CC BY
51
44 -"С_НОМ АН донишгох
О. Мирмухамедов
НАКД1И ПЕШВАНДХ.ОИ «ФУРУ-» ВА «ФУРУД-» ДАР ТАШАККУЛИ ФЕЪЛХ,ОИ СОХТА ДАР « ТАЪРИХИ БАЙХДК.Й»
Калидвожа^о: Бащацй, забонифорсиимиёна, феъл^ои сохта, пешванд, тобишимаъно Таърихномаи Абулфазли Бяйх,яцй, бечунучаро, яке аз сярчяш-мах,ои мух,име ба шумор меравад, ки дар он тамоми сарвати лугавй ва дороих,ои сарфию нах,вии забони ниёгонамон гирд ома-дааст. Чунин хусусияти асарро х,ам дар лексикаи басо бойи он, х,я\[ колабх,ои гуногуни грамматикии ифодаи маънову мафхум пай бурдан мумкнн аст. Дар мисоли забони таърихномаи мазкур дидан мумкин аст, ки яке аз рохдои мух,и ми бойгардии таркиби лугавии забони осори асри XI, аз чу мл а «Таърихи 1>яйх,яцй» бо ёрии вапдх,ои (аффикс)- х,ои гуногуи сохта шудаии к ял и мях,ои нав х,исоГ) меёфтааст. Чунин хусусияти забони даврро мисли ясрх,ои пешни х,ям дар мисоли х,иссях,ои номии путк, ва х,ям феълх,о мушо-х,идя намудан мумкин аст. Агар дар ташаккули нему сифатх,ои нав бештар пасвандх,о роли асосиро бозанд, пас дар ба вучуд омадани феьлх,ои нав чунин пякдиро бештар иешвандх,ои феълсоз и1фо карданд. Воцеаи, дар «Таърихи 1>яйх,яцй» як кдюр пеш-вандх,о дар сохташавии к ял и мях,ои няви ямялу х,олятро ифодя-куняндя няцши яввялдяря^я доштя, сябябгори ияйдо гярдидяни 1урух,и кялони феьлх,ои няви сохтя шудяянд. Инро яз он нуктя пяй бурдян мумкин яст, ки дяр ясяри номбурдя, яз рун х,исоби мо, бо пешвяндхои бяр- 33, бо дяр-31. бо боз- 43 феъли няв сохтя шудяянд. Мицдори чунин пешвяндх,о фяцят бо чянд унсури феълсози боло мях,дуд няшудя, бялкн бя цятори оих,о боз
С_ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 45 ~
пешвапд^ои андар-, фароз-. фуру-. Фуруд- ва монанди инх,о низ дохил мешаванд, ки х,ар кадоме дар сохта шудани вожах,ои нави амалу х,олатро ифодакунанда х,иссаи муносибе гузоштаанд. Бояд гуфт, ки дара^аи истифода ва мавцеи х,ар яки чунин упсурх,ои калимасоз дар бавучудоии феълх,ои нави сохта баробар нест, балки яке хеле серистифода буда, дигаре муьтадил ва сеюмй камистифода х,астанд.
Яке аз пешваидх,ои серистифодаи «Таърихи 1>айх,ацй» фуро-ё фуруд- ба шумор меравад, ки бо ёрии он дар асари мазкур як i урУх, феълх,ои нави сохта ба назар мерасанд. Дар назар бояд дошт, ки фуру- ва фуруд- пешвандх,ои гуногуни калимасоз набуда, балки х,ар дуй он аслан як вох,иди лугавй ба х,исоб мерафтаанд. Проф. Д. Саймиддинов дар бораи гузаштаи дури фуру- ва фуруд-андеша ронда навиштааст, ки х,ар дуй ни унсури феълсоз дар забони форсии миёна ба шакли frod ба кор рафта «х,аракат ва равиши амалро ба поён ё зер ифода мекард ва аслан аз зарфи fravata «фуру, поён, нишеб» пайдо гардидааст (4,155). Мувофици ь;айди у, ин пешванд дар забони форсии нав дар гунаи furo - дучор меомадааст (х,амон 40).
Мушох,идах,о иишон медих,анд, ки дар таърихиомаи 1>айх,ацй дара чаи истифодаи шакли фуру- иисбат ба фуруд - зиёдтар буда, аввалй дар бисту ду х,олаг ва дуюмй дар чордах, маврид ба кор рафтааст. Бояд гуфт, ки бартарй пайдо кардани шакли фуру-иисбат ба фуруд- мах,з дар замоии 1>айх,ацй сурат иагирифта, балки, ба фикри мо, он чандии сол пеш аз даврони у ба вуцуъ омадааст. Проф. Б. Сиёев ро^еъ ба доираи истифодаи ин шаклх,о дар «Тарчумаи Таърихи Табарй» фикри мухолифро изх,ор карда, дар як 40 менависад, ки «префикси фуруд / фуру- • • дар асар / яъне дар «Тарчумаи Таърихи Табарй») дар ду шакл - шаклх,ои фуруд ва фуру васеъ (таъкиди мо - М.О.) истеъмол шудааст» (5,133), вале дар сах,ифаи дигар аз хусуси шакли фуру- мулох,иза ронда цайд кардааст, ки «ин шакл дар асар нисбат ба шакли фуруд бо феълхои зиёдтар (таъкиди мо - М.О.) истеъмол шудааст» (5,124). Ба х,ар х,ол, мо чопибдори к,ис\ш дуюми аидешаи олими иомбурда растем, яъне тадри^ан бартарй пайдо кардани шакли фуру- нисбат ба Фуруд- бояд х,ану s дар асри X ofo3 шуда бошад.
Аз маводи бадастомада маълум мешавад, ки х,амаи феълх,ои бо ёрии пешванди фуру- ё фуруд- сохташуда аз рун мав-
— 46 - _ НОМАИ донишгох )
Чудияташон дар х,амаи даврах,ои икишофи забони то^икй], инчунин тобишх,ои маъноияшон якранг набуданд.
Феълх,ои сохтаи «Таърихи Байх,ацй», ки дар даврах,ои мин-баъдаи мав^удияти забони тоники ба он шакл истифода нагар-дндаанд. Бояд гуфт, ки шакли соддаи чунин феълх,о имр^з низ дар забони адабии то^ик маъмул х,астанд, вале гунаи сохтаашон аз ду Чи х,а г аз доираи истифода берун гардидаанд: а) Бо пешванди фуро-омадани <шх,о дида намешаванд; б) ни гуна феьлх,ои сохта дар таърихномаи 1>айх,ацй маъноеро ифода менамоянд, ки х,оло дар забони тоники ба иуррагй истифода намешаванд. Масалан, дар асари номбурда феъли Фуру таротшшан ба маънои «хушк шудан ва рехтани чизе» чунин истифода шудааст: Ва Х,асанак цари fi х,афт сол бар дор бимонд, чунонки пойх,ояш хама Фуру тяпоппм ва хушк шуд, чунонки асаре намонд (1,236).
Феъли мазкур дар асари номбурдаи 1>айх,ацй х,амагй як маро-тиба истифода гардидааст.
Фе ьлх,ои (l)vnV нигаристан ба маънои «мутолиа кардан», rlivnV частан ба маънои «поён фаромадан» низ аз чумлаи чунин вох,идх,ои лугавй х,астанд: Аз асп фуру част ва замииро буса дод (1,373). Гуфт: «Саводе кардаам, имруз баёз кунанд, то худованд фуру нигарад ва набишта ояд (1,180) Ва ман, ки Булфазлам, китоби бисёр фуру нигаристам. хосса ахбор...(1,243)... ва нусхатх,о набиштанд ба номи боздоштагон, то фуру нигаранд ва он чй бояд фармуд дар боби х,яр касе, бифармояд (1,356).
Баъзеи чунин феьлх,о дар нусхаи мавриди истифодаи мо бо пешванди фуру- сохта шудаанд, вале дар баъзеи лугатномах,о корбурди опх,о бо варианти фуруд- цайд гарднда, ба сифатн мисол х,амон як чумлаи дар таърихномаи 1>ай х,як,й омада оварда шудааст. Чунончи, барон ифодаи маънои «маглуб кардан, чира шудан, бар касе ё чамоате даст ёфтан» 1>айх,ацй феъли фуру хурданро кор фармудааст: Ва ба х,еч х,ол ман хо^аро дасти он нахох,ам дод, ки чунин чокаронро фуру хурад ба иш икоми хеш (1,204-205).
Алиакбари Дехудо ба шакли Фуруд хурдан омадани ин феълро дар таърихномаи яйх,як,й ишора намудааст (2,11,17133). Вобаста ба корбурди шакли фуруд к,яйл кардан зарур аст, ки он баъзан дар нусхаи мавриди мутолиаи мо бо бархе феълх,о х,амрох, омадааст. Масалан, Байх,ацй маънои «дар зер афшурдан, ба замин задан, чизеро маркам доштан ва бар он мусаллат шудан»-ро бо
;_УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ . 47 -
ёрии феъли фуруд яфшурдян чунин истифода кардааст: .. .бя ду даст бар сару рун шер зад, чунонки шер шикаста шуд ва бияфтод ва амир уро фуру яфшурд ва гуломоиро овоз дод (1,151).
Як хусусияти таърихномаи 1>яйх,яцй дар мавриди истифодаи чунин феьлх,о х,я\шп аст, кн к, и с vie аз чунин вох,идх,ои лугавй ба якчанд тобиши маъной ба кор рафтаанд. Чунончи, феъли фуру мондян-ро муаллифи таърихномаи мазкур ба чунин маънох,о истифода намудааст: а) Аз бим ё х,яй par бе^уибиш ё х,аракат бар '(ой мондан: Ва дарвацт он хабар ба амир Махмуд расониданд, фуру монд ва донист, ки он кор иеш наравад (1,160). Х,еч кас дам назад ва х,амагон битарсиданд ва хушк Фуру мондан (1,194). б) ( )'(И ! гардидан, нотавон шудан: Mo анбух, шудаем ва он чй моро додед, басанда намебошад, чун аз ихро^оту дахлх,о фуру мондем заруратро ... (1,779). в) Дар х,айрат мондан, мутах,аййир шудан: Чун бишнид, мутах,аййир фуру монд. чунончи сухан натавонист гуфт (1,405) ... ва дар бозорх,о аз динору дирам ва х,ар чизе, ки расулон хайрои (livnV мондан.!... (1,549). г) Ба ан^ом нарасидани кор: Ва агар рояти олй цаеди Х,индустон кунад, ин корх,о х,ама фуру монад (1,375) ... ва музди эшон медоданд, то кор фуру намонад ва чизе иушида нашавад (1,459).
Агар феъли фавцуззикр якчанд чилои маъной иайдо карда бошад, пас вожаи фуру нишастан тапх,о бо пайдо кардани ду тобиши маъной махдуд мондааст: а) Хомуш гардидани оташ: ...он машъалаи давлатй аз барон амиралмуъминин ... ФурУ наменицшна,! (1,955). б) х,амхоба шудан: Ва аз сарой берун рафт ва бо духтари Арслон Ч,озиб фуру нишаст (1.869).
Як хусусияти дигари забоин «Таърихи 1>айх,ацй» дар масъалаи истифодаи ин гуна феьлх,о х,я\шп аст, ки к, и с vie аз опх,о дар ду вариант ба кор рафтаанд. Чунин феьлх,ои дуварианта аз '(их.яги як ё якчанд тобиши маъной доштани худ низ аз якдигар фар^ мекунанд: а) х,ар ДУ вариант гяпх,о як тобиши маъной доранд. Упсурх,ои лугавии Фуру истодан ва Фуруд истодан аз ^умлаи х,амин гуна феьлх,о х,астанд, яъне х,яр ду шакл гяпх,о як маъно-«худдорй кардан»-ро доро аст: Пас аз ин ма^лис низ Bycajyi аз фасод фуру нахох,ад истод (1,406). Ва турфатар он буд, ки х,ам Фуруд намеистод аз истибдод (1,746).
Дар асари номбурда х,()лягх,ои ба ин ё он феъл х,амрох,гардии х,яр ду вяриянти пешвянди номбурдя: фуру- вя фуруд- вя чянд
— 48 "С I НОМАИ донишгох >
тобиши маъной пайдо кардани феъл мушох,ида карда мешавад, ки упсурх,ои лугавии Фуру рафтаи ва фуруд гищфтаи шох,иди он мебошанд: а) Фуру гирифтаи ба маъной «поён овардан, фуровардан»: Ва зин фуру шрифт ва миёни намад боз кард ва мулаттафах,о дар мум шрифта, берун кард (1,29). б) Тасарруф кардан: Ва Бусахд рох,и Хоразм фуру шрифта буд (1,403) ... ва рох,х,о фуру нагирифта бошад ва х,олх,оро ба шарх, боз иамуда бошад... (1,410). в) Дастгир кардан, ба асорат гирифтаи: Ин тазриб ба шарх, биг^ям ва бознамоям, ки сабаби фуру гирифтаии У чй буд (1,402). Ва фариза шуд ^ро ФурУ гирифтаи. ки чун у фурУ шрифта шуд, гозй ба салох, ояд (1,287),
Варианта Фуруд гирифтан низ дар адои маънох,ои зерни ба кор рафтааст: а) Поин овардан, фуровардан: ... Сундус аз чанибат бигшодаид ва уро аз асп Фуруд гириФтащт ва бихобониданд... (1,567) ... дидам, ки вайро аз шутур Фуруд пшиФтанп ва бандаш бишкастанд... (1,841). б) Дастгирй намудаи: Ва амир бо Бегтегин дар Фуруд гирифтаии Арёрик буд... (1,294).
Албатта, чунонки ишора шуд, дара^аи истифодаи чунин вариантх,о дар асари мавриди тах,лил баробар набудааст. Масалан, аз байни к;арииах,ои фуру гирифтан ва фуруд гирифтан шакли аввал хеле серистеъмол будааст. Гунаи Фуруд гирифтан на танх,о дар «Таърихи Байх,ацй», балки умуман дар забони осори гузаштагон хеле кам ба назар мерасидааст. Исботи ин гуфтах,о х,амин аст, ки Дех,худо баъди эзох,и ин вох,иди лугавй фацат аз таърихномаи Байх,ацй мисол овардааст.
Дар асар х,олатх,ои сермаъио будани як вариант, вале махдуд будани доираи маъноии мувозии дигар низ мушох,ида мегардад. Чунин тарзи корбурди феълро дар мисоли феълх,ои фуру фиристодан ва Фуруд Фиристодан дидаи мумкии аст. Фуруд фиристодан чунин тобишх,ои маъной пайдо намудааст: а) Ба даруй равона кардан ва чандон чиз сохта буданд ба фармони олй, ки андоза набуд ва фуруд фиристоданд (1,508).
Тах,иягарони матни «Таърихи Байх,ацй» ба маъной фав^ истифода шудани ин вариантро дар поварами китоб махсус таъкид намудаанд (ииг.х,амои сах,ифа). б) Аз осмои нозил гардидан: Ва бозиамедорад уро х,с'( чиз аз паймонх,ои баста, имои наёвардаам ба К,уръони бузург ... бо он ки уро фуруд фиристода (1,962).
лл
г УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ')" 49 ~
Варианти ФупУ фиристодан. ки дар таърихномаи 1>айх,ацй нисбат ба гунаи фуруд Фиристодан кам ба кор рафтааст, танх,о ба маънои «инзол кардан, танзил намудан» ба кор рафтааст: Хеч чиз аз пай\юпх,ои баста имон наёвардаам ба К,уръони бузург... бо он ки уро Фуру фиристода (1.960).
Яке аз хусусиятх,ои асари номбурда дар масъалаи мавриди тах,лил х,я\шп аст, ки бо вучуди дар ду ё зиёда феъл истифода шудани айни х,амон як варианти пешванд шакли феьлх,о бо х,ам мувофик;а1 намекунад. Чунончи, аз тарафи Байх,ацй феълхои фуру гузоштан ва ФурУ гузордан ба кор бурда шудааст, ки цари паи аввал нисбат ба дуюм серистеъмол аст. Масалан, дар чумлаи зер барон ифодаи маънои «аз ёд бурдан» варианти фуру гузордан ба кор рафтааст: ... в-аз бах,ри он хун резанд ва мунозаат кунанд ва он гох, онро осон фуру гузоранд ва бо х,асрат бираванд (1,532).
Варианти фуру гузоштан бошад, дар асар бештар ба маънои «тарк кардан, cap додан, ба х,оли худ гузоштан» истифода гардидааст: Ман хато кардам ва мустаъ^иби х,ар у^убат х,астам, ки Худованд фармояд, ва лекин Худованди карим маро фуру нагзорад(1.231). Ва ин кор фуру натвон гузошт акнун (1,913).
Ба ду шакл истифода гардидани феъли гузоштан сабабх,ои муайяни таърихй дошта, ба пайдоиши масдарх,ои дубахра дар таърихи забони то^икй вобаста аст ( 3,22-27).
Fafip аз ду варианти зикршуда Байх,ацй боз гунаи фуругузошт карданро низ истифода намудааст: Ва собит соз назди омму хос, ки амиралмуъминин фуругузошт намекунад (1,956). Ва дар ин х,еч шак надорам ... ва фуругузошт намекунам (1,958). ... бигардонам кореро аз корх,ои он пих,оп ё ошкоро х,илакунанда ё таъвиловаранда ... ё фуругузошт кунам (1,960).
Дар забони адабии х,озираи то^ик ба ивази ин шакл гунаи фуругузор кардан истифода мешавад.
Мушох,идах,о чунин нишон медих,анд, ки дар баъзе x,<uai x,o истифодаи пешванди фуру ё фуруд дар таърихномаи I>айх,ацй зиёд ва нобар^о ба назар мерасад. Ин х,олат х,ангоми аз назар гузарониданн маъиох,ои феълх,ои фуру фиристодан. Фуру рафтан дар чумлах,ои зерин эх,сос мегардад: Ва сях,рос азим буд миёни ин ду тал, амир пиёдагонро фуру фиристод ва бо найзах,ои дарозу сипярх,ои фарох буданд (1,762). Чун руз шуд, кус Фуру кУФтант ва буц бидамнданд (1, 441).
— 50 -( НОМАИ донишгох )
Чунонки дида мешавад, феълх,ои фиристодан ва куфтан бе ёрии пешванди Фуру- х,амон маыюх,ои «равона кардан, рах,сипор намудан», «задан» -ро ифода карда метавонад.
Х,амин тавр, аз тахдили мавридх,ои истифодаи феълх,о бо иеш-вандх,ои фуру- ва фуруд- маълум мешавад, ки дар таърихномаи Ьайх,ак,й л ара1 (а и корбурди оих,о баробар нест. Дигар ин ки ин пешвапдх,о дар аксар х,олаг ба калима х,амрох, шуда, сабаби таг-йир ёфтани маъной феъл мешаванд, вале баъзан дар асари мазкур барзиёд будани оих,о низ х,ис мешавад.
ПАЙНАВИШТ
1. Байх,ак;й, Абулфазл. Таърихи Байх,ак;й. Тасх,ех,и дуктур Алиакбари Файёз. Чопи саввум.- Тех,рои, 1375
2. Дех,худо, Алиакбар, Лугатнома. ^илди 11.-Тех,рон: Чопгустар, 1377
3. Каримов А. Масдарх,ои дубах,раи забони тоники // Мактаби Сове-тй, 1973, №5
4. Саймиддииов Д. Вожашииосии забони форсии миёиа. -Душанбе, 2001
5. Сиёев Б. Очеркх,о дойр ба таърихи феъли забони адабии то^ик. -Душанбе: Дониш, 1968
Роль префиксов «фуру-» и «фуруд-» в образовании производных глаголов в «Тарих»-и Байхаки»
О. Мирмухаммедов
Ключевые слова: Байхаки, среднеперсидский язык, производные глаголы, префикс, смысловые оттенки
Исторический труд, Байхаки «Таърих»-и Байхаки» является одним из основных источников в изучении грамматических и морфологических особенностей лексики классического языка дари (фарси). В статье рассматриваются лексические свойства производных глаголов с префиксами «фуру» и «фуруд». Автор статьи на основе богатого фактического материала анализирует особенности конструкции таких производных глаголов и пути их использовании в книге Байхаки. В частности, делается вывод о том, что в большинстве случаев указанные префиксы обусловливают изменение смысла глагола.
C YHEHblE 3AIIHCKH 51 ~
The Role of the Prefixes "Furu-" and "Furud-" in the Formation of Derivative Verbs in "Tarikhi Baihaqi"
O. Mirmukh amedov
Key words: Baihaqi, Middle Ages Persian language, derivative verbs, prefix, meaning shadows
The historical work of Baihaqi "Tarikhi Baihaqi" is one of the main sources in terms of the study of grammatical and morphological features of the classical language lexicon of dari (farsi). The article reviews the lexical specif citics of derivative verbs with prefixes 'furu- " and ' furud-". The author of the article analyses the specifics of construction of such derivative verbs and the ways of their use in the book by Baihaqi on the base of the rich factual material. In particular, it is concluded that the mentionedprefixes stipulate the change of the verb s meaning in majority of cases.
