Научная статья на тему 'The Peculiarities of Approximate Numerals Usage in Firdawsi’s “Shakhname”'

The Peculiarities of Approximate Numerals Usage in Firdawsi’s “Shakhname” Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
152
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ / КОЛИЧЕСТВЕННЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ / ДРОБНЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ / ПРИБЛИЗИТЕЛЬНЫЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ / НУМЕРАТИВ / NUMERAL / QUANTITATIVE NUMERALS / FRACTIONAL NUMERALS / APPROXIMATE NUMERALS / NUMERATIVE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рахматова М.

В статье анализируются способы выражения понятия приблизительности в «Шахнаме» Фирдавси. Автор многочисленными примерами демонстрирует отличия в способах выражения приблизительности в эпоху «Шахнаме» и в последующие века развития таджикского языка. Утверждается, что некоторые способы выражения приблизительности, использованные Фирдоуси, отсутствующие в современном литературном таджикском языке, сохранились в некоторых диалектах.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article dwells on the ways of expressing the notion of approximation in Firdawsi's "Shakhname". Resorting to various examples the poet demonstrates the differences of these ways both of his own time and the following centuries accompanied by the evolution of the Tajik language. The author of the article asserts that some modes of conveying approximation used by Firdawsi and non-occurred in modern Tajik can be found in some dialects.

Текст научной работы на тему «The Peculiarities of Approximate Numerals Usage in Firdawsi’s “Shakhname”»

(2 _УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ У~ 65 ~

М. Ра^матова

ХУСУСИЯТДОИ ИСТИФОДАИ ШУМОРАХ,ОИ ТАХМИНЙ ДАР «ШОХ,НОМА»-И АБУЛК.ОСИМИ ФИРДАВСЙ

Вожатой калидй: шумора, шумораи михдории аслй, шумо-раи касрй, ададияклухт, шумораи тахминй, нумератив, артикл

«Шох,нома»-и Дбулкосими Фирдавсй, ки ган^инаи бебах,ои калимаву ифодах,ои цадими аслии тодикй аст, аз чу мл а и х,амоса-х,ое ба шумор меравад, ки аз рун маводи он чараёни пайдоиш ва инкишофи таркиби лугавй ва сохти грамматикии забонх,ои тоники is у форсиро муайян кардан мумкин аст. Далели чунин мулох,и-зароних,о метавонад усулх,ои зикри шуморах,ои тахминй дар асари мазкур бошад.

Шуморах,ои тахминй таърихи к, яд и vi дошта, дар муддати ду-рударози истифодаашон дучори тапшрот гардидаанд, яъне ин чунин маъно дорад, ки агар дар як давра ду- се усули ифодаи тахмин вучуд дошта бошад, пас дар замони дигар <шх,о дар исти-фода махдуд ё матрук шудааид ва ба ивази оих,о тарзх,ои нави тахмин пайдо гардидаанд. Барои он ки чунин даъво асоснок шавад, мо ёдовар шудани ифодаи тахминро дар даврони гузашта ва х,о !ирай инкишофи забоин го^икй лозим медонем.

Дар осори илмиву таълимии забоин адабии х,озираи готики усулх,ои зерини ифодаи тахмин шпора шудааст: 1)ба воситаи ду шумораи микдории аслй ё касрй: ду-се, сеяк-чоряк; 2) бо истифо-даи як^ояи адади яклухт ва чонишини номуайянни чанд: сесаду чанд; 3) бо шуморах,ои аслй х,амрох, омадани калимаи як ва шумораи аслй: як ей; 4) ба кор рафтани вох,идх,ои лугавии к;ариб, тахминан, тацрибан, барин вамонанди ипх,о; 5) паих,ам омадани ду адад ё бо пап1;- пап1;, дах,-дах, зиёд кардани ададх,о: дах,-ионздах,,

— 66 - НОМАИ донишгох )

бист-сй ( 7, 153-154; 8, 203-204). Вале вацте ки забони осори асримиёиагиро тахдил меиамоем, маълум мегардад, ки рохдои ифодаи тахмии танх,о бо усулх,ои мазкур махдуд иамешудааст. Шояд мах,з х,амин чих,атро дар назар дошта, муаллифони баъзе грамматиках,ои х,озираи то^икй ишора намудаанд, ки «тарзи сохта шудани шуморах,ои тахминй хеле зиёд аст»(2,154). Мух,акг цикопи осори манзуму мансури асримиёнагй дар нати^аи тахдили хусусиятх,ои шуморах,ои асарх,ои алох,ида усулх,ои иайдо шудани шуморах,ои тахмиииро ба таври гуногун ишора намудаанд.

Профессор М. Н. К,осимова дар патинам тахдили ин гур^х,и вох,идх,ои лугавй тарзх,ои зернин ифодаи тахминро дар осори асри X нишон додааст: 1) бо рох,и такрор гардидани шуморах,ои аслй аз кам ба иеш (ду- се, се- чор); 2) бо ёрии шуморах,ои нуме-ративдошта (иандгоиу шашгон); 3) бо усули бо шуморах,ои аслй х,амрох, омадани вох,иди лугавии наздик (наздики сесад); 4) бо шуморах,ои мивдорй истифода шудани калимаи анд (саду х,афтоду анд) (8, 167).

Забоншинос Р.Ч,ураев дар яке аз осори мух,ими асри XII-«Асрору-т-тавх,ид» ву^уд доштани усулх,ои зернин сохташавии шуморах,ои тахминиро цайд намудааст: 1)иеш аз шумора истифода шудани калимаи шумурдашаванда (тане иан^ох,); 2)паси якдигар истифода гардидани ду шумора (ду- се); 3) бо рох,и дар байни ду шумора омадани пайвандаки

«-у» ё «ё» (х,афтдах,у х,иждах,солагй); 4) ба шумора х,амрох, шудани вожаи анд (6, 23).

Забоншиносон Л. П.Смирнова ва А. Давронов аз руи маводи китоби муаллифаш номаълуми «Таърихи Систои» ва «К,обуснома»-и Уисуралмаолии Кайковус ба чунин хулоса омадааид, ки дар асарх,ои мазкур ду тарзи пайдоиши шумораи тахминй ба мушох,ида мерасад: 1) бо усули бо як шумора х,амрох, омадани шумораи дигар; 2)ба воситаи ба шумораи аслй х,амрох, гардидани унсурх,ои лугавии цариб, андвачанд(3, 100; 10, 15; 16,51).

Олимп эронй Сайид Мах,муди Нишот дар асоси маводи якчаид осори манзуму мансури асримиёнагй рох,х,ои зерини ифодашавии маънои тахминро таъкид намудааст: 1) сохта шудани чунин шуморах,о бо ёрии унсурх,ои лугавии к;ариб, авохири; 2) байни ду шумораи аслй истифода гардидани пайвандаки пайвасткунандаи паих,ами -у: х,афту х,ашт; 3) ба кор

С _ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 67 ~

рафтани артикли -е бо яке аз шуморах,ои аслй: яке - ду; 4) бо х,ар яке аз чузъх,ои шумораи тахминй омадани муайяншаванда: х,ашт руз -нух,р?з (15,129-131).

Тахдил ва мукоисаи маводи «Шох,нома»-и Абулкосими Фир-давсй бо маъхазх,ои дигари асримиёнагй ватадцикоти олимоне, ки дар заминай забони асарх,ои насриву назмии асрх,ои миёна андом ёфтаанд, нишон медих,ад, ки ба дуз рохдои зикршуда маъиои тахмии бо усулу воситах,ои дигаре низ ифода мегарди-дааст. Маводи гирдомада шах,одати он аст, ки Фирдавсй рохдои зернин ташаккули шуморах,ои тахминиро истифода намудааст: 1) бо рох,и паих,ам омадани ду шумораи вох,ид, ки аввал адади хурд ва сонй адади калон меояд. Ба ин тарз шуморах,ои тахминие, мислияк-ду (18,1,416; 18, 2, 159; 18, 6, 93;18, 7, 201), пан^-шаш (19, 7, 383), з.афт-^ашт ( 19, 2, 191; 19, 7, 454) ва монанди инх,о сохта шудаанд:

Зп тухми Фарпдун магар як-ду тан, Барад цон аз ин бешумор анцуман (18, 1, 416).

Канизак бифармой, топанц-шаш, Биёранд бозебу хуршедфаш (18,7, 383).

Саворонн туркон танецафт-^ашт, Бад-он дашти пяхчиргях, баргузашт ( 18, 2, 191). Тахдилу муцоиса нишон медих,ад, ки дар «Шох,нома»-и Фирдавсй назар ба рохдои дигари ифодаи тахмии чунин тарзи зикри он зиёд ба кор бурда шудааст. Маълум мегардад, ки ин тарзи ифодаи тахмии на танх,о дар осори манзуми давроии Сомоииёи, балки дар асарх,ои маисури он рупор низ хеле маъмул будааст. Масалан, дар чумлах,ои зерини яке аз осори тардумавии ин аср - «Тардумаи «Тафсири Табарй» чунин шуморах,ои тахминй мавриди истифода к,ярор гирифтаанд: Ва чун як-ду фарсанг аз он 1ПЯХ.Р берун шуда буданд, марг бад-эшон даррасид ва чу мл я баякборбимурдаидбех,едбеморй(17,1,129). 11аЙЕ амбар, алайх,и-с-салом гуфт, ки: «Ду-се руз сабр кунед, агар бад-ин ду-се руз иадидор иаёяд, пас ^авоби шумо боздих,ам» (17, 1, 306). Яке аз ин шах,рх,о шах,ри Антония буд ва се-ча^ор шах,р буд х,ам бад-он нох,ият( 17, 2, 335).

— 68 - НОМАИ донишгох )

2) Яквижагии забони «Шох,нома»-и Фирдавсй х,амин аст, ки ба яке аз чузъх,ои чунин шуморах,о баъзан артикли номуайянии -е х,амрох, мегардад:

Чу манзил якв-ду бурун шуд ба рол;,

Хабар шуд ба AFpiipacii некхоз, ( 18, 1, 443).

3) Ба баъзе шуморах,ои садй, монанди дувист вох,иди лугавии як х,амрох, мешавад:

Хамоно, ки аз бахри мо, як-дувпст,

Фузун аст бадхоx¡, агар бешнест ( 18,4, 33).

Лозим ба цайд аст, ки ин тарзи ифодаи тахмин агарчи аз доираи забони адабй беруи шудааст, вале дар шеваю лах.^ах.ои тодикй то х,ануз боцй моидааст. Масалан, х,ангоми тахмиий будаии микдори чиз то^икои ифодах,оеро, мисли «як бист китоб, як дах, мошии» ва монанди инх,оро ба кор мебаранд.

4) Дар «Шох,нома» сохта шудани ин гуна шуморах,о бо усули ба шумораи аслй x,avipox, шудани калимаи «болои» ба маънои «беш аз, зиёда аз» низ мушох,ида мегардад:

Чу Рустам бппапмуд болои цашт,

Ба сони яке сарви озода гашт (18, 1, 367).

5) Ташаккулёбии ин навъи шуморах,о бо рох,и ба шумораи аслй х,а\ф°х, омадани таркиби «беш аз» низ дар х,амосаи мазкур дида мешавад:

Xим оно, ки купол беш аз %азор,

Задандаш бар он тораки номдор ( 18, 2, 16).

6) Сохташавии чунин шуморах,о бо рох,и ба шумораи аслй х,а\фох, гардидани таркиби фузун аз низ дар «Шох,нома» ба назар мерасад:

Бурун рафт бо у зи лашкар савор

Зи мардонн цанги фузун аз упор ( 18, 2, 183). ***

Зи дебои руми ба иешатн савор,

Рада баркашида фузун аз х,азор (18,2, 258).

Агар сол гардад фузун аз х,азор,

Х1амнн аст розу ^амин аст кор ( 18, 2, 280).

Чунин усули ифодаи тахмин низ, аз руи мушох,идах,ои мо, дар «Шох,нома» нисбат ба рохдои дигар бештар дида мешавад.

С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ Э~ 69 ~

Баъзан дар х,ямосяи мазкур башуморах,ои аслй таркиби «аз... барфузун» низ х,ямрох, шуда, тахминро ифода менамояд: Map пн кор^оро ту зебп кунун, Маро солшуд аз дусад барфузун (18,2, 51).

7) Дар «Шохрома» ташаккули чунин хели шуморах,о бо усули ба вожях,ои ифодакунандаи мицдор х,амрох,гардии калимаи анд низ ба назар мерасад:

Чу навмед гашт у зи чархи баланд, Ки шуд солиёнаш ба цафтод анд (18, 7, 359).

Баъзан бе шуморах,ои дигар дар тянх,ой омадани худи вох,иди лугавии анд низ, ки адади мядхул, шумораи номаълум буда, аз се то пух,ро ифода менамояд (17, 1, 72), дар х,амосаи мавриди гях,лил ба мушох,ида мерасад:

Ба дидори пирону фар^ангпён, Бузургон, ки анд аз хунорангиён (18, 9, 451).

Бояд гуфт, ки дар р^згори Абулкосими Фирдавсй вожаи анд дар шакли инанд низ мавриди истифода rçapop доштааст. Масалан, дар байти зернин ДГ)уяГ)дуллох,и Рудяки ба шакли зикргардида истифода шудани калимаи андро дучор гардидан мумкин аст:

Цнх,оп пн асту чунин аст то буд, Ва \амчунпн бувад инанд боро (10, 120).

8) Дар мавридх,ои муайян бо шуморах,ои аслй як^оя истифода шудани унсури лугавии чу ё чун ба маънои «цариб, тацрибан, тахмииаи» ва ба ии восита ифодаёбии маънои тахмин низ дар асари мавриди тахдил ба мушох,ида мерасад:

Чу %афтодкиштп бару сохта, Хама бодботщо барафрохта (13, 436).

Зи цанговарон мард чун ей %азор, Бирафтанд шоистаи корзор (18, 1, 436).

Аз тахдили мисолх,о мусаллам мегардад, ки Абулкосими Фирдавсй х,япк)\ш баёии мафх,уми тахмин гяпх,о бо истифодаи усулх,ои маъмули замоиаш махдуд ияшудя, бялки боз рох,х,ои няви ифодяи оиро '(усгу^у иямудяяст ВЯ бя ИИ ВОСИТЯ И\1К()ПИЯ1Х,()И беиоёии зябоии модярияшро ииъикос кярдяяст.

Фирдявсй х,яигоми ифодяи мяфх,уми тяхмин яз бяъзе усулх,о бештяр, вяле яз тярзх,ои дигяр кямтяр истифодя кярдяяст. Аз ии

— 70 -( НОМАИ донишгох

40 маълум мегардад, ки дар он даврон рохдои сермах,сул ва каммах,сули ифодаи мафхуми тазаккурёфта вучуд доштааст.

ПАЙНАВИШТ

1. Грамматикаи забони адабии ^озираито^ик. ^илди 1. - Душанбе: Дониш, 1985

2. Давронов А. Языковые особенности «Кабус-наме» Унсурулмаоли Кейкавуса (диссертация). - Ленинабад, 1980

3. Давронов А. Языковые особенности «Кабус-наме» Унсурулмаоли. Автореф. дисс. канд. филол .наук.- Душанбе, 1980

4. Дех,худо, Алиакбар. Лугатнома. 4,iuw,oii 6, 10. 1330-1343.

5. Джураев Р. Очерки по истории грамматики таджикского и персидского языков (на материале памятника XII века «Асрор-ут-тавх,ид»).-Душанбе: Ирфон, 1972.

6. Джуразода Ш. Лексико-грамматические особенности «Маснавии маъиавй» Джалаладина Руми.- Душанбе, 1988

7. Забони адабии х,озираиточик. K,iicmii 1, Лексикология, фонетика, морфология. - Душанбе: Маориф, 1982

8. К,осимова М.Н. Об дар «Шох,нома»-и Фирдавсй.- Дониш, 2003

9. Муин, Мух,аммад. Фарх,анги форси, 4,iuw,oii 1 - 4. -Тех,рон, 1375

10. Нуров А. Фарх,анги ашъори Р^дакй. - Душанбе: Маориф, 1990

11. Расторгуева B.C., Эдельман Д.И Этимологический словарь иранских языков. Том 2, - М: Восточная литература, 2003

12. Ромпурй, Мух,аммад Риёсуддин. Риёс-ул-лугот. 4,iuw,oii 1-3 Тах,ияи мати бо пешгуфтор, мулх,ак;от, тавзех,от ва фехристи Амон Нуров. - Душанбе; Адиб, 1987-1989

13. Ризозода Шафак;. Фарх,анги «Шох,нома» бо шарх,и х,оли Фирдавсй ва мулох,изоте дар боби «Шох,нома». Техрон, 1360 ш

14. Сируси Шамисо. Сабкшиносии наср.- Техрон,1377

15. Сайид Мах,муди Нишот. Шумор дар забони форси. - Техрон, 1357

16. Тарчумаи «Тафсири Табарй». 4,iuw,oii 1-2.- Тах,иягарони мати, муаллифони сарсухан ва х,авошй Н. Ю. Салимов, Н.Ш.Зох,идов, Н.И. FuecoB, A.A. Х,асанов, А. Самеев .- Ху^анд: Нури маърифат. 2008

17. Фарх,анги забони то^икй. ^илд^ои 1-2 - М: Советская энциклопедия, 1969

С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 71 ~

18. Фирдавсй, Абулцосим . Шох,нома. Дар 9 ^илд. - Душанбе: Адиб, 1987-1991

Особенности использования приблизительных числительных в «Шахнаме» Фирдоуси

М. Рахматова

Ключевые слова: числительное, количественные числительные, дробные числительные, приблизительные числительные, нумератив

В статье анализируются способы выражения понятия приблизительности в «Шахнаме» Фирдавси. Автор многочисленными примерами демонстрирует отличия в способах выражения приблизительности в эпоху «Шахнаме» и в последующие века развития таджикского языка. Утверждается, что некоторые способы выражения приблизительности, использованные Фирдоуси, отсутствующие в современном литературном таджикском языке, сохранились в некоторых диалектах.

The Peculiarities of Approximate Numerals Usage in Firdawsi's "Shakhname"

M.Rakhmatova

Key words: numeral, quantitative numerals, fractional numerals, approximate numerals, numerative

The article dwells on the ways of expressing the notion of approximation in Firdawsi's "Shakhname ". Resorting to various examples the poet demonstrates the differences of these ways both of his own time and the following centuries accompanied by the evolution of the Tajik language. The author of the article asserts that some modes of conveying approximation used by Firdawsi and non-occurred in modern Tajik can be found in some dialects.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.