CC BY
46
УДК 4.06
ББК 81.2 М. ОЛИМ^ОНОВ
ВОЖАИ «ТОЧИК» ВА ВАЧХИ ТАСМИЯИ ОН АЗ НИГО^И УСТОД АЙНИ
Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон бо чанд ибтикороти мондагори худ номи устод Айниро дар сахфаи таърихи навини точикон абадй ракам заданд. Додани аввалин унвони олии Точикистони сохибистиклол - ^ахрамони Точикистон, дар радифи бисту панч чехраи мондагори таърихи точикон ворид намудани ном ва муаррифии хидмати устод Айнй аз мухимтарин икдомоти Сарвари давлат дар гиромидошти номи устод Айнй махсуб меёбад. Дар солхое, ки душманони миллат «ба мукобили ташкили Ч,умхурии Точикистон садо баланд карда, мавчудияти халки точик ва забону адабиёти онро бешармона инкор мекарданд» (13, 297), устод Айнй «ба хайси кахрамони миллй»(13, 297) «дар рохи бедориву худшиносии миллати точик хизматхои барчаста кард»(13, 297). Аз ин хотир, хакки устод Айнй бар гардани мост ва гиромиву эхтиром доштани номи устод ва муаррифии хар чй бештари захматхои у вазифаи хар насли Точикистони сохибистиклол аст.
Дар рохи худшиносиву худогохии миллати точик ва истиклолияти он устод Айнй нахуст бо таълифи «Намунаи адабиёти точик» хидмати мондагорро анчом дода, «бо фактхои таърих пардаи он игвогаронро даронид ва ба дахони онхо мухри хомушй зад» (1, 97). Ахли тахкик хам бар ин боваранд, ки «бо чоп шудани ин китоб зарбаи сахте ба пантуркизм зада шуд» (17, 54; 16, 17) ва ин асар «мазмунан алайхи пантуркистхо..., ки фарханги бузурги точиконро дар Осиёи Миёна инкор мекарданд, танзим гашта буд» (6, 17). Сарвари давлат Эмомалй Рахмон дар ин маврид менависанд: «Корномаи таърихии устод Айнй «Намунаи адабиёти точик» дар замони худ вокеан накши шиносномаи хакикии халки точикро бозид, беасосии даъвохои бадхохони миллати точикро фош намуда, хукуки таърихии халки моро ба адабиёти ганиву оламшумул исбот кард» (13, 304).
Устод С. Айнй ба хотири дифоъ аз хастиву хувияти точикон дар Осиёи Миёна асари худро чунин ифтитох намудааст: «Аз бозе ки вакоъеро таърих кайд мекунад, то имруз дар диёри Моваруннахру Туркистон чунон ки як кавми муаззам ба номи точик ё ки тозик истикомат дорад, хамчунон забону адабиёти эшон хам ривоч ёфта омадааст» (4, 7). Поёнтар хулоса мешавад, ки «ривочи забону адабиёти точик дар ин чохо махз ба сабаби тасаллути Сомониён ё ки мухочирати эрониён набуда, сабаби хакикй мавчудияти як кавми бузург ба номи точик, ки мансуб ба ирки орист, дар ин чохост» (4, 7).
Агар ба навиштахои устод Айнй эътибор дихем, чанд нуктаи мухим берун намудан мумкин аст:
1) устод Айнй мавчудияти точиконро аз рузе медонад, ки «вакоъеро таърих кайд мекунад», яъне хеле пештар аз он ки душманон даъво доштанд;
2) устод Айнй точиконро «кавми муаззам» медонад, ки вожаи «муаззам» миллати бузургу азим будани точиконро собит мекунад. Ин фикр зарбае буд ба онхое, ки точиконро дар катори «кавмхои алохидаи майда-чуйда» ( 17, 170) ном мебурданд;
3) устод Айнй забону адабиёти ганй ва фарханги пургановати точиконро пояи раднашавандаи мавчудияти точикон медонад;
4) устод Айнй бар хилофи онхое, ки точиконро туркиасл медонистанд, точиконро аз табори ориёиён («ирки орй») эътироф менамояд;
5) сабаби ривочи забону адаби точикй дар ин марзу бум на ба тасаллути Сомониён ва ё мухочирати эрониён, балки, ба таъбири устод С. Айнй, «мавчудияти як кавми бузург ба номи точик» будааст.
Маълум мешавад, ки таъриху сарнавишти истилохи «точик», забони точикй ва мачмуан миллати точик то дами вопасин дар мадди назар ва омузишу пажухиши устод Айнй карор доштааст. Дар рохи муаррифиву рунамоии ин сарнавишт устод Айнй камари химмат баста буд. Огози соли 1940 дар арафаи доиргардии аввалин Дахаи адабиёт ва санъати точик дар Маскав, ки аз чорабинихои мухими сиёсй махсуб меёфт, дархост мегардад, ки «дар хакки точикон, истилохи «точик», маданият ва адабиёти хазорсолаи у» (5, 32) маколае таълиф шавад, ки мухтасар, вале пургунчоиш бошад. Х,амин вазифаи пурмасъулият ин навбат низ ба
устод Айнй вогузор мешавад. Масъулияти ин корро аз он хам дарк кардан мумкин аст, ки маводи тахияшуда бояд «мустанад ва санчидашуда бошанд, то ки аз тарафи макомоти сиёсй, илмй ва адабии Иттифоки Советй кобили кабул гардад» ( 5, 32). Устод Айнй дар муддати кутох маколаеро тахти унвони «Маънои калимаи «точик»» руи кор меорад, ки аз тарафи Н.Н.Ершов ба забони русй тарчума шуда, ба Москва ирсол мегардад. Мутаассифона, нусхаи асли ин асари гаронмояи устод Айнй аз байн рафта, то охири садаи ХХ такдиру таърихи ин макола номаълум бокй мемонад.
Дар арафаи тачлили 100-солагии устод Айнй (соли 1978) нусхаи русии ин макола тавассути корманди илмии Пажухдшгохи шаркшиносй М.Мирзоева аз бойгонии шахсии академик А.Мирзоев ба даст меояд ва мухаккикон Р.Махмадшоев ва У.Обидов ин навиштаи устод Айниро барои ахли илм муаррифй менамоянд (ниг. 10). Бо кушишу захмати Камол Айнй ва бо мусоидати сармухаррири Нашриёти давлатии Точикистон Иброхим Рахматов, ки «шахси босавод, хуштабъ ва хушсалика» буд (5, 33), нусхаи комил ва тахриршудаи асар ба даст меояд ва соли 1988 дар шумораи 8-уми мачаллаи «Садои Шарк» ба табъ мерасад. Минбаъд ин асари Айнй дар чандин мачмуахои дигар мучаддадан ба зевари табъ ороста мегардад (5, 5-38; 14, 13-46; 15, 34-55; 4, 414-440; 19, 429-461) ва г.
Чунонки каблан ишора гардид, пажухишгарон Р.Махмадшоев ва У.Обидов бо маколаи «С.Айни о происхождении и значении этнонима «таджик»», ки дар мачаллаи «Ахборот»-и АИ чумхурй ба табъ мерасад (10, 89-93), ахди илмро бо ин асари устод Айнй ошно менамоянд. Маколаи мавриди назарро метавон ба ду бахш чудо намуд: дар бахши аввал муаллифон акидаи ахли тахкик, чун Н.Хаников, В.В.Бартолд, М.С.Андреев, Б.Гафуров, А.Н.Бернштам, А.Ю.Якубовский, И.И.Умняков ва дигаронро рочеъ ба калимаи «точик» мавриди баррасй карор дода, афкори олимонро ба ду гурух чудо менамоянд (10, 89). Баъди муаррифии ин акидахо дар кисмати дувуми макола нуктаи назари устод Айнй дар мавриди калимаи «точик» рунамо мешавад (10, 91-93).
Чанд омил моро водошт, ки бори дигар захмати устод Айниро дар рохи шинохту тахкики истилохи «точик» баррасй намоем: аввалан, маколаи Р.Махмадшоев ва У.Обидов дар заминаи нусхаи русии асари устод Айнй руи кор омада, нисбат ба он нусхае, ки айни замон дар даст дорем, мухтасар аст. Аз чумла, муаллифони мазкур менависанд, ки «...он (маколаи устод Айнй дар назар аст - М.О.) аз чахор бахш иборат аст» (10, 91), хол он ки нусхаи точикии макола аз панч бахш фарохам омадааст. Сониян, дар катори дарёфти нусхаи комили ин асар, ки соли 1942 тахрири муаллифро дидааст, осори дигари устод Айнй, чун «Намунаи адабиёти точик» (4), «Таърихи инкилоби фикрй дар Бухоро» (3) ва г. руи чопро диданд, ки дар рохи муаррифии захамоти устод Айнй маводи хубе махфуз доранд; севум, мутаассифона, дар бархе аз лугатномахо то ба хол истилохи «точик»-ро «арабзодае, ки дар Ачам бузург шавад; фарзанди араби дар Ачам зоида ва баромадаро низ гуянд» (9, 1, 672), ба назар мерасад, ки хилофи хакикати таърихист; чахорум, мо дар даврони сохибистиклолии Точикистон зиндагй дорем ва хидмати устод Айнй ва хаммаслакони у дар огози садаи ХХ «харакати шуубияи даврони шуравй» (13, 311) номзад шудааст. Омухтану муаррифй намудани ибтикороту икдомоти намояндагони ин харакат, махсусан устод Айнй, бешубха, пояи истиклолияти миллии моро мустахкам хохад кард. Х,ак ба чониби Сарвари давлат аст, ки дар ин маврид навиштаанд: «.дар шароити имруз масъалахои тахкики таърихи забони мо ва пайдо шудани шохаи нави илмии тахкики ин масъала, яъне точикшиносй пажухиши вожаи «точик» ва «забони точикй» аз нигохи таърихй ва забоншиносй ахамияти сиёсй ва давлатй пайдо кардааст» (12, 80); панчум, асари устод Айнй танхо дар мавриди вачхи тасмия, маънову мавриди корбурди истилохи «точик» дар фархангномахо нест, балки, ба таъбири Камол Айнй, «намоишгари лавхахои муборизаи халки мо дар гузашта барои озодии худ.аст» (5, 36). Аз ин хотир, омухтан, ба риштаи тахлил кашидан ва мухимтар аз хама муаррифии осори гаронмояи устод Айнй, бегуфтугу, ба худшиносии миллии точикон мусоидат хохад кард.
Вакти мутолиаи «Маънои калимаи «точик»» диккати хар сохибзабонро чанд нукта ба худ чалб менамояд: нахуст, дакиккории устод Айнй дар баёни афкори илмй. Чунончи, устод Айнй вакти истинод аз маводи фархангномахо ишорахое, чун «сахифаи 159, сутуни якум»; «сахифаи мазкур сутуни 1-2» ва ба хамин монанд мушаххасот дорад, ки аз мустанадии маводи тахлилшаванда дарак медихад. Чун он солхо бинобар китобсузй ва ниглизми маънавй тамоми фархангномахо сухтаву нобуд гардида буданд, устод Айнй ба хотири тахриф накардани маводи фархангхо хама маълумотро бо чузъиёт зикр мекунад. Сониян, мутолиаи макола нишон медихад, ки он бо ифтихор ва дар айни замон як навъ нафрат ба
онхое, ки маълумоти, ба таъбири устод Айнй, «аз мантик хеле дур» ва «пойдархавои ночаспон»-ро (5, 7) зикр мекунанд, таълиф шудааст. Ахиран, дар радифи маънидоди вожаи «точик» устод Айнй хар чо ба масоили дигар, чун истеъдоду часорат, ватандустиву хисси ифтихори точикон, ки дар фархангхо баргалат «часуру чанговар нестанд» сабт шудаанд, дахл намуда, бо мурочиат ба сахфахои пурифтихори таърихи миллат собит месозад, ки точикон дар рохи химояи Ватан «аз хеч як кавми часур ва чанговар кам набуданд ва нестанд»(5, 12). Ин иттилооту маълумоти устод Айнй дар тарбияи ватандустиву хисси ифтихори миллии насли чавони Точикистони сохибистиклол имрузу фардо ва фардохои дигар коргар хоханд омад.
Тархи маколаи устод Айнй хуб рехта шудааст: дар фасли аввали макола дар мавриди гунахои вожаи «точик» дар таълифоти ахли Шарк бахс меравад (5, 5-6). Аз иттилои устод маълум мешавад, ки калимаи «точик» ба гунахои «точик, точак (бе мадди зерин), тозик, тозак (бе мадди зерин), тожик» сабт гардидааст. Баъди зикри гунахои ин истилох муаллиф доир ба таъини асли вожа ва сабабхои ба миён омадани гунахои дигар бахс намудааст. Ба таъбири устод Айнй, «шакли асосй, аввалин ва аслии ин калима «точик», бо мадди зерин аст» (5, 5). Гунахои дигар, чун «точак» «бо кайфи котибон ё ин ки барои дар вазн гунчонидан бо хохиши шоирон» (5, 5), гунахои «тозик» ва «тозак» бо таъсир ва мусоидати мугулон ва туркхои кадимй, ки «харфи «ч»-ро гуфта наметавонистанд ва дар гап задан харфи «ч»-и калимаро ба «з» табдил мекарданд» (4, 5), ба миён омадааст. Гунаи «тожик» низ бо сахви котибон дар натичаи «ба харфи «зе» ду нуктаи дигар зиёда кардан» зухур намудааст (5, 5).
Бахси дигари устод Айнй, ки мухтавои фасли дувуми маколаро ташкил менамояд, фархангномахои Шарк дар мавриди калимаи «точик» ва гунахои он номзад шудааст. Дар ин фасл муаллиф ба маълумоту иттилооти се фарханги муътабар - «Бурхони котеъ», «Гиёс-ул-лугот» ва «^омус-ул-аълом» такя менамояд.
Дар «Бурхони котеъ»-и Мухаммадхусайни Бурхон доир ба вожаи «точик» мехонем: «Точик - бар вазни солик; мухаффафи точик аст; ва точик гайри араб ва туркро гуянд; ва дар асл ба маънии авлоди араб аст, ки дар Ачам бузург шуда ва баромада бошад» (7, 1, 264) Х,амин муаллиф дар мавриди истилохи «тозик» менависад: «Тозик - бар вазни солик; мухаффафи тозик аст; ва тозик авлоди арабро гуянд, ки дар Ачам зойида ва бузург шуда бошад» (асари мазкур, 265).
Дар «Гиёс-ул-лугот»-и Мухаммад Гиёсуддин дар мавриди вожаи «точик» мастур аст: «Точик авлоди араб, ки дар Ачам бузург шуда бошад ва аксари эшон савдогар бошанд. Лихозо аз точик гохе савдогар мурод бошад» (8, 1, 177) ва хамчунин «Точик - арабзода, ки дар Ачам калон шавад; ва номи вилояте ва тоифае, ки гайри арабй бошад; ва дар луготи туркй ба маънии ахли фурс навишта» (хамон сахифа).
Баъди зикри иктибоси фавк ва «суханхои хавоякй» номзад кардани маълумоти «ин ду муаллифи муътабари забони точик» (5, 7) таваччухи устод Айнй ба ду нукта равон мешавад: аввалан, дар натичаи фахмиши галати кучманчиён, «ки хамагй бесавод буда, аз савдогарй ва термини савдо бехабар буданд» (5, 8), маънои «точик»-ро машгулшаванда ба савдо фахмидаанд. Сониян, устод Айнй фикри муаллифони фархангномахоро, ки «точик»-ро «авлоди араб ва ё арабзода, ки дар Ачам бузург шуда бошад» тафсир додаанд, зери танкид гирифта, бемаънигихои маънидоди фархангнависонро чунин интикод мекунад: «Точик модом ки гайриараб аст, пас чй гуна дар асл авлоди араб мешавад?!» (5, 10). Аз дигар тараф, «агар точикон дар асл авлоди араб бошанд, чаро дар намоз ^уръон арабй нахонданд ва ё ин ки хонда натавонистанд» (5, 10). Дар ин маврид устод Айнй ба маълумоти «Таърихи Бухоро»-и Наршахй такя мекунад, ки он чо дар «Зикри бинои масчиди чомеъ» чунин сабт шуда: «Ва мардумони Бухоро ба аввали ислом дар намоз ^уръон ба порсй хондандй ва арабй натавонистандй омухтан» (11, 97). Устод Айнй ба бардоште расидааст, ки фархангнависони фавк «бе хеч мухокима хар чизеро, ки шуниданд, дар таъйини маънии «точик» дар асари худ даровардаанд» (5, 10).
Бо зикри иктибос аз «^омус-ул-аълом»-и Шамсиддини Сомй, ки дар охирхои асри Х1Х таълифи он поён ёфтааст, устод Айнй ба фикри ин муаллиф, ки «точик - дар асл як кавмест аз туркхо» менависад (5, 11), эрод гирифта, собит мекунад, ки ««точик» дар асл номи як кавмест аз туркхо гуфтани муаллифи «^омус-ул-аълом» беасл ва як сухани хавоякй аст» (5, 10-11).
Дар хамин фасли макола устод Айнй аз фикри Шамсиддини Сомй, ки точиконро «часур ва чанговар нестанд» менависад (5, 11), ба хашм омада, аз сахфахои таърихи миллат даххо кахрамонхои миллй, чун Спитамен, Муканнаъ, Темурмалик, Восеъ, калтакдорони сурх ва дигаронро ёдрас шуда, нисбат ба точикон «аз хад зиёд хунрез, вахшй, душмани маданият
ва инсоният будани душманон...»-ро таъкид менамояд. Баръакс, фикри дигари Шамсиддини Сомиро, ки дар мавриди точикон «нисбат ба соири тоифахои ахолй маданй бошанд» мегуяд, чонибдорй менамояд. Ба акидаи устод Айнй, зухури абармардоне, чун Рудакй, Хусравонй, Дакикй, Фирдавсй, Сино, Фаррухй ва дигарон, ки минбаъд ба майдони илму адаб омаданд, «ходисаи тасодуфй набуда, балки ифодакунандаи таланти миллии ин халк аст» (5, 14). Аз тарафи дигар, «точикон на танхо дар илм ва адабиёт хизмат кардаанд, балки онхо ба сифати арбоби давлат ва сиёсат дар олами Шарк, хусусан дар Осиёи Миёна ва Эрон ролхои калон бозй кардаанд» (5, 16). Устод Айнй бо тафохур аз сулолаи Бармакиён, хадамоти вазири сохибраъйи Салчукиён Хоча Низомулмулк ва Хоча Шамсиддин Мухаммади Девонй, ки «дар замони бисёр сахт будани ахволи мамлакат ва халк давлатро идора кардаанд» (5, 16), ёд карда, ободкорихои онхоро муаррифй менамояд.
Фасли дигари маколаи устод Айнй доир ба мавкеи истифодаи калимаи «точик» дар таълифоти форсй-точикй бахс менамояд. Муаллиф таъкид мекунад, ки дар тамоми навъи таълифот - адабй, таърихй, илмй калимаи «точик» ба сифати як халки форсизабон ба кор рафта, дар аксар маврид бо истилохоти турк, араб, мугул мукобил гузошта шудааст. Барои исботи корбурди ин истилох дар адабиёти хаттй устод Айнй ба нигоштахои Шайх Саъдй (асри ХШ), Мавлоно Ч,омй (асри ХV), Хоча Абдулкодири Гиждувонй (асри ХП), «Ч,омеъ-ул-таворих»-и Хоча Рашидаддин Табиб (асри ХIV), «Равзат-ус-сафо»-и Мирхонд (асри ХV), «Равзат-ус-сафо»-и Носирй (асри Х1Х) такя намуда, ба бардоште дуруст мерасад, ки «гайр аз Мовароунунахр дар дигар чохо хам точикон будаанд» (5, 26) ва чугрофияи интишори точикон фарохтар аз он аст, ки дар китобхо мастур аст.
Баъди тахлили маводи сарчашмахои хаттй дар кисмати дигари макола устод Айнй аз маводи шохид натичагирй менамояд, ки аз инхо иборатанд:
1. Аз садаи Х11 инчониб истилохи «точик» дар адабиёти хаттй ба мушохида мерасад, ки шаходати «дар байни халк забонзад ва дар байни муаллифон ва нависандагон яке аз истилоххои ба кор раванда будааст» (4, 28). Аз дигар тараф, чун осори хаттии асри Х то Х11 нобуд шудаанд, ин истилох танхо аз садаи Х11 ва минбаъд ба мушохида мерасад.
Ч,аноби Олй Эмомалй Рахмон дар китоби «Забони миллат - хастии миллат» ба ин масъала махсус таваччух намуда, ба бардоште дигар мерасанд, ки «туркхо дар Хуросону Мовароуннахр то замони инкирози сулолаи Сомониён (999) бо мардуми точикзабони ориёинажод хамсангу хамтароз набуданд, агарчи дар баъзе гушахои пахнои каламрави Сомониён чунин омезиш мушохида мегардид. Танхо аз дахаи дувуми карни Х1 калимаи «точик» дар истифодаи алохида ё дар мукобила бо калимаи «турк» (ва гохе - мугул) дар сахифахои осори хаттии исломй сабт мегардад. Гуё бори нахуст ин калимаро, - давом медиханд Эмомалй Рахмон, - Унсурии Балхй дар касидае, ки ба тавсифи галабахои султон Махмуди Газнавй бахшидааст, ба кор бурдааст: Зи Чину Мочин якруя то лаби Ч,айхун - Зи турку точику зи туркмони гузу хазар» (12. 07).
2. Истилохи «точик» ибтидо ба сифати номи халк нисбат ба мардуми форсизабони Осиёи Миёна ба кор рафта, баъд аз он нисбат ба «хамаи форсизабонони руи дунё ба кор бурда шудааст» (5, 28).
3. Халки кадими Осиёи Миёна ва Хуросон, ки «точик» номида шудаанд, харгиз «баробари ин ном пайдо нашудаанд ё ин ки аз ягон чой наёмадаанд, балки инхо ахолии ин сарзаминанд» (5, с.28). Ин халк «чандин аср пеш аз исломият дар ин сарзамин ба тарики мукимй - дар шахрхо ва дехахо ба хонаву чой зиндагонй карда ба зироат ва касбхои дастй умргузаронй мекарданд - инхо хамон сугдиён буданд...» (5, 29).
^исмати охир (панчум)-и макола ба масъалаи вачхи тасмияи вожаи «точик» ихтисос дорад. Устод Айнй бо таассуф иброз медорад, ки «калимаи «точик» аз тарафи ягон муаллифи муътабар бо рохи забоншиносй (лингвистй) то хол тахлил карда маънои аслии он баён карда нашудааст» (5, 29). Муаллиф бо такя ба суханронии Сталин, ки дар рузхои Дахаи адабиёт ва санъати точик дар Москва ироа намуда буд (22-юми апрели соли 1941), менависад, ки «халки точик аз чумлаи халки Эрон буда, дар замонхои кадим маданияти бисёр дурахшон дошт. Бинобар ин, калимаи «точик»-ро, ки мансуб ба «точ» аст, ба ин халк ба сифати як номи ифтихорй додаанд» (4, 439). Дар ин асос устод Айнй вачхи тасмияи истилохи «точик»-ро чунин пешниход мекунад: «Калимаи «точик» аз се чузъ мураккаб аст: «точ-й-к». Ч,узъи якум «точ» аст, ки зинати сари подшохон ва нишонаи подшохии онон буда, номи дигари вай дар форсй «афсар» ва дар арабй «иклил» аст; дувум харфи «й»-и нисбат аст. Масалан, мо «бухорой, самаркандй ё исталинободй гуем, хамин «й» хамрох мешавад ва чизхо ё шахсхои ба ин шахрхо мансубро мефахмонад; чузъи севум «к»-и исмй аст. Х,ар вакт калима сифатеро ё
калимаи исми онро номи чизи махсус кардан хоханд, ин харфро дар охири он калима хамрох мекунанд ва ин харф ин калимаро исми хос мегардонад» (4, 439).
Бояд таъкид шавад, ки истилохи «исми хос» дар таълифоти устод Айнй на ба он маъное, ки имруз дар грамматика фахмида мешавад, истифода шудааст, балки ба маънои васеи ин калима, ба маънои исми мансуби ашё (дастак, баргак...), шахс (Равшанак), миллат (точик) ба кор рафтааст.
Муаллифи «Забони миллат - хдстии миллат» мухтарам Эмомалй Рахмон аз тахлилу баррасй ва мачмуан аз маколаи устод Айнй ёд намуда, таъкид медоранд, ки, аз як тараф, «устод Айнй аз байни донишмандони точик шояд аз аввалинхост, ки ба ин масъала таваччух» зохир кардааст (12, 85), аз дигар тараф, «ин гуфтахои устод Айнй яке аз маъмултарин вачхи тасмияи калимаи «точик» аст» (12, 87).
^авли муътабар ва охир нисбат ба истилохи «точик» хамон аст, ки Эмомалй Рахмон навиштаанд: «Маъмулан калимаи «точик» хамрадиф ва хаммаънои «ориёй», яъне начибзодагон будааст. Ба забони имрузаи точикй маънои калимаи «точик» мардуми точдор, олимартаба, озодманиш аст. Ва номи имрузаи «точик» ба чойи номи этникии эрониёни кунунй ба ивази ориёй омадааст» (12, 88).
Беш аз сад сол аст, ки истилохи «точик» мавриди бахсу талош ва омузишу хулосабарорихои пажухишгарони Аврупову Осиё карор гирифта, осори зиёди илмие дар ин маврид руи кор омадааст (12, 80-154; 14, 3-321; 19, 369-823) ва дар оянда низ хохад омад. Дар баробари ин пажухишхо «Маънои калимаи «точик»»-и устод Айнй аз аввалину бехтарин тахкикот ахамияти худро хеч гох гум нахохад кард, балки ба сифати марчаи асосй хамеша мавриди истиноди ахли илм карор хохад гирифт.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, Садриддин. Куллиёт. Ч,.1.-Сталинобод: Нашрдавточ/ С. Айнй.- 1958. -346с.
2. Айнй, Садриддин. Куллиёт. Ч,.11. Китоби 1. -Душанбе: Нашрдавточ, 1963. -505с.; Китоби 2/ С.Айнй.- Душанбе: Ирфон, 1964. -435с.
3. Айнй, Садриддин. Куллиёт. Ч,.14. (Тартибдиханда К.Айнй)/ С. Айнй. -Душанбе: Матбуот, 2005. -270с.
4. Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик. Аз хатти форсй тахия ва тасхехи М.Акбарзод /С.Айнй. -Душанбе: Адиб, 2010. -448с.
5. Айнй, Садриддин. Маънои калимаи «точик». / Точик - точдор, точвар. Фарохамоваранда М.Шукурзода /С. Айнй. -Душанбе: Адиб, 1990. -С.5-38.
6. Айнй, Камол. Шиносномаи миллати точик. / Намунаи адабиёти точик. Аз хатти форсй тахия ва тасхехи М.Акбарзод/ Камол Айнй. -Душанбе: Адиб, 2010. С.11-23.
7. Бурхон, Мухаммадхусайн. Бурхони котеъ. Ч,.1. Алиф - шин. Тахияи матн бо пешгуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи А.Нуров. -Душанбе: Адиб, 1987. -480с.
8. Гиёсуддин, Мухаммад. Гиёс-ул-лугот. Ч,.1. Тахияи матн бо пешгуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи А.Нуров/ Мухаммад Гиёсуддин. -Душанбе: Адиб, 1993. -416с.
9. Деххудо, А. Фарханги мутавассити Деххудо. Дар ду мучаллад. (зери назари дуктур С.Шахидй). -Техрон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгохи Техрон/ А. Деххудо. -1385. Я1-2. -3224с.
10.Махмадшоев, Р., Обидов У. С.Айни о происхождении и значении этнонима «таджик» / Р. Махмадшоев // Известия АН Таджикской ССР. -1980. -№2 (100). -С. 89-93.
11.Наршахй. Таърихи Бухоро. Мураттибон Г.Гоибов, К.Олимов, Н.Амиршохй. -Душанбе: Пайванд, 2012. -736с.
12.Рахмон, Эмомалй. Забони миллат - хастии миллат. Китоби якум. Ба суйи пояндагй/ Эмомалй Рахмон. -Душанбе: Эр-граф, 2016. -516с.
13.Рахмон, Эмомалй. Чехрахои мондагор/ Эмомалй Рахмон. -Душанбе: Эр-граф, 2016. -364с.
14.Точикон дар масири таърих. Гирдоварй ва тахкики М.Шукурзода. -Техрон: ал-Х,удо, 1373/1994. -440с.
15.Точикон дар каламрави ориёно. Гирдоварй ва пажухиши М.Шукурзода. -Душанбе: Деваштич, 2009.
16.Шакурии, Бухорой, Мухаммадчон. Сарнавишти форсии точикии Фароруд дар садаи бист. / Бухорой Шакурии. -Душанбе, 1384/ 2005. -118с.
17.Шакурии, Бухорой, Мухаммадчон. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии точикон/ Бухорой Шакурии. -Душанбе: Адиб, 2012. -304с.
18.Шакурии, Бухорой, Мухаммадчон. Садриддин Айнй - равшангари бузурги таърих/
Бухорой Шакурии. -Хучанд: Нури маърифат, 2001. -104с. 19.Этногенез ва этнонимияи ориёиён. Гирдоварии Ш.Х,айдарй. -Хучанд: Меъроч, 2012. -860с.
REFERENCE:
1. Ami, Sadriddin. Collection of Compositions / S. Aini. - Stalinabad: State publishing-house of Tajikistan, V.1. - 1958. - 346 p.
2. Aini, Sadriddin. Collection of Compositions. - V. 2. Book 1. - Dushanbe: State publishing-house of Tajikistan, 1963. - 505 p.; book 2 / S. Aini. - Dushanbe: Cognition, 1964. - 435 p.
3. Aini, Sadriddin. Collection of Compositions. - V.14. (compiler: K.Aini) / S. Aini. - Dushanbe: Press, 2005. - 270 p.
4. Aini, Sadriddin. Pattern of Tajik Literature. Transliteration from Arabic to Cyrillic under the editorship of Mubashiri Akbarzod /S.Aini. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. - 448 p.
5. Aini, Sadriddin. The Meaning of the Word "Tajik" / Tajik - Crowned. Prepared by M.Shukurzoda /S.Aini. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1990. - P. 5 - 38.
6. Aini, Kamol. The Passport of Tajik Nation / Pattern of Tajik Literature. Transliteration from Arabic to Cyrillic under the editorship of Mubashiri Akbarzod /Kamol Aini. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2010. -P. 11 - 23.
7. Burhon, Muhammadhusayn. Burhoni Qote\ - V.1. Alif- shin. Compilers of the text, authors of the introduction, commentaries and catalogue: A. Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 480 p.
8. Ghiyasuddin, Muhammad. Ghiyos' Dictionary. V.1. - preparation of the text, introduction, appendices, indications by Amon Nurov/ Muhammad Ghiyasuddin - Dushanbe: Man-of-Letters, 1993. - 416 p.
9. Dehhudo A. Interpretation Dictionary in 2 Volumes. (under the editorship of Dr. S.Shahidi) - Tehran: Tehran University publishing-house/ A. Dehhudo. 1385 hijra. - V.V. 1 - 2. - 3224 p.
10. Makhmadshoyev R., Aobidov U. S. Ainfs View Concerned with Origin and Meaning of the Ethnonym "Tajik" // R. Makhmashoyev, U. Obidov // Tidings of the Tajik SSR Academy of Sciences. 1980, #2(100). - P. 80 - 93.
11. Narshakhi. The History of Bukhara. Compilers: Gh.Ghoibov, K.Olimov, N.Amirshohi. - Dushanbe: Unition, 2012. - 736 p.
12. Rahmon, Emomali. National Language as a Pledge of Nation's Existence. Book 1. Towards Permanence/ Emomali Rahmon. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. - 516 p.
13. Rahmon, Emomali. Outstanding Representatives/ Emomali Rahmon. - Dushanbe: Er-Graph, 2016. -364 p.
14. Tajiks on the Ways ofHistory. Compiler: M.Shukurzoda. - Tehran: Al-Hudo, 1373/1994. - 440 p.
15. Tajiks on the Territory of Aryans. Compiler: M.Shukurzoda. - Dushanbe: Devashtich, 2009.
16. Shakurii, Bukhoroi, Muhammadjohn. The Fate of Persian-Tajik Farorud Referring to the XX-th Century/ Bukhoroi Shakuri. - Dushanbe, 1384/2005. - 118 p.
17. Shakurii, Bukhoroi, Muhammadjohn. Pan-Turkism and Historical Fate of Tajiks Nation/ Bukhoroi Shakuri. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 304 p.
18. Shakurii, Bukhoroi, Muhammadjohn. Sadriddin Aini - The Great Torch-Bearer of History/ Bukhoroi Shakuri. - Khujand: Light of Enlightenment, 2001. - 104 p.
19. Ethnogenesis and Aryan Ethnology. Compiler: Sh Haydari. - Khujand: Ascension, 2012. - 860 p.
Вожаи «точик» ва вацхи тасмияи он аз нигохи Устод Айнй
Вожахрикалидй: Айнй, "Маънои калимаи тоцик", этимология, тоцик, лугат, ЭмомолиРатман Дар мщола хидмату захмати устод Айнй дар худшиносиву худогохии тоцикон дар мисоли тахлили мацолаи «Маънои калимаи «тоцик»» нишон дода шудааст. Зарурату ахамияти омузиши ин асари устод Айниро муаллиф дар он медонад, ки харакат ва кушишхои устод Айнй ва хаммаслакони у дар ибтидои асри ХХ «харакати шуубияи даврони шуравй» номзад шудааст ва муаррифии талошхои номояндагони ин харакат, махсусан дар замони сохибистицлолии Тоцикитон ахамияти вижае касб мекунад. Сониян, ин асари устод Айнй танхо дар мавриди вацхи тасмияи вожаи «тоцик» набуда, балки намоишгари лавхахои муборизаи халци тоцик барои озодй ва истицлол аст.
Муаллиф бар ин бовар аст, ки харчанд доир ба калимаи «тоцик» ва вацхи тасмияи он дар дарозои сад соли охир маводи фаровоне руи кор омадааст, асари устод Айнй «Маънои калимаи «тоцик»» ба сифати аввалину бехтарин тащицот ахамияти худро хец гох гум нахохад кард.
Слово «таджик» и его этимология с точки зрения устода Айни
Ключевые слова: Айни, " Значения слова «таджик»», этимология, таджик, словари, Эмомали Рахмон.
В статье на основе исследования устода Айни «Значения слова «таджик»» показана заслуга автора в процессе самопознании и самосознании таджиков в начале ХХ века. Отмечается, что стремление и усилия Айни и его единомышленников признаны как «шуубитское движение постсоветской эпохи», поэтому ознакомление с деятельностью представителей этого движения, особенно в эпоху суверенитета Республики Таджикистан имеет важное значение. Подчёркивается, что в , статье устода Айни речь идет не только об этимологии слова «таджик», но и о борьбе таджиков за свободу и независимость нации.
Указывается, что за последнее столетие было издано много трудов о термине «таджик» и его этимологии, но произведение устода Айни занимает особое место как одно из первых исследований в этой области.
The Word "Tajik" and its Etymology from Aim s Point of View
Keywords: ustod Aini, "The Meaning of the Word "Tajik", etymology, Tajik, dictionaries, Emomali Rahmon.
Designing on the premise ofAini's exploration called "The Meaning of the word "Tajik", the author of the article presents the merit of Aini in the Tajiksл self-cognition and self-consciousness referring to the beginning of the XX-th century. The aspirations of Aini his associates are recognized as "Shuubi Movement" in the post-Soviet epoch", therefore familiarization with the representatives of the relevant movement, namely in the present period of sovereignty of Tajikistan Republic is of great importance. On the other hand, ustod Ayni's article dwells not only on the etymology of the word "Tajik", but on the struggle of Tajiks for the freedom and independence of the nation either.
In a nutshell, the author comes to the conclusion that throughout the last century there were published a lot of researches on the term "Tajik" and its etymology, but ustod Aims literary production occupies a special place as the first one in thisfield. Маълумот дар борам муаллиф:
Олимцонов Мусо Обидович, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Чущурии Тоцикистон, ш.Хуцанд),E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Олимджонов Мусо Обидович, дотсент кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд),E-mail: [email protected] Information about the author:
Olimjonhov Muso Obidovich, Associate Professor of the department of the Tajik language Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
