CC BY
158
— 32 "" НОМАИ донишгох
С. Окилова
ШАХСИЯТ ВА Х.УНАРИ КОРЙ РАХМАТУЛЛОХИ ВОЗЕХ, A3 НАЗАРИ САДРИ ЗИЁ (дар асоси маводи «Тазкори ашъор»)
Вожатой калидй: тазкиранигорй, адабиёти асри XIX ва аввали царни XX, «Тух,фат-ул-афоб»-и fÇopû Рахматуллохи Возех;, «Тазкори ашъор»-и Садри Зиё
Кори Рахматуллохи Возех аз суханварони маъруфи адабиёти асри XIX ба шумор рафта, дар ривоч ва густариши тазкиранигорй сахми хос дорад. Тазкираи у «Тухфат-ул-ахбоб» аз чониби мухаккикон ва донишмандон намунаи бехтарин ва пурарзиштарини ин давра арзёбй шудааст. Хдмаи тазкирахое, ки баъд аз «Тухфат-ул-ахбоб»-и Кори Рахматуллохи Возех дар поёни асри асри XIX ва 0F03H асри XX руи кор омадаанд, аз чумла «Афзал-ут-тазкор»-и Афзал-махдуми Пирмастй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Мирсиддик,хоии Х,ашмат, «Тазкират-уш-шуаро»-и Х,очй Абдулазими Шаръй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Абдуллоххочаи Абдй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Х,очй Неъматуллохи Мухтарам ва «Тазкори ашъор»-и Шарифчон-махдуми Садри Зиё дар такя ва истифода аз тазкираи Кори Рахматуллохи Возех таълиф гардидаанд. Муаллифоии тазкирахо истеъдоди балаиди шоирй ва нуфузи тазкираи Корй Рахматуллохи Возехро эътироф намуда, асари уро ба сифати сарчашмаи дасти аввал мавриди истифода карор додаанд.
Яке аз ихлосмандон ва пайравони Корй Рахматуллохи Возех адиб ва тазкираиависи хушсаликаи точик Шарифчон-махдуми Садри Зиё мебошад, ки дар шинохти рузгор, осор ва китобат намудани «Тухфат-ул-ахбоб»^ Возех накщи муассир гузоштааст. Нусхахои нисбатан кобили эътимоди «Тухфат-ул-ахбоб», ки имруз тахти шуморахои № 2336/1,1237 дар фехристи захираи дастнависхои шаркии АИ ба номи
— — - ■ - ----*ч ->
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 33 ~
Абурайх,опи Берунии Чумхурии Узбекистан махфузанд, зери назар ва бо дастуру супориши Садри Зиё бо кумаки адибон Абдулвохиди Мушим ва Мирсидцикхони Хдшмат китобат гардидаанд (10,24). Аз матолиби сарчашма ва манба ьхо маълум мешавад, ки миёни зиндагии Кори Рахматуллохи Возех ва Шарифчон-махдуми Садри Зиё иртиботу хамбастагии маънавй вучуд доштааст. Шарифчон-махдуми Садри Зиё дар шумори он тазкиранависоне карор дорад, ки оид ба рузгор ва ахволи Кори Рахматуллохи Возех маълумоти мушаххас додааст. Дар батни «Тазкори ашъор» ва «Замимаи дувум»-и он аз айёми тахсиломузии адиб, то давраи ба дарбор пайвастан ва умдатарин чузъиёти рузгори минбаъдаи Корй Рахматуллохи Возех ба калам оварда шудааст. Дар баробари ин, аз осори шоир 1 маснавию 2 касида дар тазкира сабт намудааст. Бино ба маълумоти Сахобидщн Сиддиков Садри Зиё хини тартиб додани тазкираи «Шуарои мутааххирин» асосан аз «Тухфат-ул-ахбоб»-и Возех истифода бурдааст. Дар «Тухфат-ул-ахбоб» исми 87 нафар шоиру нависанда, ки дар «Шуарои мутааххирин» зикр шудаанд, ба мушохида мерасад. Дар ин бора Садри Зиё дар хотимаи тазкира ба таъбири «Тамом шуд интихоби шуарои тазкираи Корй Рахматуллохи Возех>> хабар додааст (8, 97- 98). Зикри ин нукта аз он чихат аст, ки миёни муаллифони тазкирахо низ пайванди маънавй баркарор будааст. Аз ин чихат, рукни аввали мавчудияти хамбастагй ва иртиботи миёни ин ду тазкира вобаста ба унсу алока ва ошноии муаллифони тазкирахо дониста мешавад. Кайд кардан зарур аст, ки робитаи устувори шахсияти харду тазкиранигор ба таълифоти онхо низ бетаъсир намондааст.
Дойр ба мушаххасоти тазкирахои Корй Рахматуллохи Возеху Шарифчон-махдуми Садри Зиё аввалин бор мухаккикон Расул Х,одизода, Турсунбой Неъматзода, Сахобиддин Сиддиков ва Мухаммадчони Шакурй изхори андеша кардаанд. Бино ба иттилои Сахобиддин Сиддиков дар «Тазкори ашъор»-и Шарифчон-махдуми Садри Зиё рузгор ва осори 49 нафар адиб ва намунаи шеъри онхо ба калам омадааст, ки аксари эшон дар чоряки аввали карни Х1Х-и мелодй хаёт ба cap бурдаанд. Кисмхое, ки ба калами сохиби тазкира тааллук доранд, 1444 байтро ташкил медиханд. Намунаи шеъри муаллифони тарчумаи хол, ки Шарифчон-махдуми Садри Зиё мисол овардааст, 2616 байт мебошад. Матни тазкира ба вазни мутакориби мусаммани максур омадааст (14, 107-158).
— 34 ~ НОМАИ донишгох )
Дар ии макопа тасмим гирифтем, чанд нуктаро перомуни шинохти Возех аз назари Садри Зиё дар асоси иттилооти «Тазкори ашъор», ки бо кушиш ва захамоти зиёди Сахобиддин Сиддиков фарохам оварда шуда, тахрири дувуми он бо веростории академик Мухаммадчон Шакурй дар соли 1380х/ 2001м дар Техрон ба табъ расидааст, пешкаши ахли завк намоем.
Мулохизоти Садри Зиё дар заминаи маълумоти «Афзал-ут-тазкор»-и Афзал-махдуми Пирмастй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Мирсиддикхони Х,ашмат, «Тазкират-уш-шуаро»-и Х,очй Абдулазими Шаръй, «Тазкират-уш-шуаро»-и Х,очй Неъматуллохи Мухтарам, «Тазкират-уш-шуарои мутааххирин»-и Абдуллоххочаи Абдй ва «Миръот-ул-хаёл»-и Абдулазими Сомй баён шуда, бо баррасии вокеъбинонаи шахсии у ганй гардидаанд.
Садри Зиё асноду мадорики тазкирахои фавкуззикрро як андоза чамъбасту такмил намуда, илова бар ин, баъзе чузъиёт ва нуктахои мубрами рузгор ва ахволи Корй Рахматуллохи Возехро каламдод намудааст. Мавсуф дар «Тазкори ашъор» зимни баррасии хаёт ва эчодиёти Возех вачхи тасмияи тахаллуси уро баён сохта, аз хусуси баъзе фазоил ва хасоили накуй у ёдовар мешавад: «Варо номи хуш Рах;матуллах; бувад, Зи цинсаш камолот огах; бувад. Чу рсшшст шудаш фазл бар х,амгинон, Варо гашт «Возех,» леща б бещри он» (4, 224).
Хдмчунин аз хусуси тахеил дар Мадраса ва шарафманд шудани у ба хамаи илмхо, хофизи Курьои ва дар кироат беназир будан, донандаи се хазор хадису аз илми тиб бахра ёфгани Возехро зикр намуда, дар бораи ашъораш чунин мегуяд:
«Ба майдони наср чун цадеш воних;од, Ба мулки сухан доди мардй бидод. Басе шуд гулистони маънй аз у, С cipo cap раёх,ину пуррангу бу. ... На шуд дар замона чу у зуфунун, Вале цоми ицбол будаш иагуи» (4, 225).
Садри Зиё дар такя ба маълумоти Мирсиддикхони Хдшмат аз хусуси тарки дарбор намудану ба «кунчи узлат» нишастани Возех чунин хабар медихад:
«Сайд Мирмузаффар iuax;u некфол, Варо кард маврам ба худ чанд сол.
_ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 35 ~
Ба уммеди давлат ба сар медавид, Ба х,ангомы дав худ чы лагщо, ки дид. Чу навмед гардид з-ын рах; ахир, Ба купли бигардонд ру аз амир. Ба кущи цаноат нишасту бираст, Ба омадшуди халк, дарро бубаст» (4, 225).
Мавсуф зимнан кайд мекунад, ки Возех баъди дилсардихои зиёде аз мушкилоти хдсти дарбор ба таълифи осор мепардозад. Садри Зиё аз таълифоти Возех тазкираи «Т ^фат-ул-ахбоб фй тазкират-ил-асхоб», «Савонех-ул-масолик», «Хони лаззат ва кони неъмат», «Шакоик-уд-дакоик», маснавии «Барфу ях» ва девон доштани уро ёдрас мешавад. Чунончи дар ин бора менависад:
Шабу руз мсичгули таълиф шуд, Муцайяд ба тазкиру тасниф шуд. Аз он цумла таълифи як тазкира, Дар у мундариц шоирон яксара. Баёнаш фасету маромаш сарех,, Каломаш мудаллал, далелаш сах;ех;. Дар аснои омад-шуди х;ац намуд, Китобе, ки мислаш дар олам набуд. «Савонех; масолик» варо кард ном, «Фаросих мамолик» ба назди аном. Дигар «Хони лаззат», ки дар ашраба, Намуда чу Бусх;ок, дар атъима. Дигар як «Шацоик, дацоиц» ба ном, Ба тавсифи илмасту ах;лаш там ом.
Басе хубу зебост девони у, Яке гулситонест пуррангу бу. Ба вацти гаримат ба Кирмон расид, Ба сахтии сармо аламх,о кашид. Ду-се байты зебо ба тавсыфы барф, Чу дурру лаолы басе кард сарф» (4, 225- 226).
Аз тазкиранигорони карни мозй Х,очй Абдулазими Шаръй (13, 82а) ва Шарифчон-махдуми Садри Зиё дар катори осори дигари Возех «Девони ашъори форсй» доштани уро кайд мекунанд. Садриддин Айнй низ аз хусуси «Девони форсй, арабй ва туркй» доштани шоир хабар медихад (2, 341). Аммо Афзал-махдуми Пирмастй (7, 148) ва
Яй '' л
— НОМАИ ДО 1-1ИIIIГ ОХ,
Х,очй Неьматуллохи Мухтарам(5, 173) дар тазкирахои худ осори дигари Возехро зикр намуда, дар бораи мавчудияти девони ашъори вай сухан ба миён наовардаанд. Мирсиддикхони Хдшмат дар бораи сохибдевон будани у ишораи сарех карда бошад хам, вале аз савод ба баёз нарасиданионротаъкид месозад. Чунончйу менависад: «... девони тамом ва маснавиёти мутафаррида дошта, зохиран аз савод ба баёз нарасида, камина надидаам» (12, 99). Фузун бар ин, Абдуллоххочаи Абдй перомуни ин масъала андешахои хешро бо ибороти «Ашъори у бисёр аст, харчанд девон надорад, кам аз ашъори Чдхонгир, ки сохиби девон аст, нест» баён сохтааст (1, 1846).
Ахбори тазкирахои мазкур дар ин бобат бахсангез буда, мавчуд будани девони Возехро комилан равшан намесозанд ва ин масъала тахкики алохида мехохад.
Садри Зиё маснавии «Барфу ях» (худуди 89 байт) ва ду касидаашро (худуди 91 байт) дар тазкираи манзумаш кайд намуда, дар синни 78-солагй вафот кардани Возехро хабар додааст: «Зи умраш ба cap рафт уафтоду х;ашт, Ба %асрат аз ин хокдон даргузашт» (4, 226).
Дар охири чопи мазкури «Тазкори ашъор»- и Шарифчон-махдуми Садри Зиё замима ва мавод аз дигар асархои Садри Зиё перомуни рузгор ва ахволи Корй Рахматуллохи Возех низ гирдоварй шудааст. Аз чумла у менависад: «Возех- тахаллуси Корй Рахматуллохи хакими Бухорой аст, ки сохиби «Тазкират-уш-шуаро» ва «Савонех-ул-масолик» аст. Марде аст сохиби хилму викор, закитабъу хушёр, чомеи фазоили расмй, орифи вакоеи холию мозй, хушхую санчидагуй, корию хочй ва табиби таърихдону киссахон, лабиби шоири мохир, муаллифи кодир, дар чамеи фунун хозир, забон аз тавсифи он косир аст» (4, 348).
Корй Рахматуллохи Возех пас аз тарки дарбор намудан ба махфилхои адабие, ки дар хонаи Садри Зиё баргузор мегардид, чанд муддат ширкат варзида, бо шоиру нависандагони маъруфи он замон, аз кабили Абдулкодирхочаи Савдо ва Авзах дар мулокоту сухбат будааст.
Дар ин бора Садри Зиё хабар дода, рубоихои Возех ва Авзах ном шоирро ба сифати шохид овардааст. Возех:
«Эй чарх, ситам басе ба цонам кардй, Аз фоцау фсщр саргаронам кардй. Афканда ба кунци узлат охир, имруз
S ™ in
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 37 ~
Мух;тоц ба як порча нонам кардй.
Авзах:
Ё Раб, ту мутен касу нокас кардй,
Дар дидаи халк, камтар аз хае кардй.
Хаццо, ту худой бандапарвар будй,
Моно, ки ту бандапарварй бас кардй» (4, 351-352).
Садри Зиё дар «Тазкори ашъор» шухрати Возехро дар хар маврид ёдрас мекунад. Бахусус, дар бораи тазкираи «Тухфат-ул-ахбоб» ва арзишу ахамияти беназири он Садри Зиё чунин андешаронй кардааст: «Корй Рахматуллохи Возех баъдхо, ки «Тазкират-уш-шуаро»-и худ ба итмом расонид, бо он ки лафзан ва маънан дар камоли фасохату балогат буда, ба хеч вачх инкору нуктагириро дар он мачол нест, маазолика ба мазмуни «ман саннафа факади истахдаф» баъзе кутахфикрон ва бархе хасадпешагон, ки хоссаи абнои замон аст, дахле ва тааррузе мекарданд» (4, 352).
Дар кисмати замимаи «Тазкори ашъор» аз эчодиёти Возех як силсила абёт ва тазминхо чой дода шудааст, ки аз лихози хунарй ва адабй арзишманд хастанд. Дар фардхои Возех зарбулмасал, макол ва ибороти халкй каме бо тагйироти шаклй ба таври ирсоли масал тазмин карда шудаанд. Барои мисол чанде аз онхоро дар зер меорем:
Ракиб дар х;арамат мещрам асту ман мещрум,
«Харом агар накунам айши ту х;алолат бод».
***
Хамчу кокул аз сарсни гаштан насиби мо нашуд,
Нест дар даври ту «цадри муй моро эътибор».
Мактуби иштиёц ба cap кард тай цалам,
«Моро аз ин гиёх;и заиф ин гумон набуд».
***
Окибат шуд х;ама аз лутфи ту мещмуд имсол,
«Ман х;амон А.умади порина, ки кастам, кастам»
Аз цафои чархи кацрафтор х,амчун чойник,
Хар чй хурдам аз дещан аз биниям омад бурун» (4,348-350).
Дар мавриди шеърхои бол ой хаминро гуфтан чоиз аст, ки инхо ашъори парокандаи Возех буда, дар онхо тазмини зарбулмасал ва
— 38 ~ НОМАИ ДОН И ш ГОх,
маколхои «айшашро агар харом накунам, халолаш бод», «ба кадри муй эътибор надорам», «моро аз ин заиф ин гумон набуд», «Ахмади порина- савдогари дерина», «хурдаам аз биниям берун баромад» ва амсоли инхо мохирона корбаст шуда, баъзеи онхо хамчун истикболия ва иазира ба эчодиёти шоирони классики форсу точик гуфта шудаанд.
Хдмин тавр, метавон гуфт, ки дар баррасии рузгору осори Кори Рахматуллохи Возех дар «Тазкори ашъор» пахлухои гуиогуии адабиёти асри XIX ба тахкик гирифта шуда, хуиари шоирй ва нуфузи тазкираиависии ин суханвари мумтози точик дар раванди таърихи адабиёт бозгу шудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1.Абдй, Абдуллохоча. Тазкират-уш-шуаро. Бо тасхехи Асгари Ч,онфидо.- Душанбе: Дониш, 1983
2.Айнй, Садриддин. Намунаи адабиёти точик. Аз хати форсй тахия ва тасхехи Мубашшири Акбарзод.- Душанбе, Адиб, 2010
3.Возех, К°рй Рахматуллох- Тухфат-ул-ахбоб. Матни интикодй бо мукаддима ва тасхехи Асгар Ч,онфидо. - Душанбе: Дониш, 1977
4. Зиё, Шарифчон-махдуми Садр. Тазкори ашъор. Бо кушиши Мухаммадчон Шакурии Бухорой.- Техрон: Суруш, 1380
5. Мухтарам, Хрчй Неъматуллох- Тазкират-уш-шуаро. Бо тасхех ва мукаддимаи Асгар Ч,онфидо.- Душанбе: Дониш, 1975
6.Неъматзода, Турсунбой. Возех.- Душанбе: Ирфон, 1967
7.Пирмастй, Афзал-махдум. Афзал-ут-тазкор. - Захираи дастхатхои шаркии АФ Точикистон, №5027
8. Сидцикй, Сахобидцин. Садри Зиё ва тазкирахои у. Зери назари Т. Н. Неъматзода, виросгорон: М. Шакурй ва М. Хочаева.- Душанбе, 2010
9.Х,одизода, Расул. Источники к изучению таджикской литературы второй половины XIX века. -Сталинабад, 1956
10. Хрдизода, Расул. Адабиёти точик дар нимаи дуюми асри XIX. -Душанбе, 1968
11. Хдшмат, Мирсиддикхон. Тазкират-уш-шуаро. Дастнависи раками №2728 (Тошканд)
12. Х,ашмат> Мирсиддикхон. Тазкират-уш-шуаро. Дастнависи раками №61 (Тошканд)
13. Шаръй, Х,очй Абдулазим. Тазкират-уш-шуаро. Дастнависи раками №3396 (Тошканд)
14. Шакурии Бухорой М. Садри Бухоро. Чопи дувум. Бо тасхех, такмил ва иловахо.- Душанбе: Деваштич, 2005.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 39 ~
Садри Зиё о личности и поэтическом мастерстве Кори Рахматуллоха Возеха (на материале «Тазкори аш'ор») С. Окилоеа
Ключевые слова: традиция составления тезкире, таджикская литератураXIXи началаХ\'веков, «Тухфат-ал-ахбоб» Кори Рахматуллоха Возеха, «Тазкори аш'ор» Садри Зиё
Тезкире «Тазкори аш'ор» Шарифджон Махдума Садри Зиё (1868— 1930) является одтш из важнейших источников по изучению истории таджикской литературы конца XIX и начала XX веков. В статье отмечается, что Садри Зиё в своей тезкире подытожил все сведения предыдущих авторов об известном поэте и прозаике, путешественнике и враче ХТХ века Кори Рахматуллохе Возехе и на основе анализа произведений Возеха изложил очень ценные замечания и соображения о некоторых момент ах биографии, поэтическом мастерстве имеете автора тезкире «Тухфат-ал-ахбоб» в истории таджикской литературы указанного периода.
Sadri Ziyo about Kozi Rakhmatullokh Vozekh Personality and Mastership (based on the material of "Tazkori ash'or") S. Okilova
Key words: Tajik literature of the XlX-th -the beginning of theXX-th cc., Kozi Rakhmatullokh Vozekh's "Tuhfat-al-Akhbob", Sadri Ziyo s "Tazkori ash 'or"
Sharif on Makhmud Sadri Ziyo's (1868-1930) tezkire "Tazkori ash 'or" is one of the most important sources sening the studies of the history of the Tajik literature referring to the period of the XTX-th-the beginning of the XX-th centuries. The author of the article marks that in his tezkire Sadri Ziyo summed up all the data collected by the previous researches about the well-known poet and prose-writer, trcn'eller and doctor Rakhmatullokh Vosekh who lived in the XlX-th century. Analyzing the literary productions of this outstanding person S. Okilova expounded her very valuable commentaries and considerations concerned with Vosekh s biography, the landmarks of his life, poetical mastership and the place of the tezkire author in the history of the Tajik literature of the period in question.
