CC BY
38
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
УДК 81,2Т М.С. КЕНҶАЕВА
ББК 4Т
ТАРКИБҲОИФРАЗЕОЛОГИДАР "ҒИЁС-УЛ-ЛУҒОТ"
Вожаҳоикалидӣ: фразеология, анвои воҳидҳои фразеологӣ, таркибҳоифразеологӣ, фарҳанг,"Ғиёс-ул-лугот"
Воҳидҳои фразеологӣ чун категориям махсуси лугавӣ хусусиятҳои ниҳоят гуногуну мухталифи лафзӣ доранд ва бо вуҷуди чун моли тайёри забои маҳсуб шуданашон, ҳамчунин вобаста ба вижагиҳои маъноию сохториашон метавонанд ҷилоҳои нав ба нав пайдо кунанд. Асоситарину муҳимтарин сарчашмае, ки тобишу ҷилоҳои маънии онҳоро нишон дода метавонанд, фарҳантҳо, хоса фарҳантҳои тафсирӣ мебошанд. Маҳз онҳо имкони тафсиру маънидоди ҳаматарафаи воҳидҳои лафзӣ, аз ҷумла, фразеологизмҳоро дороянд. Яке аз чунин фарҳантҳое, ки тафсири воҳидҳои фразеологиаш ҷолиб аст, "Ғиёс-ул-лугот"-и Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурӣ мебошад.
Маълум аст, ки фразеологизмҳо навъу намуди гуногун доранд. Яке аз онҳо дар забоншиносии тоҷик бо номи таркибҳои фразеологӣ маълум аст. Фразеологи тоҷик профессор Ҳ. Маҷидов онҳоро ба "таркибҳои синтаксисии шахшуда ва ба хукми ифодаҳои рехтаву устувори забои табдилёфга" (3,37) ҳисобида, таъкид намудааст, ки онҳо мисли унсурҳои дигари фразеологӣ маънои яклухту бутунро ифода менамоянд.
Муратгибони "Лугати терминҳои забоншиносӣ" X. Хусейнов ва К. Шукурова вайро воҳидҳои фразеологии озод хонда, шарҳ додаанд, ки "онҳо дар таркиби калимаҳо нисбатан озод меистанд ва маънои яклухти онҳо ба маънои яке аз калимаҳо вобастагӣ доранд" (11,34). Аз ин ҷиҳат онҳо ба ибораҳои озоди синтаксисӣ хеле қаробат доранд. Яке аз ҷузъҳояшон тагйирпазир буда, вайро бо вожаи дилхоху мувофиқи мақсад иваз кардан мумкину ҷоиз аст. Шарти муҳим дар устувории як ҷузьи асосист.
Таркибҳои фразеологӣ яке аз маъмултарин анвои воҳидҳои фразеологии забони тоҷикй маҳсуб меёбанд. Ҳамон тавре ки профессор X,. Маҷидов қайд мекунад, онҳо ду хел мешаванд (3,38). Як навъашон аз пайвасту алоқаманд шудани ду вожаи мустақилмаъно ба вуҷуд меоянд: обуравган-такаллуф кардан дар суханронӣ, (5,18) асваду аҳмар-киноя аз мулки Ҳабаш ва Рум ва баъзе Араб ва Аҷам навишта (5,56) , дасту дил-ба маънии кувват ва ҳиммат (5,335). Намуди дуюм аз як воситаи ёвар, яъне калимаи ёридиҳанда ва калимаи мустақилмаъно таркиб меёбад: Бар ангушт печидан-бд доштан ва машхур кардан (5,18), бар рӯ давидан-шӯШ кардан (5,127), дар бар овардан-бтд кардан (5,331), dap хат шудан-дарҳам ва хароб шудан ва шарманда шудан ва мансух ва рад ва мутагайир ва андуҳ шудан, зеро ки касе оҷиз мешавад дар давидан ба касе хатте ба гирди худ кашида менишинад (15,331). Умдатарин вижагии онҳо дорой як вожаи мустақилмаъно ва пешоянду як вожаи ёвар буданашон мебошад. Маҳз бо чунин хусусияташон онҳо аз гурӯҳҳои дигари фразеологӣ фарқ мекунанд. Масалан, аз ҳам гузаштан, аз ҷо бардоштан, аз ҷо баромадан, аз гилоф баромадан, аз ҷо даромадан, аз буни дандон, ба кор бурдан, бар ангушт печидан, ба пуст гуфтан, ба пӯст уфтодан, бар буногӯш задан, бар мижгон давидан, бар об бастан, бар он дил, бар он cap, авроҳ бурдан, бар рӯ давидан, абр рӯ истодан, аз сари (1,52,111,128,121,139) ман аз пешоянд, вожаҳои мустақилмаъно ва калимаи ёвар таркиб ёфтаанд. Бояд тазаккур дод, ки феъли таркибҳои мазкур маънои мадозй гирифтаанд. Агар таркиби аз ҳам гузаштан "мурдан ва аз якдигар чудо шудан"-ро ифода карда бошад, аз ҷигар гузаштан ба маънои "баддилй ва номардй кардан", аз ҳам гузаронидан бар такя ба "Чароги ҳидоят" “киноя аз қатл кардан" тафсир гаштааст. Бо пешоянди аз ва феъли уфтодан 5 таркиб сохта шудааст. Аз хар уфтодан машхуртарини онҳост. Мураттиби "Ғиёс-ул-лугот" дар асоси ташреҳоти "Рашидӣ", "Бурҳони қотеъ" ва "Латоиф" ин таркибро ба маънои мурдан (5,52) эзоҳ медиҳад. Ammo дар забони адабии ҳозираи тоҷикй он ба маънои шахси беҳолу мадор, бекора, корношоям, ноҷунбон истифода мешавад. Аз чашм уфтодан “беэътибор шудан дар наздикасе"(5,52), аз pay уфтодан "раҳгумкардан"(5,52), аз назар уфтодан “нописанд ва беэътибор шудан"(5,53), аз паргор уфтодан "ба маънии зоеъ ва бекор шудан"(5,53) ташреҳ шудаанд.
Аз паргор уфтодан- ро доктор Раҳим Афифй дар "Фарҳангномаи шеьрй" бо тунаи аз паргор шудан “киноя аз бехуд шудан, аз даст рафтан, аз дойра берун рафтан" эзоҳ додааст, ки аз лиҳози маъно ба шарҳи Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурӣ наздик мебошад, яъне ҳарчанд ки феъли чунин таркибҳо гуногунанд, вале қаробати маъноиашон барқарор мебошад. Қолаб устувор асту маънй -мухталиф.
Дар 'Тиёс-ул-лугот”бо пешоянди аз таркибҳои фразеологии зиёде ташреҳ шудаанд: аз ҷо бардоштан (касеро таращй додан ба рутбаи ӯ; аз цо баромадан (беҳавсалагӣ кардан; аз гилоф баромадан (беҳиҷоб шудан; азчр даромадан (азҳолатинекбаҳолатибадрафтан;) (5,52).
187
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Дар "Фарҳангномаи шеърӣ"-и Раҳим Афифӣ бо пешоянди аз ва феъли даромадан таркиби аз поӣ даромадан чун киноя аз афтодан, бечора шудан, дармонда ва нотавон гаштан зикр (2,127) шудааст. Аз пой даровардан бошад, киноя аз афкандан вайрон кардан, нобуд кардан, аз пой (2,124) дарафтодан киноя аз нобуд шудан, дармонда ва нотавон гаштан (2,124)фаҳмида шудааст. Ду гунаи дигар дар саҳифаҳои фархднги мазкур ба чашм нарасид.
Дар "Лугати нимтафсилии тодикй барои забони адабии тодик"-и устод С. Айнӣ таркиби аз ҷо даромадан ба маънои "ба ҳаяҷон омадан" омадааст. Дар ин лугат таркибҳои дигари мутазаккира ҷой наёфтаанд.
Дар "Фарҳангномаи шеърӣ" таркибҳои фразеологии аз ҷо бурдан "киноя аз беқарор кардан, хашмгин кардан, парешон сохтан" (2,126); аз ҷо рафтан "киноя аз до ба до шудан, тагйир ёфтан, нобуд шудан, хашмгин гаштан, беҳавсалагӣ кардан" (2,126); аз ҷо шудан “киноя аз ба ҳаракат даромадан, тагйир ёфтан, хашмгин шудан, беҳавсала ва музтариб гаштан"(2,126) тафсир ёфтаанд. Аз муқоисаи ташреҳот маълум гашт, ки ду таркиби сонӣ пурра ҳаммаъноянду аввалй аз дихдти субъекти амал (фоилу мафъул) фарқ мекунад.
Бо масдари афтодан Пуфтодан низ дар фарҳанги муқоисашаванда таркибҳои аз хар афтодан ва азроҳ афтодан ба назар расид, ки эзоҳаш бо шарҳи "Ғиёс-ул-лугот”айният дорад.
Таркибҳои фразеологии "Ғиёс-ул-лугот", ки аз як калимаи мустақилмаъною як вожаи ёвар, ё ду вожаи мустақилмаъно бо пайвандаки пайвасткунандаи пайиҳами "у" сохта шудаанд, бо мурури замон серистеъмол ё умумиистеьмол гаштаанд. Гурӯҳе аз он то замони мо расидаанд, гурӯҳи дигарашон камистеьмолу нудратистеъмол шудаанд ва гурӯҳи сеюмашон танҳо дар доираи забонй адабй мустаъмаланду гурӯҳи чаҳорумашон тамоман аз истифода баромадаанд.
Дар лугат бо вожаҳои баъс ва нашр таркиби фразеологй оварда шудааст, ки баъсу нашр "киноя аз рӯзи қиёмат, ки дар он вақт хдма мурдагон ва замин барангехта хоҳанд шуд ва ба ҳар тараф пароканда хоҳанд гашт. Калимаҳои мазкур дар лугатҳои ба мавриди муқоисаи мо маъниҳои гуногун эзоҳ дода шудаанд.
Аз ин ду вожаи мухталифмаъно як таркиби фразеологие сохта шудааст, ки бино бар шарҳи Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурӣ "мавҷуд шудан ва табоҳ гардидан"-ро ифода мекардааст (5,136). Он имрӯз аз истеъмол баромадааст.
Дар "Ғиёс-ул-лугот" ин вожа танҳо ба маънии "барангехтан ва қиём" шарҳ дода шудааст. Маълум мешавад, ки Ромпурӣ дар шарҳи калима танҳо бо мафхуми динӣ махдуд гардидааст.
Шарҳи маънии вожаи мазкур дар "Ғиёс-ул-лугот" фарқ дорад: «нашри бӯи хуш; ва дигарбора сабз шудани гиёҳ; ва буридани чӯб ба арра; ва густурдан ва фош кардани хабар; ва маҷозан ба маънии зиндагӣ; ва ба фатҳатайн (яъне нашар) пароганда шудан ва парогандагон воҳид ва ҷамъ яксон омада» (6,343).
Нашр дар забони адабии ҳозираи тоҷикӣ, маъмулан, ба маънои интишор додан, парогандан, паҳн кардани китобу мақола ва умуман навиштае ё гуфтае фаҳмида мешавад (8,905).
Таркиби дигарӣ касу кӯ(й) буда, баръакси пешин то имрӯз роиҷ мондааст. Дар забони адабии муосири тоҷикӣ таркиби бекасу кӯй ба маънии бечора, бемолу мулк ва макон, ломакой маъмул аст, аммо гунаи касу кӯй ба нудрат дучор меояду ҷузъҳои он дар алоҳидагӣ фаровон мустаъмал мегарданд. Аз шарҳи "Ғиёс-ул-лугот" муайян мегардад, ки он замоне "ба маънии акрабо ва рафиқо" (6,169) мустаъмал будааст. Вожаҳои ҷузъҳои таркиб дар алоҳидагӣ чунин маъниро дороянд. Дар "Ғиёс-ул-лугот" кас ба маънии ёр ва рафиқ ва марди шариф; ва ба маънии мутлақ одамй низ меояд. Бояд таъкид намуд, ки ин таркиб дар чопи кириллии асар ба шакли калима (касукӯ) низ оварда шудааст (6,169; 7,126).
Ҳангоми қасаму савганд таъбири таркибии туву Худо истифода мешудааст. Ҳамчунин ҳини бо номи Худо қасам хӯрдан бар он ифодаи «Худо бар ту» таркиби мазкурро ба маънои ту медониву Худо ба кор мебурдаанд, ки он аз донишини шахси дуюми танҳо (ту) ва вожаи Худо (Офаридгор, Оллоҳ) бо пайвандаки «у» сохта шудааст.
Кушодану бастани мушкилоти кореву амале бо фразеологизми таркибии ҳаллу ақд ифода мешудааст ва мураттиби лугат онро бо чунин ташреҳ ҷой додааст, ки мурод аз он омаду ноомади кор мебошад (5,281).
Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурй бо такя ба «Мусталаҳот» таркиби ҳафту ҳаштро «киноя аз гуфтори хусуматангез» (6,385) маънидод кардааст, ки ба маънои ҳафту ҳашт гуфтан, пасту баланд гуфтан, дурусту нодуруст гаи задан, фаҳмидаю нофаҳмида ҳарф задан корбаст мегардад. Чанд таркиби фразеологии дигар бо пайвандаки пайвасткунандаи «ва» дой дода шудаанд, ба мисли аҳлан ва саҳлан ва марҳабан, азза ва ҷалла, харц ва илтиём.
Дастури араб будааст, ки "чун касе аз роҳи дур биёяд, ин ҳар се калимот гӯянд. Аҳлан, яъне омадй ту ахду ақрабои худро, саҳлан ба маънии сайр кардй ту замини нармро, марҳабан дои ту фарох аст" (5,101).
188
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Чунин таркиби сеҷузъа дар лугат хеле кам аст. Азза ва ҷалла имрӯзҳо дар дуо дар қолаби Худой азза ва далла чун сифати он бисёр кор фармуда мешавад. Шарҳи Муҳаммад Ғиёсиддин чунин аст: ду сигаи мозист; ба маънии голибшуда ва бузургшуда ва ин мозй барон давом аст (6,65). ВФ-и дигар харқ ва илтиём ба маънии "пора шудан ва боз бо ҳам пайвастан" роиҷ будааст. Харц даридану пора шудан бошад, илтиём амали баръакси он ба ҳам пайвастан, як шудан, ба ҳам омадан якпорча гаштанро мефаҳмонидааст (5,85,300). Баргардонандаи лугат А. Нуров дар "Мулҳақот"-и он калимаи илтиётую ба харқ (7,114) ҳавола кардааст. Вожаи харқ ба таври зайл шарҳ дода шудааст: даридан ва пора шудан; ва ба фатҳатайн (яъне харақ) шарманда шудан ва хумқ; ва ба истилоҳи хукамо шарм ва ҳаё кардан дар дое, ки шарму ҳаё лозим набошад (5,300). Ин таркиб дар забони имрӯзаи тодикй кор фармуда намешавад.
Бояд қайд намуд, ки бо шумораҳо таркибҳои фразеологй хеле зиёд сохта мешудаанд, ки чанде аз онҳоро мусаннифи асари мавриди таҳқиқ овардааст ва ин до баъзеашонро баррасӣ хоҳем кард. Дар "Ғиёс-ул-лугот”воҳидҳои фразеологие низ дой дода шудаанд, ки ҳар ду таркибашон аз шумора иборатанду бо пайвандак алоқаманд шудаанд: панҷу чаҳор (киноя аз нуҳ фалак ё панд хавос ва чаҳор табъ (5,168); саду чаҳордаҳ (мурод аз сураҳои Қурьон, ки саду чаҳордаҳ аст, ё он ки саду чаҳродаҳ кдлби чаҳордаҳ сад бошад; машхур аст, ки дар вудуди одамӣ ҳазору чаҳорсад банд аст ва ҳар банд барон фоидаи дигар аст (6,7); Паяцу чаҳорую метавон истилоҳи нудумшиносй номид, зеро аз ташреҳ бармеояд, ки он ифодагари нуҳ фалак, нуҳ табақаи олам будааст. Мисли шумораи аввал саду чаҳордщ низ таркибҳои фразеологй ҳисоб меёфтаанд.
Дар "Ғиёс-ул-лугот" таркибҳои фразеологие низ дучор гардиданд, ки онҳо бо як пешоянд+як калимаи мустақилмаъно (ба дуним(5,348)) сохташудаанд.
Профессор X,. Мадидов дуруст кдйд кардааст, ки муҳимтарин вижагии таркибҳои фразеологй устувории сохтори онҳост. Вожаҳои таркиби ин унсурҳо қолаби рехтаи фразеологиро ташкил медиҳанд ва онҳо низ чун моли тайёри забои танҳо дар ин ё он шакли муайян хусусияти фразеологй зоҳир менамоянду баробари тагйир додани дузъҳо ё яке аз онҳо воҳиди озоди синтаксисй падид меояд. Маъмулан яке аз таркибҳо устувор буда, бори маъниро ба худ мегирад ва таркибҳои дигар метавонанд тагйир ёфта, чун воҳидҳои ёвар хизмат намоянд. Дар асари мавриди тахқиқ воҳидҳои фразеологии аз як пешоянд ва калимаи мустақилмаъно таркибёфта мисли аз сари даст, ба сари мая, бод дар мушт камтар дучор гаштанд ва тобишҳои маъноиашон низ беш нестанд.
Маълум аст, ки пешоянди “аз" ба сарчашмаи амалу ҳолат ё воқеа далолат мекунад. Дар фарҳанг таркиби фразеологии “аз сари даст" бо такя ба "Фарҳанги Рашидй" чун ифодагари "бетааммул ва чует ва дилд"(5, 50) омадааст. Таъкид бояд намуд, ки худи ВФ-и сари даст низ ба маънии зайл дой дода шудааст: “филфавр ва чолокй; ва билоизофат (яъне сардаст) ба маънии ҳақир ва камъиёр; ва номи чӯбдасти қаландарон"(5, 418). Чун таркиб бо ду маънй (зуд, бетаъхир, саривақт, ҳамзамон) ва чун вожаи мураккаб ба се маънй (ҳақир, дараҷаи сой ва холисии металли қиматбаҳо; чӯбдасти қаландарон) корбаст мешудааст.
Қолаби нишондода бо пешоянди "ба" сохташудааст: “бадуним"-ую Муҳаммад ҒиёсиддиниРомпурӣ таъкид менамояд, ки дар "Баҳори Адам" маънои "ду пора" шарху эзоҳ дода шудааст (5,348), вале пешоянди “аз" бо вожаҳои дигар гашта, дар бунёди бисёр воҳидҳои фразеологй иштирок намудааст.
Таркибҳои фразеологии лугат бештар бо пешояндҳои “ба", "бар", "бо", "дар" сохта шудаанд. Пешояндҳои “ба" ва "бар" вазифаи маъмулии хешро адо намуда, ба самте равона шудани ҳаракату ҳолатро далолат кардаанд: ба бинйрасидан, ба паргор будан, ба cap шудан, бароҳ бурдан, ба крим рехтан, бар баногуш задан, бар ангушт печидан, бар мижгон давидан, бар об бастан, баррӯ давидан, бар рӯ истодан, бо худ барнаёмадан, дар бар овардан ва г.
Қолаби мазкурро таркибҳои фразеологй ҳисобидан равост, зеро дузъи феълиашон ба маънои аслй наомадаанд. Масалан, ба бинй расидан-кщтби март шудан ва аз зист ба танг омадан (5, 117); ба паркор будан бацоида ва крнун будан(5,1М) маънидод шудааст. Ин таркиб седузъа буда, аз пешоянди “ба", вожаи мустақилмаънои паркор ва феъли ёвари будан таркиб ёфтааст. Калимаи паркор ба пуркор ҳавола шуда, пуркор чунин эзоҳ гардидааст: гоҳе ба маънии доно ва айёр бошад; ва ба фатҳ (яъне паркор) қалами оҳании душоха, ки бад-он дойра кашанд; мадозан гоҳе ба маънии дойра ва ҳалқа ва тавқ низ меояд (аз "Шарҳи Қирон-ус-саъдайн" ва гайра) (5, 162); ва баъзе паргор (билфатх), ки бад-он дойра мекашанд, ба кофи форей хонанд,ба далели он ки муарраби ин фирҷор аст. Чй кофи форсиро дар таъриб ба дими арабй бадал кунанд ва кофи арабиро. Ин калима ҳоло ба гунаи паргор чун номи асбоби геометрй маъмул буда, барои доиракашй истифода мешавад.
Гунанокии пешояндҳо ва калимаҳои мустақилмаънои таркибй дар чунин ВФ ҳам ба назар расид: ба чашм // бар чашм. Дар як қатор воҳидҳои фразеологй ҷузъҳои мустақилмаъно тагйир ёфтаанд: дар кор гирифтанИдар кор кардан.
Қолаби дуюм аз калимаи мустақилмаъно+пешоянд+калимаи мустақилмаъно таркиб ёфтааст: даст бар дил, даст ба рӯи даст; Дақ аз дилбар; маҳ бар кӯҳон; гӯш то гӯш; пой дар гил; сабз дар сабз; cap дар ҳаво.
189
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
Пешоянди содаю аслии "дар" барои ифодаи маҳаллу макони ҳодисаю воқеа, объекту нишонии сухан хизмат кардааст. Воҳидҳои фразеологии ин қолаб асосан седузъа буда, пешоянд дар мобайни таркиб дой гирифтааст.
Фразеологизми соматикии “даст бар дил" дар лугат ба таври зайл маънидод гардидааст: "киноя аз бекдрор ва музтариб, зеро ки ҳар киро дил метапад, даст бар дили худ мегузорад; ва дар "Шаръ-уш-шуаро" ба маънии одиз; ва даст бар дил гузоштан ба маънии тасаллй кардан низ омада ва манъ кардашуда ва боздошташуда" (5, 335). Бо такя ба ташреҳи муаллифи "Мусталаҳот" бекору муаттал буданро Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурй бо таркиби “даст бар рӯи даст" (5, 334) ифода намудааст, ки мухаффафи даст бар рӯи даст тузошта нишастан мебошад.
Пешоянди “аз" дар байни калимаҳои дар ва дилбар омада, "номи фанне аз куштй" -ро (5,339) ифода кардааст (дар аз дилбар). Дар хусуси вожаи дар Ромпурй шарҳашро чунин идома додааст: ва дар "Чароги ҳидоят" ба маънии хушоянда; муаллиф гӯяд, ки ин исми мураккаб аст ва аз чаҳор лафз; дақ (билфатҳ) ба маънии кӯфтагӣ ва малол аст ба сабили мадоз" (5, 339).
Вожаи дар “ба маънии гадой ва навъе аз либоси пашмина; ва ба маънии эътироз ва мулоҳиза кардан дар кори касе; ва навъе аз ақмишаи нафис; ва билфатҳ ва ташдид (дақк) кӯфтан ва орд кардан; ва билкаср (диқк) борик ва андак; ва номи иллатест, ки одамонро борик кунад; ва дар "Баҳори Адам" навишта, ки дақ ба маънии гадой мадоз аст, зеро ки он дари дигаронро кӯфтан аст барои таҳсили муроди худ"(5,339). Маълум шуд, ки вожаи мазкур дар сарчашмаҳои гуногун ба маъноҳои мухталиф шарху эзоҳ ёфтааст.
Калимаи дилбар дар "Ғиёс-ул-лугот" дойгир шудааст. Аз таркиби мазкур маънои пинҳон шудан, руст шудан, паноҳ бурдан, худро паси девор гирифтан, аз чашм дур (гоиб) шудан, паноҳ бурдан аз ёр, маҳбуба, каси дигар, дилбарро доштааст, зеро киштй девораву таворае дорад, ки якеро аз дигаре дудо медорад ва шояд ин маънй бо он қаробате дошта бошад. Аммо ба кадом маъное, ки бошад, ба маънои аслии таркиб ягой дахле надорад.
Мар бар кӯҳон киноя аз рӯшноии хира, тунук, гайридоимй ва ноустувору ноаён мебошад (6,325). Дар «Ғиёс-ул-лугот" чун номи суруд маънидод гадидааст.
Миёни мардум ва дар забони адабии муосири тодикй таъбирҳои cap то cap, аз аввал то охир, аз ин тараф то он тараф ва г. машхуранд. Дар фарҳанги мавриди омӯзиш таркиби гӯш то гӯш- ба маънои "аз интарафто он тараф", "аздудониб"(6, 200) истеъмол гардидааст.
Таркиби сабз дар сабз низ "номи навое аз мусиқӣ" ифодагари андар чизе, аниқтараш мусиқӣ андар мусиқие будан аст (5, 409).
Таркибҳои пой дар гил (гирифтор ва хдйрон (5,159); cap дар ҳаво (ба маънии муштоқ ва парешон ва овора (5, 417); барои ифодаи ҳолати ногувор, ноҳинҷор, гайримуътадил, гайримуқаррарии шахе корбаст гардида метавонад ва дар натиҷаи қиёсу монандкунии ҳолат, ҳодисаю вазъият пайдо гардидааст.
Дар таърихи забони адабии тодикй ва забони муосири тодикй дар адабиёти бадей ва нутқи ҳамарӯзаи мардум воҳидҳои фразеологии бо қолаби калимаи мустақилмаъно+ пайвандакт калимаи мустақилмаъно (седузъа) сохташуда фаровон кор фармуда мешаванд, зеро онҳо яке аз воситаҳои хуби муассирй, бо латофату зарофат баён намудани фикранд. Дар асар низ бо қолаби мазкур воҳидҳои фразеологии зиёд дучор омаданд. Бисёре аз онҳо бо пайвандакҳои пайвасткунандаи пайиҳами "у", "ва" фаровон ба кор рафтаанд. Онҳо баробари аз лиҳози сохт якхела буданашон аз диҳати таркиббандии калимаҳои мустақилмаънояшон, ҳаммаъноию ҳамнишиниашон гуногун ва долибу қобили тахдиланд: Масалан, таркибҳои дару лар; лагу даг; шадду мадд; касу кӯ; рарман ва арман аз диҳати вазну қофия бо ҳам омада бошанд, бархе бинобар ҳаммафхуму наздикмаъно буданашон ҳамтаркиб гардидаанд: солиман ва гониман, баъсу нашр, ҷабр ва муробала. Баъзеи онҳо ба муродифоти дуфт ё худ дуфтмуродифот қаробат дошта, ҳамвазну ҳамоҳанганд. Гурӯҳи дигарашон мисли мушту дарафш (киноя аз амри пурдушвор; обу гил (киноя аз қолаби башарй); обу равган (такаллуф кардан дар суханорой); оширу маъшур (ду нигини мутагоируллавн, ки дар як ангуштарй бошад); Радду бадал (суханҳои кадвокад, ки дар ҳолати баҳсу муқобара бар забои оранд); раъсу занаб (он чй дар осмон аз тақотуи минтақаи фалаки давзаҳар ва моили сурати мори бузург ба ҳам расад як тарафашро Раьс гӯянд ва тарафи дигарро Занаб; ва инро тиннини фалак низ гӯянд; ва соҳиби "Қомус" гӯяд, ки тиннини сафедест дар осмон, ки танааш дар шаш бурд аст ва думаш дар бурди ҳафтум ва сайр мекунад чун кавокиби сайёра); сабзу нимсабз (ду навъ аз ранги сабз, ки яке багоят сабз бошад ва дигаре низ сабз бошад моил ба зардй; ва мардум аз новоқифӣ серу нимсер гӯянд; ва ба дои муваҳҳада ва зои мӯьдама ба ҳар ду до таҳтонӣ ва рои муҳмала хонанд); сару кор (хоҳиш ва кор; чи лафзи cap ба маънии майлу хоҳиш аст); чаку чона (чак факи исфал, занах ва чона зақан; киноя аз қобилият ва истеъдод); чашму чарог (киноя аз сабаби биной ва сармояи басорат); шумалан ва истирлолан (истикдолан киноя аз кардани коре ба зоти худ бе иттибоъ ва рафоқати дигарон ва шумулан, яъне биттабаъ ва ба пайравии дигаре ба коре даромадан, чунончи подшоҳе тобеи подшоҳе шавад, домеи умарои ҳамроҳаш низ мутей он подшоҳи голиб шаванд. Ва насби лафзи шумул ва истикдол ба диҳати он аст, ки ба маҳаллаи худ
190
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
дар таркиби ҳол воқеъ шудааст); тавъан ва карҳан (кадре хуш ва қадре нохуш); ло ва наъам (ҳар ду ҳарфи эъҷобанд; ло барои нафй ва инкор ба маънии не ва нест; наъам барон исбот ва иқрор, ба маънии оре ва бале аз вожаҳои зидмаъно таркиб ёфта, хусусияти мутазодҳои ҷуфтистеьмолро соҳиб гаштаанд.
Миёни мардум таъбирҳое маъмул аст: саломатро ганимат лозим аст; ҳар ки саломат аст, ӯро ганимат лозим аст; солимиву ганимат ва г. Мураттиб гунаи солиман ва гониманро оварда, "ба маънии дар он ҳол, ки саломатбошанда ва ганиматоранда" (5,404) шарҳдодааст.
“Ғиёс-ул-лугот", ки фарҳанги тафсирист, дар он баробари шарҳу эзоҳи калимаҳои гуногун роҷеъ ба бисёр соҳаҳои илму фанни замоин муаллиф маълумоти мушаххасро хондан мумкин аст. Бархе аз оной дар қолаби ВФ-и тасвирй, чанде дар шакли таркиб омадаанд, ки цабр ва муцобала яке аз онҳост. Аслан ҳар кадоме аз ин вожаҳо ифодагари як соҳаи илми ҳисоб мебошанд. Аммо онҳо дар доираи таркиби мазкур хусусияти фразеологй пайдо намуда, аз тарафи мусанниф ба тариқи зайл шарҳ дода шудааст: "илмест аз фунуни ҳисоб, ки дониста мешавад ба он бисёрй аз маҷҳулоти ададия ба зиёдат кардан ва кам кар дани аъдод дар мабодии матлуб; чи дабр дар истилоҳи ин илм ба маънии зиёда кардан аст ва муқобала ба маънии кам кардан ва сокит кардан" (5,228).
Дар ҳамаи асарҳои дастурию назарӣ таъкид мегардад, ки пайвандакҳои пайвасткунандаи пайиҳам аксаран метавонанд ҳамдигарро иваз намоянд ва цанбаи ҳамвазифагию наздиквазифагиашон зиёд аст. Аммо хусусиятҳои услубиву функсионалии алоҳидаашон боқӣ мемонад. Дар урфият ҳам онҳо ҳамдигарро зуд-зуд иваз менамоянд. Дар фарҳанги мавриди таҳлил низ чандин воҳидҳои фразеологие оварда шудаанд, ки воситаи таркиббандиашон пайвандакҳои «ва», «у» мебошад. Маълум мешавад, ки дар замони таълифи лугат низ пайвандаки «у» фаровон мустаъмал будааст. Яке аз чунин таркибҳо лақу дақ буда, бино ба ташреҳи Муҳаммад Ғиёсиддини Ромпурй гунаи муарраби дакулац (5,339) аст ва ба маънои саҳрои бегиёху бедолу дарахт ва нообод истеъмол мешудааст. Дар асар гунаи дигари дар Хуросон маъмултари таркиби мазкур лақу дақ низ ба маънои замини ҳамвор сахти бегиёҳу бедарахт (6,212), маънидод шуда, илова гардидааст, ки он аслан лагу даг аст. Аммо ба ақидаи мусанниф, ки лақу дақро аз лаку дак бар омадааст мегӯяд, розй шудан душвор аст. Дар забони тоҷикй ҳодисаи фонетикии ба "г" табдил ёфтани овози "к" маъмул аст, вале ба "г" гузаштани "к" маъмул нест.
Зимни шарху эзоҳи воҳидҳои лугатй дар мавридҳои алоҳида (мисли калимаи боло) вожаю ибора ё таркиби эзоҳиро бо ягон воҳиди ҳамтуни забони ҳиндӣ қиёс кардани мураттиб бори дигар шаҳодати онанд, ки ӯ фарҳангашро барои форсигуёни Хцнд таълиф карда, асосан он вожаҳоро интихоб намудааст, ки миёни онон номаълуму номафхум будааст.
Ҳамин тавр, тахдили воҳидҳои фразеологии "Ғиёс-ул-лугот" собит менамояд, ки дар он таркибҳои фразеологй бо маъниҳои гуногуну мухталиф истифода ва тафсир гардидаанд. Зимни тафсир мураттиб маънии шумораи зиёди вожаю таркиб ва ибораҳоро барои форсигуёни Хцнд равшану возеҳ сохтааст, ки бархе аз онҳо хусусияти фразеологй пайдо намудаанду миёни авом номафхум будаанд. Таркибҳои фразеологй дар чаҳор қолаби мазкур мавриди истеъмол қарор гирифтаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Айнй, С. Лутати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик / С.Айнй,- Душанбе, Ирфон, 1976.- 568с.
2. Афифӣ, Р. Фарҳангномаишеърӣ / Р.Афифӣ.- Теҳрон: Суруш. 1374. - 870 с. - Ҷ.1
3. Маҷидов , Ҳ. Фразеологияизабониҳозираиточик/ Ҳ. Маҷидов. - Душанбе.1982.-178 с.
4. Маҷидов, Ҳ. Забони адабии муосири точик / Луғатшиносӣ// Ҳ. Маҷидов.- Душанбе, 2007.-254 с. - Ҷ. 1.
5. Ромпурй, Муҳаммад Ғиёсиддин. Ғиёс-ул-луғот / М.Ғ.Ромпурӣ.-Душанбе, 1987 - 480 с. -Ҷ.1
6. Ромпурй, Муҳаммад Ғиёсиддин. Ғиёс-ул-луғот / М.Ғ.Ромпурӣ-Душанбе, 1988 - 462 с. .-Ҷ.2
7. Ромпурй, МухаммадҒиёсиддин. Ғиёс-ул-луғот / М.Ғ.Ромпурӣ.- Душанбе: Адиб, 1989.- 472 с.-Ҷ. 3
8. Фарҳанги забони точикй: дар 2 ҷ.-М.: Советская энциклопедия, 1969.- 951 с. -Ҷ.1
9. Фарҳангизабонитоҷикӣ: дар 2 ч.-М.: Советская энциклопедия, 1969. -949 с. -Ҷ.2
10. Фозилов, М. Фарҳангиибораҳоирехтаизабониҳозираиточикй/ М.Фозилов.-Душанбе, 1964. -С.145-146.
11. Хусейнзода, Ҳ. Лутати терминҳои забоншиносӣ / Ҳ.Ҳусейнзода, К.Шукурова.- Душанбе: Маориф, 1983.- 255с
REFERENCES:
1. Aini, S. Tajik half-explanatory dictionary of Tajik literary language / S.Aini.- Dushanbe, Irfon, 1976.- 568p.
2. Afifi, R. A dictionary of poem / R.Afifi.- Tehran: Surush. 1374. - 870 p.- V.1.
3. Majidov, H. The phraseology of modern Tajik language /H. Majidov. - Dushanbe.1982.-178 p.
4. Majidov, H. Modern Tajik literary language /Lexicology //H. Majidov.- Dushanbe, 2007.-254 p. - V. 1.
5. Rompuri, Muhammad Ghiyosiddin. Ghiyos-ul-lughot / M.Gh. Rompuri. Dushanbe, 1987. - 480 p. -V.1.
6. Rompuri, Muhammad Ghiyosiddin. Ghiyos-ul-lughot / M.Gh.Rompuri. Dushanbe, 1988. - 462 p. .-V.2.
191
НОМАИ ДОНИШГОҲ* УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ* SCIENTIFIC NOTES
№1(42) 2015
7. Rompuri, Muhammad Ghiyosiddin. Ghiyos-ul-lughot/M.Gh.Rompuri.- Dushanbe: Adib, 1989.-472 p.-V.3.
8. Tajik language explanatory dictionary. in 2 v. -M .: Sovetskaya Entsiklopedia, 1969.- 951 p. -V.1
9. Tajik language explanatory dictionary. in 2 v. -M .: Sovetskaya Entsiklopedia, 1969.- 949 p. -V.2
10. Fozilov, M. A dictionary of set expressions of modern Tajik language / M.Fozilov. Dushanbe, 1964 p. -P.145-146
11. Huseinzoda, H. A dictionary of linguistic terms / H.Huseinzoda, K.Shukurova.- Dushanbe Maorif, 1983.255p.
Фразеологические конструкции в «Гиёс-ул-лугот»
Ключевые слова: фразеология, виды фразеологических единиц, фразеологические конструкции, словарь, «Гиёс-ул-лугот»
Статья посвящена исследованию фразеологических конструкций «Гиёс-ул-лугот» - одного из наиболее достоверных средневековых словарей. Автор в результате всестороннего изучения фразеологических конструкций данного словаря формирует вывод о том, что большая часть фразеологизмов упомянутого лексикографического произведения сконструирована из одного самостоятельного и вспомогательного слова или двух самостоятельных слов с помощью соединительного союза «у» и отличается с точки зрения употребления. Отмечается, что одна часть фразеологических конструкций «Гиёс-ул-лугот» дошла до наших дней, другая группа используется ограниченно и редко, третья группа используется лишь в рамках литературного языка, четвертая - давно вышла из употребления. Для каждой из вышеперечисленных групп приводятся многочисленные примеры из «Гиёс-ул-лугот» Мухаммада Гиёсуддина Ромпури, и наравне с определением круга употребления рассматриваются различные значения, стилистические и функциональные особенности фразеологизмов. Автор статьи предлагает расширить круг употребления фразеологических конструкций данного произведения и, тем самым, способствовать обогащению словарного фонда фразеологизмов современного таджикского литературного языка.
Phraseological constructions in "Ghiyos-ul-lughot"
Keywords: phraseology, types of phraseological units, phraseological structures, vocabulary, "Ghiyos-ul-lughot"
The article studies the idiomatic constructions of "Ghiyos-ul-lughot", one of the most authentic medieval dictionaries. As a result of a comprehensive study of idiomatic constructions of this dictionary the author comes to conclusion that most of phraseological units of the mentioned lexicographical work are constructed from one independent and one auxiliary word or from two independent words with a copulative conjunction "y", and differ in terms of use. It is noted that one part of phraseological constructions of "Ghiyos-ul-lughot" has reached our days, another group is used limitedly and rarely, the third group is used only in the context of literary language, the fourth one has been out of use long ago. Numerous examples are presented from "Ghiyos-ul-lughot" of Muhammad Ghiyosuddin Rompuri for each of the mentioned groups. And different meanings, stylistic and functional features of phraseological units are reviewed on par with identification of the scale of use. The author proposes to expand the sclale of use of phraseological constructions of this work, and thereby to contribute to the enrichment of lexical fund phraseological units of modern Tajik literary language.
Маълумот дар бораимуаллиф:
Кенҷаева Манучеҳра Солеҳбоевна, сармуаллимаи кафедраи забон ва усули таълими они Коллеҷи омӯзгории Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба нами академик Б.ГГафуров (Ҷумҳурии Тоҷикистон, ш.Хуҷанд), E-mail:Shohzod9797@mail.ru
Сведения об авторе:
Кенджаева Манучехра Солехбаевна, старщий преподаватель кафедры языка и методики его преподавания Педагогического колледжа Худжандского государственного университета имени академика Б.Г. Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail:Shohzod9797@mail.ru
Information about the author:
Kenjaeva Manuchehra Solehboevna, Senior Lecturer, the Department of Language and its Method of Teaching, Teacher-training College, Khujand State University named after academician B.G. Gafurov (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail:Shohzod9797@mail.ru
192
