Научная статья на тему 'Grammatical Peculiarities of numerals in the Tajik literary language of the XVIII-th century'

Grammatical Peculiarities of numerals in the Tajik literary language of the XVIII-th century Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1065
183
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АСАРИ ТАЪРИХИВУ ИЛМӣ / «ТӯҳФАТ-УЛ-ХОНӣ» / ШУМОРА / ЗАБОНИ АДАБИИ ТОЧИКӣ / ВИЖАГИҳОИ ГРАММАТИКӣ / ШУМОРАИ МИКДОРӣ / ШУМОРАИ ТАРТИБӣ / НУМЕРАТИВҳО / ИСТОРИКО-НАУЧНАЯ РАБОТА / "ТУХФАТ-УЛ-ХОНИ" / ТАДЖИКСКИЙ ЛИТЕРАТУРНЫЙ ЯЗЫК / ГРАММАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ / КОЛИЧЕСТВЕННЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ / ПОРЯДКОВЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ / НУМЕРАТИВЫ / HISTORIC-SCIENTIFIC WORK / "TUKHFAT-UL-KHONI" / NUMERALS / THE TAJIK LITERARY LANGUAGE (TLL) / GRAMMATICAL PECULIARITIES / CARDINAL NUMBERS / ORDINAL NUMBERS / NUMERATIVES

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ашрапов Баходурджан Пулотович

В статье рассматриваются грамматические особенности числительных таджикского литературного языка XVIIIвека на примере рукописи Мухаммада Вафаи Карминаги «Тухфат-ул-хони». Статья, посвящённая изучению языка данного исторического источника, является одной из первых подобных работ в таджикской лингвистике. Констатируется, что «Тухфат-ул-хони» освещает целую эпоху в истории мангитской династии. Отмечается, что количественные числительные в определенных случаях используются чаще, чем другие виды числительных. Приводится ряд нумеративов: тан, нафар, кас, сар, тукуз, даст, мил и фарсах, которые часто используются при классификации существительных. Анализ числительных в исторических источниках XVII XVIII веков: «Тухфат-ул-хони», «Тодж-ут-тaвoрих» и «Оламорои Нодири», приводит к выводу, что числительные исследуемого периода отличаются от числительных современного таджикского литературного языка определёнными особенностями.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Грамматические особенности числительних в таджикском литературном языке ХУIII в

The article under consideration dwells on the analysis of grammatical peculiarities of numerals in the Tajik literary language of the XVIII-th century,in general, on the example of «Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminaghi, in particular. The author lays an emphasis on the thesis that the study of the language of the historic source in question is one of the first scientific works in the field of Tajik philology. Due to the information relating to M Karminaghi one can assert that «Tuhfat-ul-khoni» includes different historic events of Manghtys ' state. It is worth mentioning that the cardinal numerals are considered as a frequently used ones in the historic data at issue. In reference to it, out of the number of numeratives M.Karminaghi adduces the following ones: tan, nafar, kas, sar, tuquz, dast, mil, farsakh in order to classify nouns. Adducing the results of the analysis concerned with numerals in «Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminaghi and other historic materials referring to the XVII-th XVIII-th centuries, we come to the conclusion that the numerals of the theme explored differ from Modern Tajik literary ones with a certain significant distinctions.

Текст научной работы на тему «Grammatical Peculiarities of numerals in the Tajik literary language of the XVIII-th century»

УДК 81 36; 8142 Б.П.АШРАПОВ

ББК 81.02Т

ВИЖАГЩОИ ГРАММАТИКИИ ШУМОРА ДАР ЗАБОНИ

АДАБИИ ТОЧИКИИ САДАИ XVIII (дар мисоли «Тухфат-ул-хонП»-и Мух,аммадвафои КарминагП)

Вожахои калиди: асари таърихиву илмй, «Тухфат-ул-хонй», шумора, забони адабии точикй, вижагихоиграмматикй, шумораимикдорй, шумораи тартибй, нумеративхо

Дар асари илмии таърихии «Тухфат-ул-хонй»-и Мухдммадвафои Карминагй хдводиси чилу хдшт соли давраи хукмронии сулолаи Мангитияи Осиёи Марказй дар охири садаи XVII ва ибтидои карни XVIII инъикос ёфтааст. «Тухфат-ул-хонй» аз ду чузъ иборат аст. Чузъи якум аз чониби Мухаммадвафои Карминагй дар соли 1158х/1745м навишта шуда, кисми сонии ин асар баъди вафоти Мухдммад Рахимхон бо амри Мухдммад Дониёлбий аз чониби Олимбек валади Ниёзкулибек соли 1232х/1816м китобат гардидааст: «.чузви аввал баёни вокеоти Мухаммад Рахимхон маа волиди бузургвориу - амир МухаммадХ,акимбий атолик, чузви сонй баёни ахволи амир Мухаммад Дониёлбий атолик маа фарзанди бархурдориу - амир Мухаммад Шохмуродбий» (1,109). Ин асар на танхо аз нуктаи назари таърихшиносй, алалхусус ошной бо чузъиёти салтанати сулолаи Мангития дар нимаи дуюми асри XVII ва ибтидои асри XVIII сарчашмаи нодир махсуб меёбад, балки аз нигохи забоншиносии таърихй хам аз ахамияти вежа бархурдор аст, зеро иттилои фаровоне дар бораи хусусиятхои сарфию нахвии забони ин давра ва услуби фардии муллифи асар дорад.

Дар маколаи мазкур перомуни вежагихои грамматикии шумораи забони адабии садаи XVIII, дар мисоли асари фавкуззикр изхори назар карда мешавад.Тахкики шуморахои «Тухфат-ул-хонй» ба монанди дигар хиссахои номии нутки хам асари мавриди назар ва хам забони адабии хозираи точикй басо мухим ва то андозае бахсбарангез мебошад.Омузиши хаматарафаи мавзуи мавриди назар имкон медихад, то хусусиятхои фарккунандаи шуморахои забони адабии точикии садаи XVIII-ро тахкик намоем.

Мухаккики «Таърихи Байхакй» О. Сулаймонов шумораи забони точикиро аз нигохи таърихй чунин баррасй менамояд: «1) пайдоиши номхои адад ва муносибати мутакобилаи онхо; 2) шаклхои ададхо; 3) категорияхои муайянкунандаи шумора; 4) таъйин ва таксими шумора хамчун хиссаи нуткк аз хиссахои дигаринуткк» (16,74).

Хдмчунин, вожахои ифодагари адад аз дигар вожахои забонй бо он хусусияти боризи худ фарк мекунанд, ки дар онхо мехнати абстрактй ё худ махсули абстрактии тафаккури инсон инъикос ёфтааст, ки дар забон ба мушохида мерасад.

Дар забони «Тухфат-ул-хонй» шуморахои микдории аслй аз забони адабии хозираи точикй фарки чиддие надоранд. Шумораи микдории аслй назар ба дигар анвои шумора сермахсулу маъмул мебошад. Он мавкеъ ва вазифаи хешро дар чумла ба пуррагй нигох медорад: «...чун Туманойхон, ки уро ду писари олиманзар буд, якеро маншури хонй дод ва дигареро дастури амирулумароии узбакии Чингизхон омад» (10,7/12); «...баъд аз бисту ду руз, ки аз шароити сахтгирй дар бораи он кавм дакика фуру гузошт нашуд» (10,9/16); «... бо мавчи шитоб даргузаронида ибтидоан ду-се х,азор муборизи чолокро ба сардории Шохмухаммад тупчибошй ва Хонкелдй ясовулбошй . ..мукаддимат-ул-чайш намуд» (10,158/314).

Маълум гардид, ки шуморахои микдории аслии ча^ор, дусад ва понсад бо ашколи хамгунаи хеш дар забони адабии хозираи точикй фарк мекунанд. Шумораи микдории аслии «ча%ор»-и «Тухфат-ул-хонй» хамаи ададхои томи мукаррариро дар бар мегирад ва хелхои дигари шуморахои микдории аз «ча^ор» сохташуда дар мавридхои алохида вохурданд: чахор (10,225/447, 268/533, 188/373, 189/376, 203/403), чахордах (10,270/538), чахорсад (10,257/512, 261/520, 244/486, 266/530), чахор хазор (10,248/493, 248/493, 280/557, 206/409) ва дах хазору бисту чахор (10,222/441). Ба хамин васила, вохиди мазкур як маротиба дар шакли «чорсад» аз чониби Мухаммадвафои Карминагй истифода гардидааст, аммо дар «Таърихи Байхакй» чунин ходисаи грамматикй ягон бор рух надодааст» (16,75): Рузи чахоршанбе гурраи рамазони муборак чорсад харвор галла ба чамоаи ^арокалпок аз Самарканд бадрака бо эшон хамрох сохт» (10,204/406).

Шумораи дувист имруз дар забони адабии хозираи точикй ба гурухи шуморахои архаистй дохил мешавад, аммо дар «Тухфат-ул-хонй» он басе маъмул аст. Дар иртибот ба мавзуи мавриди назар як гурух забоншиносон кайд мекунанд, аз чумла К.Г. Залеман, В.А. Жуковский ва дигарон тарафдори шакли авестоии дувист dvae(ca) saita (- ду ва сад) мебошанд» (5,26). Истифодаи

шyмораи мазкур дар ин шакл дар асри X-XI ба назар расида, он минбаъд дар забони точикй хам идома ëфтааст (?,?). Лек, рочеъ ба бахсхои фавкyззкир метавон як нуктаи мухимро кайд намyд, ки истифодаи шакли дувист на танхо дар асрхои X-XI, балки дар асри XVIII хам аз шуморахои маъмул ба хисоб рафтааст. Карминагй шакли имрyзаи «дусад»-ро низ дар мавридхои алохида ба кор бурдааст: «Мирзоалиро бо дусаду панцох, нафар аз чавонони лашкар ба хукумати он вило мутааййин намуда бозгарданд». (Ю,191/379, 291/58Q, 193/383); «Адади мактулони сипохи xасм ва асирони бадастафтода дувисту %афтод кас буд (1Q,2Q9/415); Мирзоалй - девонбегй, ки бо дувисту панцох, кас ба эхтимому харосати калъаи Киштуд иxтисос ëфта буд, аз он чо фирор намуд» (Ю,194/385, 39/74, 2Q9/415, 282/562, 287/572).

Гузашта аз ин, хини омузиши дигар нyсxахои таъриxномаи «Тyхфат-yл-xонй» маълум гардид, ки носиx ба чои «дувист» «дусад»-ро дар баъзе маврид истифода бурдааст: «Имомкулибий дувист (9,227) кас аз чавонони муътабар фиристод» (Ю,244/486); «Мувозии дувист (9,241) аз бандиëн бо дyшоxавy занчир аз назари эътибори чамчохи комгор гузаронида аз алтофи xyсравй шарафи навозишу икром ëфтанд» (Ю,264/526).

Дар таъриxномаи «Тyхфат-yл-xонй» шумораи микдории панчсад дар шакли «понсад» дар аксари холат истифода мегардад. Зимнан, дар асари мавриди назар «панцсад» хамагй як маротиба корбаст шудааст: «Чун собикан мазкур шуд, ки дар мукаддимаи мухосараи Хузор панчсад ва чамъи эли Сарой ба мадади Мухаммадаминбий xyдро ба чониби Х,исор боло кашиданд (Ю,195/388); хукмати Бойсунро ба Имомкулибий мукаррар фармуда, хазору понсад кас аз чавонони чангчуй ва баходурони шердил дар xизмати y гузоштанд» (1Q,241/48Q); «Дар ин хангом Мухаммаддустбек - бародари Мухаммадаминбийи Юз аз чониби Х,исор бо понсад савор расида, навиди таволии лашкару тавотури карру фар(р) дод» (1Q,15Q/297, Ю7/211, 123/244, 124/245,159/315,161/319,161/319,161/320,163/324,165/327,183/363,188/374,192/381,195/388,205/408,19 6/389, 252, 287/571).

Адади аз хазор зиëд дар «Тyхфат-yл-xонй» танхо як маротиба бо калимаи лак (сад хазор ифодаи хиндй - А.Б.) дар таркиби шумораи таркибии «сад лак %азор» воxyрд. Вожаи мазкур инчунин далолат ба бисëрй низ дорад. Х,амчунин, шаклхои дигари ифодаи ададхои аз хазор здад, ки дар гузашта бо калимахои бевар (10000-форсии миëна), курур_(50000) ва ду курур (100000) ифода мешуданд (8,3Q), дар ягон чумлаи асар ба назар нарасид: «Зулчалоле, ки теги амраш сад лак хазор лашкари чавшангуселро аз Одам то ба ин дам ба як дам аз пой дароварда ва синони кахраш бисëр аз бисëр диловари кухдилро ба як хамла аз чо рабуд» (Ю,2).

Х,амаи гунаи шуморахои «Тyхфат-yл-xонй» аз чихати соxти грамматикй ба хамгунахояшон дар забони адабии хозираи точикй шабохат доранд. Аз ин ру, шуморахои таxминии асари мавриди назар дар чумлахо чои маxсyсеро ишгол менамоянд ва аз руи вазифаи нахвй аз шуморахои таxминии забони точикии имруза тафовути чиддие надоранд. Х,ини омузиши мавзуи мазкур дар иборахои: як-ду тир (1Q,94/186); панч-шаш хазор xонавор аз турку тожик (1Q,187/371); ду-се рузе (1Q, 1Q1/2QQ); ду-се хазор пидаву савор (1Q, 186/369); ду-се нафар мулозим (1Q, 196/389); ду-се хазор xонавор мардум (1Q,198/393); ду-се кас аз мардум (1Q,199/396); ду-се руз (1Q,2Q2/4Q1); ду-се акба (1Q,215/428); ду-се хазор турку точик (1Q,257/512); панч-шаш хазор савори чаррор (1Q,154/3Q5); панч-шаш хазор xонавор(1Q,l9Q/377); панч-шаш хазор xонавор мардум (1Q,218/433) мавкеъ ва вазифахои онхо дар мавридхои алохида аëн мешаванд» ...чун бинои Ургут ба дараи кух вокеъ шуда, як девори он муттасил ба фарози чабал аст ва панч-шаш хазор xонавор аз турку тожик сокин ва мутаваттини он ддар ва каманди тасxир ба осонй ба бурчу бораи у расонидан бисëр саъбу душвор» (Ю,187/371); «Чун ду-се рузе аз мукаддимаи эхтимоми калъадорй ва тахияи олоти разм ва чидол гузашт, .аз пдадаву савора таъбия намуданд» (^^^Q^

Мухаккикони осори манзуму мансури асримтенагИ дар натичаи тахлили xyсyсиятхои шуморахои асархои алохида усулхои пайдо шудани

шуморахои таxминиро ба таври гуногун ишора намудаанд (ниг: 12,16?; 3,23; 2, 100; 1?, 51; 14,129-131; 13,65-71) «Яке аз вижагихои шуморахои таxминии асари мазкур дар он аст, ки ин намуди шуморахо бештар бо вожахои ифодагари замон меоянд. Ба шаxс ë предметхои алохида истифодаи шуморахои таxминй дар асар нисбатан кам ба назар мерасад» (9,8Q). Лек, дар таъртаномаи «Тyхфат-yл-xонй» нисбат ба шаxс ë предметхои алохида истифода гаштани бештари шуморахои таxминй ба назар расид, ки мисолхои фавкуззикр дол бар ин гуфтахост.

Х,амчунин, яке аз xyсyсиятхои фарккунанда он аст, ки шумораи таxминй тавассути пайвандаки ё сурат мегирад ва ин усули грамматикй аз чониби Мухаммадвафои Карминагй хамагй як маротиба корбаст шудааст: «...тумори рох даври Уротеппаро ба кадами таковарони бодрафтор неру баxшида дар панч ё шаш руз, бегохи душанбе бисту хафтуми мохи муборак лохик ба лашкаргохи хумоюнй гардид.» (1Q,21Q/417).

Хднгоми тахкики шуморахои забони «Tyхфат-yл-xони» маълум гардид, ки як катор калимаи зарфй, аз чумла барои соxтани шуморахои таxминй пеш ë пас аз шуморахо меоянд: бештар (1Q,276/55Q, 198/393); зида аз (1Q,218/433, 258, 29Q/578, 2Q6/4Q9, 277/552); камтар(1Q,11/2Q); камтар аз, пештар(Ю,145/287); кариб (1Q,154/3Q6, 283/563, 284/566, 4Q/76, 25/45, 2QQ/397, 28Q/558, 198/393, 47/89); курби (1Q,152/3Q2, 123/244, 116/23Q); таxминан, тацрибан, ба таxмин, маблаги (1Q, 66/127, 266/530); мувозии (1Q,284/566, 15Q/298); камобеш, чанд, чандон ва чандин. Ба ин васила, чунин акида иброз метавон кард, ки ин усулро тавассути воситахои дигари грамматикй соxта шудани шуморахои таxминй номидан муносиб аст: .xyд бо лашкари нусратнишон, ки ду хазор ё камтар буданд, дар мукобалаи он чуюши номахсур (бехисоб - А.Б) аз xавфy харос ва дар суфуф чалодат орост (Ю,11/19); .тамоми ^арокалпок, ки кариб се хазор xона доранд, аз лаби дарëи Сайхун кучида ба Хавос фуруз омаданд. (1Q,2Q4/4Q5); Он кавми муфсид хар руз чамъе аз птеда ва савор тахминан ду хазор баромада, сари рохи сипохи зафарпанох мегирифтанд.(Ю,198/394); Чун аъдои давлат зиёда аз ду хазор xонавори пдадаву савора дар он калъа чойгир шуда камари интиком ба чидолу китоли лашкари мансур гашта буданд. (1Q,26Q/518); .Салимбек сипохи мансур, ки курби се хазор савор ва фавче пиëдаи бундукадор дар рикоби савлати у саъй ва тараддуд менамуданд (1Q,1Q6/2Q9); ..чамоаи эли Наймонро, ки ба тахмин чахор хазор xонавор буданд, кучонида, ба чониби Мтенколот ва калъаи Дабус фиристод (Ю,248/493); .камобеш понсад нафар муборизи чолок дар силки чамоати он фираки бебок инxиротy иштирок доштанд.(10,107/211).Мyхаммадвафои Карминагй дар асари xеш ин гуна «сулсон, дуним ва ним» шуморахои микдории касриро корбаст намудааст. Бояд тазаккур дод, ки ин навъи шумора дар асар назар ба дигар шуморахо каммахсул мебошад.

«Сулсон» вомвожаи арабй дар асар ба хайси шумораи микдории касрии «сеяк» xизмат мекунад: .он саги xyнxори xyдобеxабар баъд аз тай кардани сулсони рохи фар(р) катъи тарик ва масофат бинобар оромиши рукубу даввоб ва барй аз такоруби навоиб ва инкилоб майл ба осоиш фармуд (Ю,46/88).

Усули дигари соxти шуморахои касрй хамоне аст, ки то имруз дар забони мо маъмул аст, аз чумла дуним ва ним: Ва дар ин мавриди бехчатасос, ки камоли xайрxохии амири зафариктибос зехннишини xотири он фармонравои чамохир боис омад, сесад хазор рупияи чахонободй, ки хар яки у ба вазни дуним мискол зари сафед аст, чихати xyддоми амири сохибдавлату икбол икрому илтифот фармуд (1Q,8Q/158); .аз он чо то калъаи ^ибчок ним фарсаx рох беш набуд (Ю,135/268).

Гузашта аз ин, дар таъртаномаи «Tyхфат-yл-xонй» иртибот ба мавзуи мавриди тахкик як катор калимахои нумеративй барои хисоб намудани микдори хам ашëи дискретй ва хам гайридискретй ба назар мерасанд, ки бо гузашти замон баъзеи онхо аз байн рафтаанд ва баъзеашон то имруз дар забони адабии хозираи точикй истеъмол мешаванд.

Мухаммадвафои Карминагй дар асари xеш нумеративхоеро мавриди истифода карор додааст, ки онхоро аз руи вазифа ва алокаи семантикй метавон ба зергуруххои зерин чудо намуд:

1) Нумеративхое, ки хини хисоб намудани микдори одамон ба кор бурда мешаванд: тан, кас ва нафар. Зимнан, кайд намуд, ки вохидхои мазкур дар забони адабии хозираи точикй роич мебошанд.

«Тан» дар ин асар xеле каммахсул буда, хангоми чамъоварии мисолхо оид ба мавзуи мазкур маълум шуд, ки «тан» танхо як маротиба ба хайси нумератив омадааст: Ва бо вучуди он ки камтар аз сесад тан диловари тахамтан сар дар хавошии рикоби он амири шучоатинтисоб буда (Ю,11/2Q).

«Кас» яке аз вохидхои сермахсул махсуб мешавад ва дар сарчашмаи таъртаии мавриди назар дар сахифахои (Ю,25/45, 4Q/76, 57/Ш, 177/351, 188/373, 194/385, 197/391, 199/395, 2Q4/4Q6, 2Q5/4Q7, 2Q5/4Q7, 2Q5/4Q7, 2Q9/415, 2Q9/415, 2Q9/416, 212/422, 215/428, 217/431, 241/48Q, 244/486, 252/5Q1, 257/512, 261/52Q, 261/52Q, 267/531, 278/554, 28Q/557, 28Q/557, 283/563) омадааст: .хазор чодари тоза чихати мардуми сипохй, ки xайма надоштанд, д^та шуд ва хар дах касро як чодар инъом фармуда, сардори даха ва юзаро ба xаймаи алохида имттез баxшиданд (Ю,197/391); Дар он мухораба ду-се кас аз мардуми афгон ба туфанги аъдо чон супурданд (Ю,199/396); .бегохи чумъа .аз дах кас як нафар гузошта, суи Тангдевор озим шуданд (Ю,215/428). Дар чумлаи оxир баробар ду нумеративи баробархукук корбаст мешаванд, ки имруз дар забони точикй ба гунаи аз да% як нафар ë ин ки аз да% як кас xос мебошад.

«Нафар» дар «Tyхфат-yл-xонй» ба таври васеъ истифода гардидааст. Л.П.Смирнова кайд мекунад, ки дар «Таъртаи Сиистон» нумеративи -то ва нафар дучор нашуданд (15,50) О. Сулаймонов дар ин xyсyс чунин мепиндорад: «..дар «Таър^и Байхацй» харчанд «нафар» дида нашавад хам, нумеративи -то мавриди истеъмол карор дорад» (16,88). Аммо дар маводи фоктологии мо нумеративи -то тамоман дучор нашуд. .аз шахри Насаф суръати эхтимом

^ниби мaвкaби фaлaкэxшoм opaнд вa ду хазор нафари дигap aз xaвoшии лaшкapгox вa мapдyми ^apoчapик вa paoëи тyмaнoт интиxoб нaмoянд (10,160/317); Aмиpзoдaи кoмгop бa мyвoфикaти cипoxи ^appop aдaди ду хазор нaфap aз xaзимaтиëнpo acиp вa дacтгиp кapдa (10,285/567); Myxaммaддycт эxтиpoми дapгoxи мaзлyмпaнox бacтa, иpшoд вa py бap кoмaти ду-се нафар мyлoзим адтъи мaнoзил вa тaйи мapoxил тамуд (10,196/389, 77/151, 77/152, 78/154, 105/208, 107/211, 116/229, 160/317, 189/376, 191/379, 192/381, 196/389, 203/403, 254/505, 266/530, 267/531, 268/533, 268/534, 280/558, 283/563).

Bижaгии бopизи «нафар»-и «Tyxфaт-yл-xoнй» дap oн acт, ки Myxaммaдвaфoи Kapминaгй вoxиди мaзкyppo xaнгoми нишoн дoдaни микдopи xaйвoнoт низ кopбacт нaмyдaacт. Чунин тapзи кopбapии нyмepaтиви «нафар» бa зaбoни aдaбии xoзиpaи точикй xoc нecт: ...бopoни эxcoн бap мaкopини эшoн бopидa, ^xa™ эшoн сесад нафар acбoни poxвop вa xилъaтxoи фoxиp вa биcт xaзop xoнй бaxшидa, aз инъoми мулу^та capaфpoзй дoд (10,269/536).

2) Нyмepaтивxoe, ки бapoи xиcoб нaмyдaни томи чoндopи гaйpишaxc иcтифoдa шyдaaнд, aз чyмлa cap вa тукуз.

«Сар» дap тaъpиxнoмaи «Tyxфar-yл-xoнй» xeлe кaммaxcyл бyдa, xaнгoми oмyзиш мaълyм шуд, ки oн xaмaгй як мapoтибa мaвpиди иcтифoдa кapop гиpифтaacт: «..^ oн чyмлa ëздax xaзop гycфaнд вa xaзop гoв вa пoнcaд сар acб бa кaбзи capкopи дaвлaт интизoм ëфr» (10,183/363).

«Тукуз» вoмвoжaи тypкй бyдa, oн дap «Фар%анги тоцики ба русй» (ryxifia бapoи apyc; дacтa, дapзa, бaнд) (18,614) чунин тaшpex ëфтaacт. Зимтан, як нyктaи мyxимpo кaйд тамуд, ки дap тaъpиxнoмaи «Tyxфar-yл-xoнй» «туцуз» xaм бa вaзифaи нyмepaтив вa xaм бa вaзифaи иcм вoxypд. Bижaгии фapккyнaндaи вoxиди мaзкyp дap oн acт, ки дap ocopи тaъpиxии пeшин вa зaбoни aдaбии xoзиpaи точикй бa чунин вaзифa кopбacт гaштaни oн xoc нaбyдa, aммo дap зaбoни гуфтугуии киcмaти шимoли ^^ик^тен aз чyмлa Ху^нд вa тoбeи oн тo xoл бa чунин вaзифa мaвpиди иcтифoдa кapop мeгиpaд.A. Зoxидoв, Б. Оcимoвa - мypaттибoни «Фар%анги во%ид%ои фразеологии ла%цаи Хуцанд» дap иpтибoт 6o вoxиди мaзкyp чунин мeпиндopaнд «Ty^yc кapдaн -якчaнд чизpo бoлoи щм гyзoштaн: Ч,eвoм-бa идиш-a ry^yc кaдa нaмoн-тoн, йaг зaминч,yммй шaв-aт, xaмa-ш гaлrицa мeшикaн-ar» (6, 288): «Се ту^уз acпи xoнзoд вa як ту^уз шyтypи poxpop жшгаш oвapдa,...бa Бyxopo дoдaнй шyдaнд» (10,291/580); «Инчунин бyзypгoни зaвилэxrиpoм вa yмapoи бoэxrишoм фapoxypи иззary икpoм ту^узхои пeшкaш aз acбoни poxвop вa кyмoшxoи нaфиc aз нaзapи кимëacap гyзapoнидa, шapaфи нaвoзишy кaбyл ëфтaнд» (10,290),

Бoяд raзaккyp дoд, ки «тукуз» та raнxo бapoи мyaйян нaмyдaни микдopи иcмxoи чoндopи гaйpишaxc, бaлки бapoи ифoдaи микдopи иcмxoи шaxc xaм иcrифoдa мeгapдaд: «..^a нaзapи кимëocop xoзиp oвapдa буд, миcли як ту^уз гyлoмy чopияи килмoк вa як ту^уз ^ornap aз шинкop вa шoxинy бoз вa чaнд даст нaйзa вa acби ryлфop,.дacrи xyд бa дoмaни эxcoн aфшoнд» (10,206/409). Дap чyмлaи фaвк вoжaи «даст» бa xaйcи нyмeparив oмaдaacr, ки ин яте aз xycycияrxoи фapккyнaндaи мaвзyи мaвpиди raxкик мaxcyб мeшaвaд.

3) Нyмepaтивxoe, ки xaнгoми xиcoб нaмyдaни пpeдмeтxoи aлoxидa oмaдaaнд: ман вa харвор. Дap тати^и oмyзиши xaмarapaфaи мaвзyи мaзкyp мaълyм гapдид, ки «ман вa харвор» дap «Tyxфaт-yл-xoнй» raнxo бapoи xиcoби «галла» мaвpиди иcrифoдa кapop гиpифraaнд. Бинo бap мaълyмorи Aлyмap дap Хopaзм acpи XIV чeнaки «харвор» бapoбap бa 100 parли xopaзмй бyдaacr, инчунин Aбyлгaзнй бoшaд, дap oгoзи acapи XVII «шутурвор» вa «хapвоp»-po адйд нaмyд, ки чeнaки «шутурвор» нaзap бa «харвор» 1,5 мaporибa кимaттap acr (19,105,42,131): «...^xa™ acбoби мaишaт мycraxфизoни oн ду кaлъaи мaзкyp вa бaxoдypи мaзбyp мox бa мox aз мaзpaaи capкopии aмиpи бoикrидop aз хазор ман ё ду хазор ман гaллaи cyлcoт вa мyвoчиби чиpaвy aликpo мeфиpиcтoдaнд» (10,125/247); «Рузи чaxopшaнбe гyppaи paмaзoни мyбopaк чорсад харвор гaллa бa чaмoaи ^apoкaлпoк aз Сaмapкaнд... бaдpaкa 6o эшoн xaмpox coxr» (10,204/406); «...хафт хазор харвор гaллa aз arpoфy aкrop xocил кapдa, бa Сaмapкaнд pacoнидaнд» (10,179/356); «фapмoн дoд, ro ки фacли rиpaмox %ашт %азор харвор гaллaи cyлcor aз Mиëнкoлor дap шaxpи Сaмapкaнд мyxaйë кapдaнд вa xaзop чoдapи тoзa ^xa™ мapдyми cипoxй, ки xaймa нaдoшraнд» (10,197/391).

4) Нyмeparивxoe, ки бapoи xиcoби иcмxoи ифoдaкyнaндaи мaкoн aз кaбили чeнaки pox кopбacт мeшaвaнд: мил, фарсах, акба, тирандоз, цавлонготирпартоб.

Myxaммaдвaфoи Kapминaгй дap acapи xeш нyмeparиви «мил»-po фaкar 6o шyмopaxoи микдopии coддa мaвpиди иcrифoдa кapop дoдaacr: «..^ мaвзeи ^ипчoк ro бa Уpгyт ниcфи як мил pox acr» (10,186/369); «Фиaи aшpopи paвoфиз 6o дaxшarи aфзyн aз шyмop aз пepoмyни кaлъa вa мyxocapaи x^op бapxocra, як мил pox бap aкaб нишacraнд» (10,24/43, 217/432, 198/393).

Дap raъpиxнoмaи «Tyxфar-yл-xoнй» 6o як ^TOp вoжaи мypaккaб, aз адбили тирпартоб, цавлонго% вa тирандоз дyчop шyдeм, ки oнxo бa xaйcи нyмeparив oмaдaaнд: «X,acбy-л-фapмoни xaзpaти кoмpoн фappoшoни дaвлarи пoйдop xaймaвy бopгoxpo мacoфarи як тирандоз pox дap

баробари он хисор барпо карданд» (10,186/370); «Чун аз махалли саворй то манзили максад як чавлонгох буд, зоти хумоюнй... ба тарафи аъдо азимат фармуд» (10,264/526); «Тупхонаи Намозгох, ки як тирпартоб рох аз калъа дуртар дар мачозии дарвоза буд. дидаи морро хадафи бундукаи оташбор месохтанд» (10,283/564).

Бояд кайд намуд, ки дар «Тухфат-ул-хонй» ифодаи тамоми санахои мухими таърихй бо шуморахои арабй сурат мегиранд. Ин услуби фардии Карминагй набуда, хангоми омузиш дар дигар осори хамасри таърихномаи мавриди назар, аз чумла «Точ-ут-таворих», «Оламорои Нодирй» ва «Зафарномаи Хусравй» низ бо ин ходиса дучор гаштем, ки дар забони адабии точикии садаи XVIII чунин услуб маъмул будааст: «дар санаи алфа ва сабъа ва ишруна ва миата» (10,1127/171517/29, 21/37, 35/66, 38/72, 42/79, 46/87, 49/93, 63/122, 89/176, 118/234, 126/249, 131/260, 137/272, 179/356, 201/399, 210/418, 214/426, 220/437, 222/442, 250/497, 255а, 289а, 294а, 143/283, 150/297, 156/310, 197/391); «..дар санаи алфа ва самонуна ва хамсуна миата» (1158х./1745м) «мувофики борс йилй дар навохии Мовароуннахр, хусусан доруссалтанаи Бухоро сонат ани-л-офоти ва-л-балойо, хаводиси актори олам дар талотуму таколуби атвори Банй Одам дар тасодум омад» (10,3/4); «...тухми шарорат дар мазрааи замир мекошт, то дар санаи алфа ва арбаъа ва салосуна ва миата» (1134х/1721м) «яке аз салотинзодахои Турон - Рачаб номеро дар балад ва махфузаи Самарканд ба хонй бардошт» (10,9/15).

Аз тахлилу мушохидахо ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки шуморахо дар забони адабии форсй-точикии садаи XVIII аз чихати сохт ва услуби грамматикй ба шуморахои забони адабии хозираи точикй шабохат доранд. Шуморахои микдории аслии асари мавриди тахкик яке аз шуморахои сермахсул ба хисоб мераванд. Дар натичаи омузиши хаматарафаи шуморахои «Тухфат-ул-хонй» маълум гардид, ки шуморахои микдорй шаклхои «дувист ва понсад» мавриди истифода карор гаштаанд, аммо дар забони адабии хозираи точикй шаклхои «дусад ва панчсад» корбаст мешаванд.

Хдмчунин, яке аз хусусиятхои фарккунандаи шуморахои тахминии асар дар он аст, ки онхо ба тавассути пайвандаки ё сурат мегиранд, масалан, «панч ё шаш руз». Дар таърихномаи «Тухфат-ул-хонй» иртибот ба мавзуи мавриди назар як катор нумеративхо аз кабили кас, тан, нафар, харвор, даст, тукуз ва г. ба назар расиданд. Бояд тазаккур дод, ки «нафар» хангоми хисоб намудани исми чондори гайришахс истифода гардидааст, ки ин ходисаи грамматикй ба забони адабии хозираи точикй хос нест.

ПАЙНАВИШТ:

1. Ашрапов,Б.П.Вижагих,ои грамматикии чонишинх,ои шахсй дар «Тух,фат-ул-хонй»-и Мухаммадвафои Карминагй/Б.П.Ашрапов//Ахбори ДДХ,БСТ.Силсилаи илмхои гуманитарй,-2015.-№ 2 (63) С.109-120.

2. Давронов,А.Языковые особенности «Кобуснаме» Унсур-ул-меали Кейкавуса/А.Давронов//Автореф.дисс.. .кон.фил.н.-Душанбе:1980.-26 с.

3. Джураев,Р.Очерки по истории грамматики таджикского и персидского языков (на материале памятника XII века «Асрор-ут-тавхид»)/Р.Джураев.-Душанбе:Ирфон,1972.-С.15-16

4. Джуразода,Ш.Лексико-грамматические особенности «Маснавии маънавй» Джалаладина Руми рисолаи номзадй барои дарёфти дарачаи н. и. филологй: 10.02.08/Ш. Джуразода.-Душанбе,1988.-144 с.

5. Залеман,К.Г.Краткая грамматика новоперсидского языка/К.Г.Залеман,В.А.Жуковский.-СПб:-1890.-100 с.

6. Зохидов,А.Фарханги вохидхои фразеологии лахчаи Хучанд/А.Зохидов,Б.Осимова.-Хучанд:Нури маърифат,2013.-392 с.

7. Камолова,Г.Грамматические особенности языка прозы 16 века/Г.Камолова.-Душанбе:1977-26с.

8. Камолова,Г.Хусусиятхои морфологии забони «Мачмуъ-ут-таворих»/Г.Камолова.-Душанбе:«Дониш»,1984.-91с.

9. Карминагй,М.Тухфаи хонй/М.Карминагй//Нусхаи маркази фархангии ба номи Шарифчон Х,усейнзода.

10.Карминагй,М.Тухфаи хонй/М.Карминагй//Дастнависи №1426 Институти забон ва адабиёт, шаркшиносй ва мероси хаттии Академияи илмхои Чумхурии Точикистон.

11.Кузнецов,П.С.Историческая грамматика русского языка/П.С.Кузнецов.-М.:МГУ,1953.-306 с. 12Досимова, М.Н. Об дар «Шохнома»-и Фирдавсй/М.НДосимова.- Дониш, 2003. 13.Рахматова, М. Хусусиятхои истифодаи шуморахои тахминй дар «Шохнома»-и Абулкосими

Фирдавсй/М.Рахматова// Номаи донишгох Силсилаи илмхои чомеашиносй-2011.-№1(25).-С.65 - 71.

14. Сайид,Мух,аммади Нишот.Шумора ва микдор дар забон/Нишот М.С.-Техрон:1368 ш.-715 с.

15.Смирнова,Л.П. Язык «Таърихи Сиистан» (грамматика, лексика)/Л.П.Смирнова.-Автореф. дисс...к.филол.н. 1965. - 32 с.

16.Сулаймонов,О.Хусусиятх,ои морфологии «Таърихи Байхдкй»:рисолаи номзадй барои дарёфти дарачаи н. и. филологй:10.02.22./О.Сулаймонов.-Хучанд,2008.-150 с.

17.Тарчумаи «Тафсири Табарй».Ч,илдх,ои 1-2.Тах,иягарони матн, муаллифони сарсухан ва хдвошй Н.Ю.Салимов,Н.Ш.Зохддов,Н.И.Гиёсов,А.А.Х,асанов,А.Самеев.-Хучанд:Нури маърифат. 2008.

18.Фарх,анги точикй ба русй / зери тахрири Д.Саймиддинов,С.Д.Холматова,С.Каримов. 2006.-Душанбе,-784 с.

19.Хинц,В.Мусульманские меры веса с переводом в метрическую систему /В.Хинц/ Перевод с немецкого Ю.Э.Брегеля-М.,1970.-144 с.

REFERENCES:

1. Ashrapov,B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns of «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi. B.P. Ashrapov//Bulletin of TSULBP.Series of Humanitarian Sciences/B.P.Ashrapov.-2015. -№2(63)-Р.109-120.

2. Davronov,A.Linguistic Peculiarities of «Kobus-name» by Unsurmaoli Kaykovus / A. Davronov. Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in phylology. - Dushanbe, 1980. - 26 p.

3. Jurayev,R.Essays on the History of Tajik-Persian Grammar (on the materials of memories referring to the XII-th century «Asror-ut-tavhid»/ R. Jurayev.- Dushanbe: Cognition, 1972.

4. Jurazoda,Sh.Lexical-Grammatical Features of «Masnavii Ma'navi» by Jalolidin Rumi:Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in philology: 10.02.22/Sh.Jurazoda.- Dushanbe,1988. - 144 p.

5. Zaleman,K.G.Zhukovskye V.A.A Brief Grammar of the New Persian Language.-SPb:1890.-100 p.

6. Zohidov,A.Dictionary of Phraseological Units Referring to Khujand Dialectics /A.Zohidov,B. Osimova.-Khujand: Light of Education,2013.-392 p.

7. Kamolova,G.Grammatical Peculiarities of the Language of Prose referring to the XVI-th Century.Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in phylology/G.Kamolova.-Dushanbe.1977.-P.26.

8. Kamolova,G.Morphological Peculiarities of «Majmu'-ut-tavorikh»/G.Kamolova.-Dushanbe: Knowledge, 1984.-91 р.

9. Karminagi,M.Donation of Khoni./M.Karminagi//Manuscript Copy of the Cultural Centre Named after Sharifjon Huseynzoda.

10.Karminagi,M.Donation of Khoni./M.Karminagi//Manuscript (№1426) of the Institute of Language,Literature,Oriental Studies and Written Heritage under Tajikistan Republic Academy of Sciences

11.Kuznetsov,P.S.A Historic Grammar of the Russian Language.-M.:MSU, 1953.-306 p.

12.Kosimova,M.N.Water in «Shakhname» by Firdawsi/M.N.Kosimova,-Dushanbe:Knowledge, 2003.

13.Rahmatova,M.The Peculiarities of Approximate Numerals Usage in Firdawsi's "Shakhname"/M.Rahmatova//Scientific Notes.SERIES OF NUMANITIES AND Social sciences»-# 1(25).2011.-P.65-71.

14.Sayid,Muhammadi Nishot.Numeral and Number in Language/Nishot M.S.-Tehran, 1368hijra. -715 p.

15.Smirnova,L.P.«Ta'rikhi Siiston» Language.Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in philology/L.P.Simirnova.-Stalinabad,1965.-P.32.

16.Sulaymonov,O.Morphological Peculiarities of «Ta'rikhi Bayhaqi»: Synopsis of the dissertation for Candidate's degree in philology:10.02.22./O.Sulaymonov.-Khujand,2008.-150 p.

17.Translation of Tabari's Commentaries».-V.V.1-2.Compiling and commentaries by N.Yu. Salomov,N.Sh.Zohidov,N.I.Giyosov,A.A.Hasanov,A.Samiyev.-Khujand:Light of Education, 2008.

18.The Tajik-Russian Dictionary /under the editorships of D. Saymiddinov,S.D.Kholmatova,S.Karimov.2006.-Dushanbe,-784 p.

19.Khinks,V.Moselamic Measures and Weighs with Translation in the Metrical System/V.Khinks/translated from German by Yu.E.Bregelya.-M.,1970.-144p.

Грамматические особенности числительних в таджикском литературном языке ХУ111 в.

Ключевые слова: историко-научная работа, «Тухфат-ул-хони», таджикский литературный язык, грамматические особенности, количественные числительные, порядковые числительные, нумеративы.

В статье рассматриваются грамматические особенности числительных таджикского литературного языка XVIIIвека на примере рукописи Мухаммада Вафаи Карминаги «<Тухфат-ул-хони». Статья, посвящённая изучению языка данного исторического источника, является одной из первых подобных работ в таджикской лингвистике. Констатируется, что «<Тухфат-ул-хони» освещает целую эпоху в истории мангитской династии. Отмечается, что количественные числительные в определенных случаях используются чаще, чем другие виды числительных. Приводится ряд нумеративов: тан, нафар, кас, сар, тукуз, даст, мил и фарсах, которые часто используются при классификации существительных.

Анализ числительных в исторических источниках XVII - XVIII веков: «<Тухфат-ул-хони», «<Тодж-ут-таворих» и «Юламорои Нодири», приводит к выводу, что числительные исследуемого периода отличаются от числительных современного таджикского литературного языка определёнными особенностями.

Grammatical Peculiarities of Numerals in the Tajik Literary Language of the XVIII-th Century

Key words: historic-scientific work; «<Tukhfat-ul-khoni»; numerals; the Tajik literary language (TLL); grammatical peculiarities; cardinal numbers; ordinal numbers; numeratives

The article under consideration dwells on the analysis of grammatical peculiarities of numerals in the Tajik literary language of the XVIII-th century,in general, on the example of «<Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminaghi, in particular. The author lays an emphasis on the thesis that the study of the language of the historic source in question is one of the first scientific works in the field of Tajik philology. Due to the information relating to M. Karminaghi one can assert that «<Tuhfat-ul-khoni» includes different historic events of Manghtys' state. It is worth mentioning that the cardinal numerals are considered as a frequently used ones in the historic data at issue.

In reference to it, out of the number of numeratives M.Karminaghi adduces the following ones: tan, nafar, kas, sar, tuquz, dast, mil, farsakh in order to classify nouns.

Adducing the results of the analysis concerned with numerals in «<Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminaghi and other historic materials referring to the XVII-th - XVIII-th centuries, we come to the conclusion that the numerals of the theme explored differ from Modern Tajik literary ones with a certain significant distinctions.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Ашрапов Ба^одурцон Пулотович, аспирантикафедраиграмматикаи забони арабии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Тафуров (Цумхурии Тоцикистон, ш. Хуцанд),E-mail: bahodur. ashrapov@mail.ru

Сведения об авторе:

Ашрапов Баходурджан Пулотович, аспирант кафедры грамматики арабского языка Худжандского государственного университета имени. академика Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд), E-mail:bahodur. ashrapov@mail.ru

Information about the author:

Ashrapov Bahodurjon Pulotovich,post-graduate of the department of Arabic grammar under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: bahodur. ashrapov@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.