CC BY
68
УДК 4Т ББК 81.2Т
ВИЖАГИҲОИ ГРАММАТИКИИ ҶОНИШИНҲОИ ШАХСӢ ДАР «ТУҲФАТ-УЛ-ХОНӢ»-И МУҲАММАДВАФОИ КАРМИНАГӢ
ГРАММАТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛИЧНЫХ МЕСТОИМЕНИЙ В «ТУХФАТ-УЛ-ХОНИ» МУХАММАДА ВАФАИ КАРМИНАГИ
Ашрапов Баҳодурцон Пӯяотович,
муҳаррири адабии мацаялаи илмй-шзариявш «Ахбори ДДҲБСТ»-и Донишгоҳи давлатии ҳуқуқ, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Тоцикистон, Хуцанд)
Ашрапов Баходурджон Пулотович,
литературный редактор научнотеоретического журнала «Вестник ТГУПБП» Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Таджикистан, Худжанд)
Ashrapov Bahodurjon Pulotovich,
literary editor of scientific-theoretical journal “Bulletin of TSUBLP” under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: bahodur. ashrapov@mail. ru
Ключевые слова: «Тухфат-ул-хони» Мухаммада Вафаи Карминаги, личные местоимения, первое лицо единственного числа, грамматические особенности, таджикский литературный язык, научно-историческое произведение
GRAMMATICAL PECULIARITIES OF PERSONAL PRONOUNS IN «TUHFAT-UL-KHONI» BY MUHAMMADVAFOIKARMINAGI
Статья посвящена анализу грамматических особенностей личных местоимений в произведении Мухаммада Вафаи Карминаги «Тухфат-ул-хони». Статья, связанная с изучением языка данного исторического источника, является одной из первых подобных научных работ в области таджикской лингвистики. «Тухфат-ул-хони» освещает целую эпоху из истории мангитской династии. Отмечены следующие особенности в использовании местоимений. Карминаги в большинстве случаев заменял местоимение первого лица единственного числа ман следующими словами: банда, муҳащар, камина, которые являются синонимами. В исследуемом произведении местоимение «ман» встречается только один раз.
Делается попытка путём статистического метода продемонстрировать масштаб использования личных местоимений: а) местоимение первого лица единственного числа ман - 1 раз; местоимение первого лица множественного числа мо - 35 раз; б) местоимение второго лица единственного числа ту - 3 раза; местоимение второго лица множественного числа шумо - 4 раза, в) местоимение третьего лица единственного числа вай - 4 раза;его вариант у - 901 раз; местоимение третьего лица множественного числа онон - 1 раз, его варианты онҳо- 33 раза, эшон - 327 раз. В ходе исследования выявлено, что применение местоимения третьего лица единственного числа вай, у в большинстве случаев характерно для неодушевленных существительных, однако данная грамматическая особенность нехарактерна для современного таджикского языка, за исключением некоторых говоров.
109
Ашрапов Б.П. Вижагиҳои грамматикии чрнишищои шахси дар «Тухфат-ул-хони»-и Муҳаммадвафои Карминаги
На основании результатов анализа использования личных местоимений в произведении Мухаммада Вафаи Карминаги «Тухфат-ул-хони» можно сделать вывод, что применение в нём данных местоимений не всегда соответствует лингвистическим нормам современного таджикского языка.
Key words: «Tuhfat-ul-khoni» (Donation of Khoni) by Muhammadvafoi Karminagi, personal
pronoun, first person singular, grammatical peculiarities, Tajik literary language, historic-
scientific work
The article dwells on the analysis of grammatical peculiarities of personal pronouns in the work «Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminagi. The author notes that the study of the language of the historic material in question is one of the first scientific works in the field of Tajik philology. Proceeding from the information relating to M. Karminagi, one can assert that «Tuhfat-ul-khoni» includes different historic events of Manghty's state. M. Karminagi out of the number of words illustrated more frequently replaced the following ones: banda - slave, muhaqqar - poor, kamina, instead of the first person singular man - I; the words enumerated served as euphemisms of high elevation. The author of the article emphasizes that personal pronoun of man - I occurs only once in the work explored; the fact being elicited during exploration of the text material.
The author makes an endeavour to demonstrate the usage of the personal pronoun by the ways of statistical approach which are the following ones: a) the first person singular man -1 in 1 instance; the first person plural mo - we in 35 instances, b) the second person singular tu - you in 3 instances; the second person plural shumo - you in 4 instances, c) the third person singular vay - she/he/it in 4 instances, Yo - he/she/it in 901 instances; the third person plural onon - they in 1 instance, onho - they in 33 instances, eshon - they in 327 instances. Due to collecting examples by the ways of statistical approach in connection with the explored theme, he elicited some criteria of illustration of the third person singular pronouns of vay - it, Yo - it, those are used in reference to unanimated nouns; the author denotes that the above-mentioned grammatical peculiarities are not characteristic for Modern literary Tajik language; colloquial stratum being an exception.
Adducing the results of the analysis concerned with personal pronouns in Tuhfat-ul-khoni» by Muhammadvafoi Karminagi, we come to the conclusion that the pronouns in question used in this literary production not always respand to linguistic norms of Modern Tajik.
Дар асари илмӣ-таърихии «Тӯҳфат-ул-хонӣ», ки мавзӯи таҳқиқи мост, ҳаводиси чилу ҳаштсоли давраи мангити Осиёи Марказӣ дар қарни XVII ва ибтидои қарни XVIII инъикос ёфтааст. «Тӯҳфат-ул-хонӣ» аз ду ҷузъ иборат мебошад. Ҷузъи якум аз ҷониби Муҳаммадвафои Карминагӣ дар соли 1158ҳ/1745м навишта шуда, баъди вафоти Муҳаммадраҳимхон қисми сонии ин асар бо амри Муҳаммад Дониёлбий аз ҷониби Олимбек валади Ниёзқулибек соли 1232ҳ/1816м ба пуррагӣ китобат гардидааст: «...ҷузви аввал баёни воқеоти Муҳаммад Раҳимхонмаа волиди бузургвориӯ амир Муҳаммад Ҳакимбий атолщ, ҷузви сонӣ баёни аҳволи амир Муҳаммад Дониёлбий атолщ маа фарзанди бархурдори ӯ амир Муҳаммад Шоҳмуродбий» [8,2].
Дар мақолаи мазкур перомуни хусусияти грамматикии ҷонишинҳои шахсии «Тӯҳфат-ул-хонӣ» баҳс меравад. Системаи ҷонишинҳои асари «Тӯҳфат-ул-хонӣ» бисёр мураккаб буда, хусусиятҳои морфологии худро дорост. Бинобар иштирокчии баъзе ҳодисаю воқеоти ҳамон давра будан муаллиф худро бо ҷонишинҳои банда, камина, камтарин ва муҳащар муаррифӣ намудааст.
110
Ashrapov B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns in «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi
Маводи ҷамъовардаи мо ниг: [14,92; 5,58-72; 1,34-41; 2,34-35; 4,65-72; 12,169-170; 3,108] имконият медиҳад, ки ҷонишинҳои шахсии «Тӯҳфат-ул-хонӣ»-ро мухтасаран дар ҷадвали зер нишон диҳем.__________________________________________________
Шахс Шумораи танҳо Шумораи цамъ
Шахси 1 мутакаллим ман, банда, муҳаққар, камина мо, моён
Шахси 2 мухотаб ту шумо, шумоён
Шахси 3 гоиб ӯ, вай, он онҳо, онон, инон, эшон, эшонон
Хусусияти грамматикии ҷонишини шахси якуми танҳои асар дар он зоҳир мешавад, ки муаллиф гоҳ ман ва гоҳ калима-ҷонишинҳои камина, банда ва муҳащар-ро ба вазифаи якдигар истифода намудааст. Ба ҳамин тариқ, ҳангоми ҷамъоварии мисолҳо оид ба мавзӯи таҳқиқ маълум гардид, ки ҷонишини шахсии ман танҳо як маротиба аз ҷониби муаллиф истифода шудааст. Сабаби ба нудрат истифодашавии ин воҳид дар он аст, ки забони «Тӯҳфат-ул-хонӣ» дарборӣ мебошад. Пайдост, ки ин аз русуму одоби дарборӣ буда, ки муаллиф худро дар аксари ҳолат бо ҷонишинҳои камина, банда ва муҳащар муаррифӣ мекунад: ... баъд аз шикаст тамомии сипоҳ бар дасти вай намоем, нусрат бар аъдои дин ба номи ман нишинад, тааллул варзед (овора кардан - А.Б.) (9,25а/46). Бар замми ин ҷонишини шахсии ман бо дигар хусусиятҳои грамматикӣ дучор нагардид.
Ҷонишини мо дорои хусусиятҳои зерин мебошад:
а) Ҷонишини мазкур ишорат ба шахси якуми ҷамъ мекунад: акнун, ки навбати интизоми қавонини он хонадон ба мо расида, мехоҳад (9,55/105); зери боли ҳимояти мо гузоранд ва раёҳини омолро дар гулшани иқболи мо ба ниҳояти комронӣ ва гояти нашъунамо расонад (9,82/161, 104/205); ...мо аз Ҳисору Хуҷанд ба разму пайкор наёмадаем, бал ҷиҳати шафоати ашрори мафосиди Хузор... (9,161/320, 189/376, 200/398, 211/419, 211/420, 273/543, 234/466, 254/505).
б) Маводи ҷамъовардаи мо гувоҳӣ медиҳад, ки агар фикр аз ҷониби шахси якуми танҳо баён гардад, воҳиди мазкур, яъне мо ҳамвазифаи ман мешавад: Давлат девонбегиро ба сидқи маваддат ва хулуси тавият ба мо бозфиристанд, то ойини мувозааро ба мувосалати арҷманди ӯ зинат дода, қавли росихи давлатёбӣ марҳами ҷароҳоти деринаи мо гардад ва аз дидори афозатосори ӯ мо ташналабон аз вуҷӯҳи хавотир дар ин сарчашмаи ботароват ҷамъияи хотир ҳосил ояд (9,145/287).
в) Шоистаи зикр аст, ки дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» ҷонишини шахси якуми шумораи ҷамъ мо дар бештари маворид пеш аз сифати феълӣ омада, ба ҳайси баёния корбаст гардидааст. Гузашта аз ин, шояд дар ин ҷо факки изофат бошад. Ҳодисаи факки изофат бо «мо» дар маводи таҳқиқ ба таври васеъ истифода мешавад ва ин зерҷумлаи мураккаб далели гуфтаҳои мост: байналфариқайн собит аст ва мо - давлатхоҳонро нисбат ба мулозимони остони рифъатнишон ҳеҷ гуна тараддуде ва маншаъ нест ва аз вуфури алтофи хоқонӣ мо - мухлисон низ умедворем, ярлиги муборак дар бораи мо умедворон ҳар тариқае ба имзо расад (9,254/505, 43/81, 141/279, 157/312, 172/341, 241/479, 253/504).
г) Ҷонишини мо пеш ё баъд аз исмҳои ҷомеъ омада, ба ҳодисае ишорат мекунад, ки ба тарафайн дахл дорад: .пас мултамас аз ишфоқи он гузидаи халлоқ он, ки ароизи мо - мардуми соҳибтақсирро, ба самъи ризо ва қабул исго намояд (9,211/419, 133/263, 211/419, 241/479, 135/268, 289/575); баъд аз вусул ба улусоти мо - ҳавохоҳони иқболи хайрмол ба ҳайати иҷтимое рояти иттифоқ афрохта (9,253/504).
111
Ашрапов Б.П. Вижагиҳои грамматикии чрнишищои шахси дар «Тухфат-ул-хони»-и Муҳаммадвафои Карминаги
г) Яке аз унсурҳои грамматикие, ки дар ҷонишини мавриди таҳқиқ ба назар расид, ҳамроҳ омадани ҷонишини мо бо пасоянди -ро аст: .... шукӯҳи ҳашаматасоси шавкати ҷаҳонпаноҳи қавӣ ва заиф бо вазеъ ва шарифи вилоят моро ало раъй-ил-айн мушоҳид гардид (9,210/418, 211/420, 211/420, 253/503).
«Пасоянди -ро яке аз воситаҳои грамматикиест, ки дар таркиб ёфтани пуркунандаи бавосита нацши муайяне мебозад. Пасоянди -ро бо исму цонишин омада, дар ифодаи объекти бавосита ёрй мерасонад» [10, 193]. Лозим ба қайд аст, ки дар асари мавриди мо ин ҳодиса васеъ ба назар намерасад ва мо ҳамагӣ чор маротиба дар ифодаи объекти бевосита ёрӣ расондани ин пасояндро дар асар мушоҳида намудем.
Дар асари «Тӯҳфат-ул-хонӣ» фақат ҷонишинҳои шахсии ӯ, мо, онҳо ва эшон бо ин ҳодиса дида шуд ва онҳо ҳам ба вазифаи фавқуззикр омадаанд. Ҳол он ки дар ибтидои қуруни вусто вазъият дигар буд. Масалан, дар асари «Таърихи Байҳақӣ» дар ҳамаи ҷонишинҳои шахсӣ ин ҳодиса дида мешавад ва О. Сулаймонов чунин менигорад: «Ин ҳодиса аслан дар тамоми ҷонишинҳои ин асар дида мешавад. Ҷонишинҳои шахсй бо пасоянди -ро маро, туро, ӯро, вайро, ононро, шуморо, моро, эшонро, бандаро ва гайра ҳама якҷоя дар асар вазифаи дар боло зикршударо ифода мекунанд» [14,93].
Истифодаи ҷонишини шахси дуюми танҳо «ту» дар асар кам ба назар мерасад. Гузашта аз ин, он боз бо дигар унсурҳои грамматикӣ наомада, ҳамагӣ 3 маротиба истифода гардидааст. Ин ҳодисаи грамматикӣ нисбат ба дигар осори пешина маҳдудтар мебошад: ..нагмаи ту давлати ин ҳама лоҳурқат (мустаҳкам - Б.А.) сари андеша бе нерӯи оқилон хаёл чӣ таярон намояд (парвоз кардан - Б.А.) (9,2); дар садади мазаррату шикасти давлати ту будаанд (9, 196/389); Муҳаммаддӯст ва ба ҷиҳати талаби мададу айилӣ (вожаи туркй ба маънои мадад омадааст - Б.А.) омада қалъ (нест кардан, маҳв кардан - Б.А.) ва қамъи (нобуд кардан - Б.А.) ту аз мурувват нест (9, 196/389).
Ҷонишинҳои шахсӣ аз рӯи ифодаи предмету шахс гурӯҳи мутақобиларо ташкил менамоянд. Дар забони адабии муосири тоҷикӣ ин маънӣ асосан дар доираи ҷонишинҳои шахси сеюми танҳо дида мешавад ва ба тавассути ӯ ва вай ифода мегардад. «Ҷонишини ӯ бо мурури замон ҳамчун ҷонишини соф шахсй муцаррар гашта, нисбат ба шахс истифода мешавад» [7, 158].
Дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» ҷонишини шахси сеюми шумораи танҳо - вай кам ба назар мерасад, вале бо вуҷуди камистеъмолӣ, ин воҳиди мазкур барои ифодаи исмҳои ҷондор бо ҳамроҳи пешоянди аслии бар ва исми беҷон бо пешоянди дар истифода мешавад. Дар ин бобат вай ҳамагӣ 4 маротиба вохӯрд. Бино бар таъкиди Б.Шарифов дар «Бадоеъ-ул-вақоеъ» «Ҷонишинҳои вай ва ӯ ба вазифаи ҷонишини ишоратии он истеъмол мешаванд» [15, 54-55]. Аммо дар асари мавриди таҳқиқи мо ҷонишини вай дучор нагардид: Баъд аз итмоми қоидаи пурсишу навозиш амири комёб бар вай маҷмаи умаро ва мақдами аҳбоб абвоби суруру шодӣ кушода, ҷашни мулукона биёрост (9,173/344, 30/55 , 25/46 , 81/159).
Лозим ба таъкид аст, ки ҷонишини шахсии вай дар асар як маротиба ба исми беҷон (ишорат ба мавзеъ) ишорат кардааст ва аз дигар унсурҳои грамматикӣ маҳрум мебошад: Мавкаби олиҷоҳӣ дар он сарзамин раҳли иқомат андохта, ба осоиши рукубу даввоб ва ороиши орому хоб қиёму иқдом намуданд ва ҳар фавҷе ва ҷамоае хаймаву хиргоҳ ва чодар дар вай барпо карда, ба анҷоми муҳимоти сафар, касби асбоби тариқи пурхатар муқайяд шуданд (9,84/166).
112
Ashrapov B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns in «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi
Шоистаи зикр аст, ки ӯ яке аз ҷонишинҳои шахсии сермаҳсул дар асари «Тӯҳфат-ул-хонӣ» маҳсуб мегардад ва ягона ҷонишинест, ки бо шаклҳои ӯро ва ӯст корбаст шудааст.
Ҷонишини ӯ дорои хусусиятҳои зерин мебошад:
а) Ишорат ба предмети гайрхишахс мекунад ва бо ин хусусияти наҳвӣ ҷонишини
мазкур хеле фаъол мебошад (барои ифодаи мавзеъ): тумоноти ӯ (9, 29/53, 54/103), тасхири ӯ (9,43/82), тохту тороҷи ӯ (9,46/88), ақрони ӯ (9,50/96), радифи ӯ (9,70/135, 70/136), ҷиҳоти ӯ (9,94/18б), завқи ӯ (9,102/201), эҳтимоли ӯ (9,108/214), инҳидоми ӯ (9,111/220/220/220), ба хокрези ӯ (9,114/226, 115/227), мардуми ӯ (9,115/227/227/227), арбааи ӯ (9,115/228, 117/232, 118/233), то ба атрофу ақтори ӯ (9,119/236), эъдоми ӯ (9,121/240, 122/242/242/242), ба ямину ясори ӯ (9,122/242, 130/257, 132/262, 134/266, 142/282/282, 143/284, 158/314, 159/316, 161/319/320), навоҳии ӯ (9,170/338,
171/339/339/339), сокинони ӯ (9,176/350, 177/351, 178/353/353/353, 187/371, 189/375, 198/394, 200/398, 201/399, 204/406, 256/510, 267/531), сӯйи ӯ (9,38/71); бо пасванди-ро: ҳавошии ӯро (9,94/186), бурчу бораи ӯро (9,103/204, 141/279), мардуми ӯро (9,121/239), музофоти ӯро (9,156/309, 174/345/345), қалъаи расини ӯро (9,179/356, 180/357, 187/371, 216/230/230), се чиҳати ӯро (9,259/516, 290/577), ...амирулумарои комрон бо хоқони начобатақрон ба таъмири Бухоро ва мараммати тумоноти ӯ кӯшиданд. (10,15/26, 20/35, 20/36/36); ...раъшаи (ларза - Б.А.) симот дар ақтори бинои вилояти Шаҳрисабз ва навоҳии ӯ афтода дилҳои қавии арбоби часорат чун минои (лангаргоҳ, қисмати пеши киштӣ - Б.А.) басангомада, шикастан гирифт (9,170/338); ...аз ин чиҳат сардорони зафаршиор пешниҳоди хотири худ чониби қалъаи Панчшанберо, ки дар шарқии Хатирчӣ масофати ду фарсахи ӯ воқеъ аст ва ба мутобаату расонат аз булдони мамолик мумтозу сарафроз буд, сохтанд (9,115/227). Мусаллам аст, ки «ӯ» ҳини барои ифодаи предмети бечон истифода шудани он доимо ба сифати ифодагари бавосита ё бевоситаи объект омада, дар аксари ҳол дар чумлаҳои аввал дар бораи он предмети бечон сухан рафтааст.
б) Ба вазифаи он корбаст шудани чонишини шахсии ӯ: .роҳбари чорчии лашкари куффор гардида, муҳаррики он фияи богия ӯ буд дар вақти истифои амволи мардуми ҳисор мавнӣ (ба муқобили, зидди - Б.А.) бо рӯйи чамъияти ислом бозида, корде дар шиками ӯ зад (9, 27/49).
в) Барои ифодаи исмҳои гайришахс, масалан пул, корбаст гардидааст: ...сесад ҳазор рупияи чаҳонободӣ, ки ҳар яки ӯ ба вазни дуним мисқол зари сафед аст (9,80/158).
г) Яке аз вижагиҳои грамматикие, ки дар чонишини мавриди таҳқиқ ба назар расид, ҳамроҳ омадани чонишини ӯ бо пасоянди -ро аст ва ин ҳодисаи грамматикӣ хеле фаровон мебошад: Хоқони комрон ба алтофи хусравона ӯро навозиш фармуда ба мавоиди шоҳона мустазҳар гардонид (9,234/466).
г) Бояд қайд кард, ки чонишини ӯ ягона чонишинест, ки дар асар бо бандаки хабарии -аст омадааст: ...улфати мазкур тарбиятёфта бархурдор ва эътимодуддавла соҳиби асрори ӯст бетакосулу иҳмол ба сӯйи қонии ичлол равона намояд (9,48/91, 81/160, 209/416, 242/482, 249/495).
д) Дар асари «Тӯҳфат-ул-хонӣ» чонишини «ӯ» барои таъйиди ифодаи фикр пеш аз исмҳои хос меояд. Бо ибораи дигар метавон гуфт, ки «ӯ» ба вазифаи баёния истифода шудааст: .бо шавкати тоза ба роҳ омада бозгашти бародари комгори соҳибзамони ӯ - Ёдқоштибийро, ки навбодаи бӯстони давлати амири кабир буд (9,38/72, 111/219, 123/243); ӯ - Хизр алайҳи-с-салом (9,134/265); бародари ӯ - Амонбоқӣ (9,257/512).
113
Ашрапов Б.П. Вижагиҳои грамматикии чрнишищои шахси дар «Тухфат-ул-хони»-и Муҳаммадвафои Карминаги
Дар забони адабии муосири тоҷикӣ як қатор ибораҳое ҳастанд, ки шахси сеюми танҳоро ифода мекунанд: «Ибораҳои ин шахс, он шахс, ҳамин шахс, ҳамон кас, ин одам бо ибораҳои ин кас ва он кас муродиф мебошанд. Онҳо ҳам шахси сеюми танҳоро ифода мекунанд» [8, с.160]. Ҳангоми омӯзиши асари мавриди таҳқиқ ибораи «он шахс» танҳо як маротиба ба ҳамин вазифа дучор гардид: Он шахс надоти худро дар сидқ мулоҳаза карда чунон башорат дод (9,216/429).
Ю.А. Рубинчик ва Ҷон Перрӣ оид ба донишини шахсии шахси сеюми шумораи дамъ онҳо чунин ақидаи хешро менигоранд: «Ҷонишини шахсии шахси сеюми шумораи цамъ онҳо аз ишоратцонишини он бо роҳи васлшавии суффикси -ҳо шакл гирифтааст. Воҳиди мазкур барои ифодаи ҳам исмҳои ҷондор ва ҳам беҷон истифода мешавад. Ва ин ҷонишин бо ин хусусияти грамматикии хеш хеле сермаҳсул аст» [12,171; 3,110].
Б.Шарифов чунин ақидаи хешро иброз мекунад: «Ҷонишини онҳо хоси предмету шахс бошад, онон танҳо ба шахс мансуб ва дар «Бадоеъ-ул-вақоеъ» ниҳоят каммаҳсул будааст. Аз ҷиҳати функсия онҳо баробар буда, ба шахси сеюми ҷамъ баробар хизмат мерасонанд» [15,54-55]. Лекин дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» донишинҳои онҳо ва онон танҳо барои ифодаи исмҳои дондор корбаст гардида, тафовут танҳо дар он аст, ки доираи истеъмоли онҳо нисбат ба онон васеътар мебошад. Гузашта аз ин, онҳо дар асар ҳамон вазифаҳоеро идро мекунад, ки дар забони адабии имрӯза низ бар ӯҳда дорад. Бино бар ин, метавон гуфт, ки вазифаи онҳо аз гузашта то имрӯз ба тагйироти диддӣ дучор нагаштааст: Боди нахват ба димоги онҳо вазид ва дар мизони ҳисоб шавкати амири комёб ва хоқони олиданобро даве насандида (9,10/18); оташи бугзу ҳасад аз дили пуркинаи онҳо машъалафрӯз гардид (9,14/26, 57/110, 61/117, 106/209, 107/211, 114/225, 114/226, 117/232, 118/233, 125/248, 139/276, 141/280, 144/285, 147/292, 150/297, 162/321, 166/330, 175/347, 190/378, 198/394, 204/406).
Ҷонишинҳои онҳо ва эшон бо таркибҳои ҳар яки ва аксари омада, тобиши маъноии таъкидиро ифода мекунанд: „.амири маъдалатоётро афъоли замима (зишт, гунаҳкор, корҳои бад - Б.А.) ва авсофи қабеҳаи эшон аз ҳадди эътидолу додаи истиқомат мутадовиз аст, ҳар яки онҳо ба баҳонаи андоми муҳоми валоёт ва маркази иқомати худ рухсати инсироф ҳосил карданд (9,110/217, 157/312); ...ва бисёре аз умарову сипоҳи эшон асири пандаи тақдир шуданд ва аксари онҳо дар биёбони утунат (сероб - Б.А.) аз галабаи ташнагӣ ва ҳарорат ба ҳалокат расиданд (9,13/24, 73/142, 159/315, 162/321); ...ва анбӯҳи убайду ҳашам ва гурӯҳи уммол ва муҳаррами ӯро, ки ҳар яки эшон дар ботини пуркинаи худ машгалаи (кору бор, шугл, пеша - Б.А.) бугзу адовати деринаи ин давлати сипеҳрманзалат доштанд... (9,98/193).
Бештарин ҳодисаи грамматикие, ки бо донишини мавриди тадқиқ ба назар расид, ҳамроҳ омадани донишини онҳо бо пасоянди -ро мебошад: оташи вайронӣ зада, барнову пир ва тавилу қасири онҳоро ӯлда ва асир месохтанд (9,27/50); ва пас аз умаро ва лашкариёни онҳоро ба шикандаи асирӣ гирифтор сохт (9,9/16, 12/21/21, 27/50, 37/69, 115/227/227/277, 198/394, 202/401/401, 205/408, 230/458, 231/459, 241/480/480/480, 242/481/481, 264/525/526, 269/536).
Дар асари «Тӯҳфат-ул-хонӣ» донишинҳои онҳоро, эшонро бо таркибҳои яке аз, аксари ва тамоми, як каси ва шумораи тахминии к,ариб ҳафтсад каси, зиёда аз сад каси омада, тобиши маъноии таъкидиро ифода мекунанд: ...қариб ҳафтсад каси онҳоро дастгир карда бо нусрати беҳисоб ба рикоби шоҳи комёб оварда (9, 40/76, 199/396 ); ...ҳар як гавҳаре аз садафи шаҳриёрӣ буданд ихтиёр карда яке аз онҳоро ба издиводи худ сарфарозии каромат карда ва дигареро ба ақди Алиқулихон -бародарзодаи худ ишорат фармуд (9,37/69); „аксари онҳоро мутобиқи насақҳои собиқ ба яроқу садоқи мувофиқ муайяну мумтоз гардонид (9, 180/358, 214/425/425);
114
Ashrapov B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns in «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi
...мустаъидонро мақҳур сохта, як каси онҳоро даст баста ба даргоҳи ҷаҳонпаноҳ оварданд (9, 205/407); ...тамоми онҳоро хушдилу масрур ба ҷониби автонашон рухсати инсироф дод (9, 269/536); Баъд аз оромиши аҳволи асокир шаҳнаи қаҳру сиёсати ҷамоаи Ёбу фармон дода зиёда аз сад каси эшонро дар пояи байрақи нусратиқтибос ба тегҳои алмос гардан заданд (9, 135/267).
Ҳангоми муқоиса бо нусхаи дигари асари таҳқиқ ҳодисаи ба ҷои «онҳоро» кор-баст шудани эшонро дучор гаштем ва барои тасбити ин гуфтаҳо мисолҳои зайлро меорем: .бисёреро алафи теги аҷал карданд ва молу ҷиҳоти онҳоро аз қалил то касир ва аз нақир (накрр - пули нацдина ба андозаи хеле кӯчак, шашяки фулус - Б.А.) то қитмир (щтмир - воҳиди пулии хеле хурд, ки баробари шашяки нақир аст - Б.А.) ба горату тороҷ бурданд (9, 119), ...бисёреро алафи теги аҷал карданд ва молу ҷиҳоти эшонро аз қалил то касир ва аз нақир то қитмир ба горату тороҷ бурданд [8, 111а].
Ҷонишини шахсии шумораи ҷамъи онон дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» танҳо як маротиба бе иштироки дигар унсурҳои грамматикӣ истифода шудааст: амирулумарои во-ломақом савби инъиқод набанданд ва иртиботи муқаддимаи ҳодисаи рӯдода хабари тааққуди онон, бал нусрати эъломи он баргузидаи хосу ом(м) чеҳра кушояд (9, 29/54).
Гуфтан бамаврид аст, ки дар инкишофу татаввури ҳазорсолаи забони тоҷиқӣ дар истеъмоли ҷонишини эшон ва шаклҳои сохтаи он онҳо, онон, вайҳо ва инҳо мисли чамъбандии исмҳо бо суффиксҳои-он ва-^о сурат мегирад. Б.Сиёев дар ин чода чунин мегӯяд: «Эшон, ки дар ибтидо барои ифодаи шахси сеюми цамъ воҳиди ягонаи универсал буд, тадрицан цои худро бо шаклҳои онҳо, онон, инҳо, инон, вайҳо иваз кард» [13, с.57]. Дар забони «Тӯҳфат-ул-хонӣ» чонишини шахсии эшон яке аз чонишинҳои фаъол маҳсуб мешавад.
Улям Ҷонс дар ҳошияи китоби хеш (A Grammar of Persian) оид ба чонишини шахсии шахси сеюми шумораи чамъ эшон ақидаи хешро чунин иброз менамояд. Ушон, ки барои шахси гоиб истифода мешавад ва эшон шояд мураккаботи чонишини ишоратии ин+шон буда, ушон аз ӯ ва шон мебошад» [1, с.35].
Бояд зикр намуд, ки чонишини эшон дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» фақат барои ифодаи исмҳои чондор корбаст гардидааст: .дар фанои боргоҳи кайвониртифоъ
мутамаккинанд ба эшон хон гардонед ба автонашон рухсати инсироф медиҳем (9, 255/508); бо пасванди-ро : дили эшонро қавӣ гардонид ва он тирарӯзонро аз вусули ӯ ҳаёти тоза ва зиндагии беандоза ҳосил омад (9,23/41).
Ҷамъулчамъ шудани чонишинҳои шахсии шумораи чамъи мо, шумо ва эшон ба тавассути пасвандҳои-он ва -ҳо дар забони адабӣ аз асрҳои XI - XII тазоҳур мешаванд. Муҳаққиқи «Таърихи Байҳақӣ» (асри XI) - О. Сулаймонов чунин қайд мекунад: «Ҳодисаи пасванди цамъбандиро цабул намудани цонишин дар «Таърихи Байҳақӣ» низ ба чашм расид, лек ин ҳодиса танҳо дар цонишини шахси дуюми цамъ шумо ба назар мерасад, ки тавассути алломорфи -ён сурат гирифтааст: Абдус даррасид ва цанг биншонд ва маломат кард лашкарро, ки шумоёнро фармон набуд цанг кардан, цанг чаро кардед? (371-15)» [14, с.97]. Дар рафти ковишҳо ва чамъоварии мисолҳо аз «Тӯҳфат-ул-хонӣ» оид ба мавзӯи дубора қабул намудани пасванди -он (-ён) дар чонишинҳои шахсии шумораи чамъи «мо» ва «эшон» танҳо як маротиба ба чашм расиданд. Гузашта аз ин, дар асар ягон мисоле дида нашуд, ки чонишинҳои мо ва эшон пасванди чамъбандии -ҳо-ро ба худ қабул намуда бошанд: аз
Муҳаммадаминбий дар ин диёр кулфати бисёр аз ҳар вачҳ ба моён расида аз ӯ истишору интибоҳи бешумор дорем (9, 241/479); Чун қалъаи мазкур дар мобайни қилои аҳли низоъ буд, роҳи омадшуди мадад ва тартиби асбоби қуввату убаҳҳати эшонон масдуд омада (9, 117/232).
115
Ашрапов Б.П. Вижагиҳои грамматикии чрнишищои шахси дар «Тухфат-ул-хони»-и Муҳаммадвафои Карминаги
Тибқи тадқиқоти Б.Сиёев корбасти воҳидҳои зикршуда аз асри XVI дар забони адабии муосири тоҷикӣ тадриҷан афзун мегардад. Агар танҳо дар саҳифаи 72-и «Самаки айёр» (асри XII) шакли шумоён вохӯрад, «Баҳористон»-и Ҷомӣ (асри XV) тамоман берун аз ин услуби наҳвӣ мебошад. Дар забони асарҳои «Мачмӯъ-ут-таворих» [6] ва «Бадоеъ-ул-вақоеъ» (асри XVI) [15] шакли шумоён 9 маротиба ва моён 7 маротиба вомехӯрад, ки дар қиёс бо забони осори пештара гувоҳ аз таъсири шикасти анъана, пурзӯршавии он медиҳад. Дар «Таърихи салотини мангития»-и Сомӣ ва «Таърихи Бадахшон» (асри XIX) низ ин унсурҳои наҳвӣ афзун гардидааст [13, с. 53].
Забоншинос Б.Ҷумъаева шаклгирӣ ва корбурди шаклҳои моён ва шумоён-ро ба се марҳала чудо намудааст:
1) Асрҳои XI-XVI- даври шаклгирӣ ва аҳён-аҳён дучор гардидани онҳо дар манбаъҳои хаттӣ.
2) Асрҳои XVI-XIX- давраи корбурди васеи ин шаклҳо.
3) Асри XIX-XX чун меъёри забони адабӣ устувор гардидани онҳо [11, 247].
Дар забони «Тӯҳфат-ул-хонӣ» ба вазифаи чонишинҳои шахсӣ якчанд калима-
чонишинҳо истифода гардидаанд. Онҳо бо маънии хоксорӣ, фурӯтанӣ ба чои «ман» ва «онҳо» корбаст гардида, аз рӯи иштирокашон серистеъмолӣ ва ё камистеъмолии онҳо муайян карда мешаванд.
Д.С. Пилот ба ҳайси чонишини шахсии шахсҳои якуму сеюми танҳо як қатор калима-чонишинҳоро аз қабили: «банда, banda (the slave); мухлис mukhlis (the (your) devoted); ихлоскеш, ikhlas-kish (the (your) most devoted; камтарин, kamtarin (the least); камина, kamina; каниз kaniz (the (your) handmaid or female slave); ҳақир haqir; ишорат ба шоҳ Фидавӣ, Ҷоннисор, Хоназод, Хоксор, Ҳазрат, Қиблаи олам, Ҷаноби Олӣ-ро» [5,60] баррасӣ намудааст. Аз байни мисолҳои фавуқуззикр калима-чонишинҳои банда, ҳақир - бо гунаи муҳащар, камина, ҳазрат ва Қиблаи омол дар маводи таҳқиқи мо истифода шудаанд. Истифодаи калима-чонишинҳои асар назар ба осори пешина, ба монанди «Таърихи Байҳақӣ» (асри XI) [14], «Самаки айёр» (асри XII) [13], «Баҳористон»-и Ҷомӣ (асри XV) [13], «Мачмӯъ-ут-таворих» [7], «Бадоеъ-ул-вақоеъ» (асри XVI) [15], «Таърихи салотини мангития»-и Сомӣ ва «Таърихи Бадахшон» (асри XIX) [13] маҳдудтар мебошад.
а) Калима-чонишини банда дар асар ҳамагӣ як маротиба ба вазифаи чонишини шахси якуми ман истифода гардидааст: Ба остонбӯсии даргоҳи салтанатпаноҳ кас фиристод, ки аз ин банда чарима филҳол содир нагашта (9, 218/434).
б) Калима-чонишини муҳаққар ба вазифаи чонишини шахсии ман истеъмол гардидааст. Воҳиди мазкур дар дигар осори таҳқиқшуда ба назар нарасид. Он аз ҳақир бо қолаби арабии муфаъал сохта шуда ба маънои (ночиз, хурд, ҳақир ва банда -Б.А.) омадааст: Ин муҳаққар дар чавоби ӯ ба ду ангушт имо намуд, ки агар ду дил ба якчо чамъ шаванд, ҳамин маънӣ ба ҳусул меанчомад (9,57/109, 152/302).
Калима-чонишини мавриди таҳқиқ бо пасоянди-ро ҳамагӣ як маротиба ҳамроҳ омадааст: ...мултамас аз хотири ашрафи азизони нуктасанч он, ки ин муҳаққарро ба дуо ёдоварӣ намоянд (9,277а).
Гуфтан бамаврид аст, ки дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» воҳиди мавриди таҳқиқ дар таркиби «ин зарраи» ва калимаи мураккаби «муҳаққартимсол» омада, вазифаи чонишини шахсии ман-ро ба ӯҳда дорад: .дуогуӣ ёфт ва сояи шоҳболи ҳумоюниро роҳатбахши саранчоми ин зарраи муҳаққартимсол (сурати ҳақир, яъне хоксории муаллиф- Б.А) намуда, ишорат ба талиаи ихтитоми ӯ фармуд (9); ...инони тавсани
116
Ashrapov B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns in «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi
рухсат ба дасти ин зарраи муҳаққартимсол афтад, рахши азимат ба водии истиқболи ӯронда „.(9, 30/56).
Муҳаққар бо баробари ба ҳайси ҷонишини шахсй дучор шудан, боз дар асар ба вазифаи дигар ҳиссаҳои номии нутқ исм ва сифат меояд: ..фавҷе аз умарои мунтахабу мухтасар ва гурӯҳе аз хадамаи бас муҳаққар аз дарёи пурошӯби Омӯя ба чандин суръат ва таваҷҷӯҳ гузаштанд (9,75/147); ... дар ҳамлаи аввал ва зарбати нахуст девори ҳисори қалъаи Бухоро, ки зиёда афсурда ва басе муҳаққар аст, поймоли сутурон ва мавошӣ хоҳем намуд (9,103/204).
в) Калима-ҷонишинҳои камина ва камтарин ба вазифаи ҷонишини шахсии ман корбаст гардидаанд:...кулфату кудурот (душманӣ, тирагӣ - Б.А.) дар қалби маҷоиру масокин марҳами илтиём пазируфт, камина хост ба атвору афъол ва мақомоти ӯро бино бар ибқои осори ҷамил дар васиқаи айём ба сунъи ихтисор сабт намояд (9,4); Бар мафориқи абнои Одам ва оламиён тобад ва андозад, нахуст яке аз камтарин бандагони.... худро ороста ва музайян гардонад (9,6/9).
Калима-ҷонишинҳои камистеъмол ба намуди сифат ва сифати феълӣ ҷой дошта баргузида, баргузидагон ва бахтбаргашта, бахтбаргаштагон ва тирамагок асосан ишорат ба ҷонишини шахси сеюми танҳо мекунад: хилъати макорими ахлоқ бар қомати қобилияти ин баргузидаи ҳазрати муҳайминхилоқ пӯшонид ва хазоини маҳоссинишфоқ бар тораки сарфарозии ӯ нисор намуда (9,30/55, 31/57, 187/372, 213/423, 231/459); Мироти замири комронӣ, ки ҷоми ҷаҳоннамойи хуршедназир аст, аз лавомеи он ҳизокати рой ва қиллати тадбири он бахтбаргаштаро мулоҳаза фармуда, хашми ҷахонсӯзро чунин машъалаафрӯз гардонид (9,184/366, 186/370); Ба ҳеҷ ваҷҳ рӯ нагардонанд ва димор аз рӯзгори он бахтбаргаштагон набароранд (9,216/430); каманди уфул ва заволи ӯро дар қафаси хок гирифтори доми ин тирамагок накард (9,40/76).
Дар заминаи маводи ҷамъовардаи мо ва усули эҳсоӣ метавон ба чунин хулоса ҳам омад:
Ҷонишини шахсии ман 1 маротиба, ту 3 маротиба, вай 4 маротиба, онон 1 маротиба дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» бе иштироки дигар калимаҳо истифода шудаанд.
Ҷонишини шахси якуми ҷамъи мо дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» 35 маротиба истифода шудааст, аз ин:
Моро - 4 маротиба.
Ҷонишини шахси сеюми танҳои ӯ дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» 901 маротиба истифода шудааст, аз ин:
У - 774 маротиба,
Уро - 87 маротиба,
Уст - 6 маротиба.
Ҷонишини шахси сеюми ҷамъи онҳо дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» 33 маротиба истифода шудааст, аз ин:
Онҳоро - 9 маротиба.
Ҷонишини шахси сеюми ҷамъ - эшон дар «Тӯҳфат-ул-хонӣ» 327 маротиба истифода шудааст, аз ин:
Эшонро - 63 маротиба.
Аз омӯзиши ҷонишинҳои шахсии «Тӯҳфат-ул-хонӣ» ҳамчунин метавон хуло-сабарорӣ кард, ки низоми ҷонишинҳои маводи таҳқиқ аз низоми ҷонишинҳои забони адабии имрӯза бо баъзе хусусиятҳои ҷузъии худ фарқ мекунанд, ки дар боло оид ба ин хусусиятҳои онҳо ишора шуд. Ҳисоботи омории мо нишон медиҳад, ки бархе аз ҷонишинҳо сермаҳсуланд ва бархеашон каммаҳсул. Муаллифи асари «Тӯҳфат-ул-
117
Ашрапов Б.П. Вижагиҳои грамматикии чрнишищои шахси дар «Тухфат-ул-хони»-и Муҳаммадвафои Карминаги
хонӣ» барои ифодаи шахси якум дар аксар маворид калима-ҷонишинҳои камина, муҳащар, банда-ро мавриди истифода қарор додааст. Гузашта аз ин, омӯзиши хусусиятҳои морфологии ҷонишинҳои шахсӣ дар асари мавриди тадқиқ ба мо аз сар гузаронидани давраҳои гуногуни таърихии ин ҳиссаи нутқи забони адабиро муайян мекунанд. Ба ҳамин васила, аз ин таҳқиқот таҳаввули маъно, вазифа, хусусият ва мавқеи онҳоро дар асрҳои XVII-XVIII муайян намудан мумкин аст.
Пайнавишт:
1. Jones, William. A gammar of the Persian language / William Jones. The ninth edition. -London, 1828. -283p.
2. Ibraheem, Meerza Mohammad. A gammar of the Persian language / Meerza Mohammad Ibraheem. - London, 1841. -p.119-128.
3. John R. Perry. A Tajik Persian Reference Grammar / Perry J.R. Brill Leiden, - Boston, 2005. -528 pp.
4. Mace, John. Persian gammar / John Mace - London New York 2003. -223p.
5. Phillott D.C. Higher Persian Grammar for the Use of the Calcutta University / D.C. Phillott. - Calcutta: printed at the Baptist Mission Press, Calcutta, and Published by the University, 1919. - 975pp.
6. Камолова, Г. Хусусиятҳои морфологии забони «Мацмӯъ-ут-таворих» / Г. Камолова. - Душанбе: Дониш, 1984.-С.67.
7. Каримов, Ҳ., Маниёзов, А., Мирзоев, А., Рустамов, Ш., Тоҷиев, Д., Гаффоров, Р.Граматикаи забони адабии ҳозираи тоцик /Ҳ.Каримов, А. Маниёзов, А. Мирзоев,
Ш. Рустамов, Д. Тоҷиев, Р.Гаффоров. - Душанбе: Дониш, 1985, -356с.
8. Карминагӣ, М. Тӯҳфаи хонӣ. / М. Карминагӣ. Нусхаи маркази фарҳангии ба номи Шарифцон Ҳусейнзода.
9. Карминагӣ, М. Тӯҳфаи хонӣ. Дастнависи №1426 Институти забон ва адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоцикистон / Карминагӣ, М.
10. Қосимова М. Очеркҳо оид ба синтаксиси цумлаҳои соддаи насри асри 11 / М. Қосимова. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 215 с.
11. Ҷумъава Б. Баъзе хусусиятҳои категорияи цамъбандии цонишинҳои дар романи «Фирдавсӣ»-и Сотим Улугзода / Баҳор Ҷ. // Паёми ДМТ, - Душанбе: Сино, №1 (65). 2011. - 356с.
12. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: Изд-во «Восточная литература», 2001. - 600 с.
13. Сиёев Б. Таърихи цонишинҳои забони тоцикӣ. - Душанбе:Дониш, 1972. - 235c
14. Сулаймонов, О. Хусусиятҳои морфологии «Таърихи Байҳақӣ»: рисолаи номзадӣ
барои дарёфти дарацаи н. и. филологӣ:10.02.22. / Сулаймонов Оқилхӯца
Шарифцонович. - Хуцанд, 2008.
15. Шарифов, Б. Хусусиятҳои морфологии «Бадоеъ-ул-вацоеъ»-и Восифӣ / Б. Шарифов. - Душанбе: Дониш, 1985. - 232 с.
Reference Literature:
1. Jones, William. A Gammar of the Persian Language / William Jones. The ninth edition. -London, 1828. -283pp.
2. Ibraheem, Meerza Mohammad. A Gammar of the Persian Language / Meerza Mohammad Ibraheem. - London, 1841. -pp.119-128.
118
Ashrapov B.P. Grammatical Peculiarities of Personal Pronouns in «Tuhfat-ul-Khoni» by Muhammadvafoi Karminagi
3. John R. Perry. Tajik-Persian Reference Grammar / Perry J.R. Brill Leiden, - Boston, 2005. -528 pp.
4. Mace, John. Persian Gammar / John Mace - London, - New- York 2003. -223pp.
5. Phillott D.C. Higher Persian Grammar for the Use of the Calcutta University / D.C. Phillott. - Calcutta: printed at the Baptist Mission Press, Calcutta, and Published by the University, 1919. - 975pp.
6. Kamolova G. Morphological Peculiarities of «Majmu'-ut-tavorikh» / G. Kamolova / -Dushanbe: Knowledge, 1984. - pp. 67.
7. Karimov H., Maniyozov A., Mirzoyev A., Rustamov Sh., Tojiyev D., Gafforov R. A Grammar of Modern Tajik Language. Part 1. Phonetics and Morphology. / H. Karimov, A.Maniyozov , A. Mirzoyev, Sh. Rustamov, D.Tojiyev, R Gafforov. - Dushanbe: Knowledge, 1985, - 356
pp.
8. Karminagi, M. Donation ofKhoni. / M. Karminagi. Copy of the Cultural Centre named after Sharifjon Huseynzoda.
9. Karminagi, M. Donation of Khoni. / M. Karminagi. Manuscript (№1426) of the Institute of language, literature, Oriental studies and written heritage under Tajikistan Republic Academy of Sciences
10. Qosimova M. Essays in Reference to the Syntax of Simple Sentences of Prose of the Xl-th Century /M. Qosimova. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 215pp.
11. Juma'yeva B. Some Peculiarities of Plural Pronouns in the novel“Firdawsi” by Sotim Ulug-zade / Bahor J. //Bulletin of TNU, - Dushanbe: Sino, Issue №1 (65). 2011. -356pp.
12. Rubinchik Yu.A. Grammar of Modern Literary Persian Language. / Yu.A. Rubinchik. -M.: Oriental Literature, 2001. - 600 pp.
13. Siyoyev B. History of Tajik Language Pronouns / B, Siyoyev. - Dushanbe: Knowledge, 1972. - 235 pp.
14. Sulaymonov, O. Morphological Peculiarities of «Ta'rikhi Bayhaqi»: Dissertation for Candidate’s degree in philology: 10.02.22. / O. Sulaymonov. - Khujand, 2008. - 150 pp.
15. Sharifov, B. Morphological Peculiarities in «Badoye'-ul-vaqoye » by Vosifi / B. Sharifov. -Dushanbe: Knowledge, 1985. - 232 pp.
119
