, аммо ба забони туркй аккалан харф зада наметавонед...».Мунзим бошад хамоно такроран мегуфт: «Мо бyxороиëн аслан туркнажодем»(3).
Tyркгароëн на танхо истифодаи забони тоцикиро ба таври расмй мамнуъ эълон карданд, балки барои ба ин натица расидан чорабинихои «ацоибу Fароиб»-ро тархрезй намуда, амалй мегардонданд, ки максади ягонаи онхо тоцикони Ч,Бро аз забонашон махрум cоxтан буд. Кор ба цое мерасад, ки барои ба тоцикй гап задан 5-сум царима муайян мекунанд. Тавре ки Саидзода дар Анцумани аввалини илмии Тоцикистон (август-сентябри 1930) иброз медорад ва cyxанхои онро вакили яхудтени Бyxоро ва тоцикони Бyxоро шохидй медиханд, ки «(Фитрат - Т^.) адиб ва нависандаи машхури тоцик ва узбак хисоб шуда, xyдаш тоцик ва дар назари баъзехо ва ман дар адабдат прифуссур хисоб мешавад, натанхо ба узбак шудан иктифо кард, балки кушиш кард, ки тоцикон ва дигарон хам узбак шаванд. Масалан, ва;те нозирони маориф будан Фитрат у ар касе, ки ба у тоцикй гуфтугу мекард, аз y мепурсид: ту эронй ë яуудй? Ба эрон^н Шyмоëн бо цууудй гап назанед, мусулмон шавед, - мегуфт. Бацте ки ба инуо дуруст нашуда, боз ба забони xyij гуфтугу карданд, царор баровард, ки у ар касе тоцикй гап занад 5-сум иштироф шавад (таъкиди мо -LB.)» (7, 257).
Муаррта P.Mаcов дар заминаи асноди мукаддам ва босалохият собит месозад, ки «тоцикон аз лихози теъдод ва таркиби ахолии PАCC Туркистон цои дуввум ва таркиби ахолии PXC Бyxоро цои аввалро ишFOл мекарданд, эшон дар аксари санадхои хизбй ва давлатии он солхо сабт нашудаанд»(5). Бо ибораи дигар гуем, садрнишинону рохбарони макомоти рохбарии Ч,ХШБ, ки куллан туркгарою узбакгаро буданд, тавонистанд, ки акоиди рохбарони марказ, аз цумла И^Сталин барин донандаи масъалахои миллиро ба цониби xyд мойил созанд. Аз цумла, И^Сталин дар маърузаи xyд ба анцумани XII-уми Х,К (б) Pycия таъкид месозад, ки «дар он цо, дар Бyxоро, се миллат вуцуд дорад: узбакхо -миллати асосй, туркманхо, ки аз нигохи шовинистони бyxорой чандон мухим нестанд ва кирFизхо: онхо каманд, чандон ахамият надоранд»(5).
Х,амин тавр, дар Ч,ХШБ мавцудияти тоцикро хамчун xалки асил ва тахцоии ин макон рад намуда, туркпарастону тyркгароëн новобаста аз он, ки тоцикон аз лихози нуфус дар Бyxоро цои
аввалро ишгол мекарданд, комёб ба он гардиданд, ки мавкеи истифодаи забони точикиро ба дарачаи нестИ расонанд. Дар заминаи гуфтахои боло ба хулосахои зайл омадан имконпазир аст ва онхо дар шакли муъчазу ихчам вазъи вокеии сиёсати миллию забонии ЦХШБ-ро нишон медиханд. Махз дар заминаи онхо вазъи амалкарди забони точикиро дар ин чумхурИ нишон додан ба хакикати вокеИ чавобгу мебошад:
1) дар ЦХШБ чун ЦМШСТ сиёсати миллИ дар заминаи ба ифрот расонидани таъмини хукукхои миллию забонии як гурух халкхою миллиятхо (пеш аз хама, узбакхо) ва аз хукуки миллию забонИ махрум намудани гурухи дигари халкхою миллиятхо (дар мадди аввал, точикхо) тахия ва танзим гардида буд. Бо ибораи дигар, асосу чавхари сиёсати миллию забонии ЦХШБ аз хукукхои вокеию таърихИ махрум намудани сокинони аслию тахчоии ин кишвар - точикон ба шумор меравад ва мо инро дар мисоли точикон хадафи тахлили худ карор додем;
2) сиёсати миллИ, ки ЦХШБ интихоб намуд, сиёсати забонии ин давлати ба ном «шуравИ»-ро муайян сохт, ки чавхар ва махаки асосии онро нобаробарию инкориууцущои забощои халцияту миллиящои ин кишвар, дар мадди аввал забони точикИ, ки забони хазорсолаи мустаъмал ва сернуфус ба шумор мерафт, ташкил медод. Дар ин замина хукумати ЦХШБ ва тарафдорони он фаъолияти худро ба он равона карда буданд, ки забони точикИ ва миллати точикро аз тамоми хукукхо махрум созанду ба таърихи беш аз хазорсолаи мавчудияти он дар Осиёи Миёна (дар мадди аввал Бухоро) хати бутлон кашанд;
3) сиёсатмадорони ЦХШБ муваффак ба он гардиданд, ки гояхои туркгароию узбакгароии хешро дар амал татбик намоянд. Онхо дар баробари инкор намудани мавчудияти аслии мардуми точик ва мардуми тахчоию бумИ будани онхо дар ин кишвар, инчунин истифодаи забони точикиро дар сохахои гуногун (пеш аз хама дар макомоти давлатИ, коргузорИ, матбуот, маориф, муоширати байни халкхо ва амсоли онхо) мамнуъ эълон кунанд;
4) дар рохи амалИ намудани гояхои пантуркистию шавинизми узбакгароИ хукуматдорони Бухоро тавонистанд, ки макомоти рохбарии марказ (ИЦШС)-ро низ ба чониби худ мойил созанд, зеро онхо туркгароёну узбакгароёнро мустакиман ва ё бавосита дастгирИ мекарданд;
5) миллияту халкиятхои ЦХШБ, бахусус, точикон дар як вакууми (холигии) сиёсИ карор дошта, касе на дар марказ ва на дар музофот ба доду шикояти онхо хохиши расидан дошт. Туркгароёну узбакгароён дар ичрои максади зишти худ озодии комилро эхсос намуда, аз руи зарбулмасали «худам шоху табъам вазир» амал мекарданд;
6) вазъи ногувори мардуми точику забони точикИ ва беадолатии бемислу монанд нисбати онхо дар ин марзи воцеан точикон, вале алъон дар зери тасарруфи туркону узбакон царор дошта, то гузаронидани таксимоти миллию давлатии Осиёи Миёна (1924) идома мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. АйнИ, С. Куллиёт/ С. Айнй. -Душанбе: Ирфон, 1970.-1ч-
2. Алиев, А. Масъалаи миллИ дар Бухоро ва атрофи он. / А. Алиев. // Рахбари дониш. -1928.-№ 11-12.-С. 13-18 (Тахия ва муаллифи дебоча Т.Ваххобов //Адабиёт ва санъат. -1989.- 13 апрел.
3. Абдулвохиди Мунзим. Арзи хол (тахияи Х.Отахонова) / А. Мунзим// Адабиёт ва санъат. -1988. - 6 сентябр.
4. Джабборов, Ш. Против извращения национальной политики / Ш. Джабборов //За партию. -
5. Масов, Р. Фарёди курбониён: нидо аз сафхаи таърих. / Р. Масов. //Омузгор. - 1989. -18- июл
6. Масов, Р. История топорного разделения. / Р. Масов.- Душанбе: Ирфон, 1991.
7. Масоили сохтмони забони точикии адабИ дар солхои 20-30 садаи ХХ. Китоби 1. Нахустин Анчумани илмИ-забоншиносии точик (мавод, тахия, андузиш). - Хучанд: Ношир, 2010.
8. Мухиддинов, А. Мардуми шахр ва атрофи Бухоро точиканд ё узбак? А. Мух,иддинов.//Рах,бари Дониш, - 1928. № 8-9, с.17.
Ихтисорщо:
А ва С. - Адабиёт ва санъат РД- Рахбари дониш ЦБ- Цумхурии Бухоро
ЦМШСТ - Цумхурии Мухтори Шуравии
Сотсиалистии Туркистон
ЦХШБ- Цумхурии Халкии Шуравии Бухоро
1929. - №3.
9. Х,отамов, Н. Сиёсати миллии ленини татбщи дуруст талаб мекунад. / Н. Х,отамов. //Омузгор.-1989. - 19 сентябр
REFERENCES:
1. Aini S. Complete work/ S. Aini. -Dushanbe: Irfon, 1970.-1v.
2. Aliev M, National issues of Bukhoro and its territory/ М Aliev// Rahbari donnish. - 1928.-№ 11-12.-P.13-18( the author of preface is T.Vakhobov// Literature and art. 1989-the 13th April)
3. Abduvohidi Munzim, " Arzi Khol" ( preparation of Kh. Otakhonova). A.Munzim// Literature and Art- 1988. The 6th of September
4. Jabbarov, Sh. Against perverted national politics/ Sh Jabbarov// 1929 № 3
5. Masov, R. Faryodi Qurboniyon: exclamation form historical pages./R. Masov//Omuzgor-1989- the 18 th of June.
6. Masov R . The history of crude division.- Dushnabe: Irfon, 1991
7. The issues of creation of contemporary Tajik language in 20-30th sadai xx. Book 1. The first tajik linguistics.- Khujand: Noshir, 2010
8. Mukhiddinov А. Are local citizen in the territory of Bukhro tajik or uzbek? М А. Mukhiddinov.Rakhbari Donish, -1928// 1928. № 8-9, p.17.
9. Khotamov N, National Lenin policy guidance/ N Khotamoh // Omuzgor 1989. The 19th September.
Состояние функционирования таджикского языка в БНСР и некоторые вопросы языковой политики
Ключевые слова: пантюркизм, панисламизм, национальная и языковая политика, Туркестанская Автономно-Советская Социалистическая Республика, Бухарско-Народная Советская Республика, функционирование таджикского языка.
В статье впервые сделана попытка определения состоянии функционирования таджикского языка в БНСР. Уместно отметить, что БНСР была организована в результате победы бухарской революции на территориях бывшего Бухарского эмирата, где испокон веков проживали таджики. Несмотря на это, вследствие языковой политики БНСР, основанной на идеологии пантюркизма, было игнорировано историческое существование таджиков и их языка. Цель статьи показать несостоятельности языковой политики БНСР относительно таджиков и функционировании их языков на земле предков.
The functional condition of Tajik language in Bukhara National Socialist Republic and some questions of linguistic politics
Keywords: panturkism, punislomism, the national and linguistic politics, the Turkish Autonomous Socialist Republi, the Bukhara National Socialist Republic, the functions of Tajik language.
The article first attempt of the author to determine the functional condition of Tajik language in BNSR. It is to the point to mention that BNSR was organized as a result of Bukhara revolution in the territory of former Bukhara Emirat from the early beginning lived Tajiks. In spite of this, on account of BNSR linguistic politics founded on panturkism ideology the historical existence of Tajiks and their language was ignored. The aim of the article is to show insolvent linguistic politics of BNSR concerning Tajiks and functions on their own land.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ва^обов Толиб, доктори илмхои филологй, профессори кафедраи умумидонишгохии забони тоцикии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.F.Fафуров,(ЧУумхурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: tvahhobov@mail.ru
Сведения об авторе:
Ваххобов Толиб, доктор филологических наук, профессор общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Га-фурова (Республика Таджикистан г.Худжанд), E-mail: tvahhobov@mail.ru
Information about the author:
Vahhobov Tolib, doctor of philological sciences, professor of the all-university department of Tajik language, Khujand State University named after academician B.G.Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: tvahhobov@mail.ru
