CC BY
231зм Т.О.
КазКСР-тц ецбек сщрген apmuci, внертану кандидаты, профессор
Казац улттыц хореография академиясы Нур-Султан, Казахстан Цайыр Ж.У. КР мэдениет цайраткерi Казац улттыц хореография академиясы ORCID - 0000-0003-4097-8145 Нур-Султан, Казахстан
САХНАЛЬЩ ЦАЗАК; БИ1НДЕ ¥ЛТТЬЩ КИ1МНЩ ЦОЛДАНЫС ТАБУЫ
Izim Toigan Ospanovna
honored artist of the Kazakh SSR, candidate of art history, professor. Kazakh national academy of choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan) ORCID - 0000-0002-0352-1499 Kair Zhanibek Usenovich master of pedagogical sciences, senior lecturer. Kazakh national academy of choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan) ORCID - 0000-0003-4097-8145
THE USE OF NATIONAL COSTUMES IN STAGE KAZAKH DANCE
DOI: 10.31618/ESSA.2782-1994.2022.3.77.254 Тушндеме. Макалада казак кшмшщ тарихына YH^e отырып, 6YriHri KYHri колданысы карастырылды. Кэаби санадагы казак бшн керкемдеудщ 6ip TYpi - сахналык киiм eKeHi бeлгiлi. Сондыктан бишiлeрдi калай киiндipiп жYpмiз деген с^ракты карастыруга тырыстык. Би койылымдары жанрга бел1не отырып, эр TYpm оюраздарды ашуга тырысады. Осы багытта ж^мыс жYpгiзгeндe музыкалык материалдын ыргагы eскepiлyi нeгiзгi мiндeт. Сонымен катар драматургиялык нeгiзi аркылы образдар ашылады. Дегенмен, енер шыгармасын толык канды керсету Yшiн сырт кeлбeтiнiн Yлкeн роль аткарары да сeзсiз. Осы жэйттарды ескере отырып, сахналык казак бшнщ костюм Yлгiлepi карастырылды.
Annatation. The article examines the history of Kazakh clothing and its modern use. As you know, one of the forms of artistic design of Kazakh dance in the professional consciousness is stage clothing. Therefore, we tried to consider the question of how we dress the dancers. Dance performances are divided into genres, trying to reveal different ourazas. When working in this direction, the main task is to take into account the rhythm of musical material. At the same time, images are revealed through the dramatic basis. However, the appearance plays a huge role in full-fledged rendering of a work of art. Taking into account these facts, costume samples of stage Kazakh dance were considered.
TYuiH свздер: онер, би, хореография, балетмейстер, костюм, сахна, суретшi. Key words: art, dance, choreography, choreographer, costume, stage, artist.
Шркпе:
БYгiнгi ^нп керкемдж тэж1рибе синтез мэселелерш теориялык тYсiнудi кажет ететш казiрri замангы керкем мэдениеттеп ен езекп мэселелердщ катарына косты. Бiздiн уакытта, ежелден белгш керкеменер кызмеп шындык болып кершеда.
Театр енерi керкем экспрессивтiлiктiн жана к¥ралдарын, сонын iшiнде емiрден тыс процестер -эдебиет, кино енерi, теледидар, радио, эстрада, би, цирк жэне спортты бiрiктiре отырып, саналы жэне максатты тYPде шыгармашылык iзденiстердi эмоционалды-экспрессивт идеялык-керкемдiк жуйе ретiнде енер синтезше багыттайды. Олай болса, сахналык енердщ кандай тYрi болмасын синтездi тYPде даму Yстiнде. Бiз осы багытта сахналык казак бшнщ кшм Yлгiсiн карастыргалы отырмыз.
Максаты: ¥лттык киiмнiн сахналык бидеп Yлгiлерiнiн каншалыкты д^рыс пайдаланып жYргенiн айкындау.
Эдкнамалык жэне эдктемелш негадерк Осы ХХ1 хасырда казактын атадан балага м^ра болып, келе жаткан киiм Yлгiлерi кененiн кезiндей болып отырганы баршамызга аян. внердщ талай жанашырлары кайткенде осы ^лттык киiмдi сактап, келесi ^рпакка жеткiземiз деп бар беделiн, кYш куатын ж^мсады.
¥лттык киiмдi этнографиялык жолмен iздестiрiп, киiм-кешектiн элi де болса сакталып калган щскаларын жинап, Yлкен кiсiлердiн айтуымен кейбiр Yлгiлерi кайта жасалынып, м^ражайларда сакталынуда.
Б^л женшде А. Fалымбаеванын «Казахская национальная одежда», 0. Жэшбековтщ эр жылдары жарык керген: «Культура казахского ремеслам» (1982ж.), «Эхо.. по следам легенды о
золотой домбре» (1991ж.), «Каза« кшмЬ> (1-к1тап, 1996ж.), «Каза« ктш» (2- к1тап, 2005ж.), А. Каралулынын «Каза« дэстYрлi мэдениетiнiн аны«тамалыгы» (1998ж.), тагыда«аза« хал«ынын ултты« киiм Yлгiлерi мен салт-дэстYрлерi, эдет-гурыптары зерттелген енбектер «арастырыла отырып, эдюнамалы« непз ретiнде алынды.
Негап бвлiм.Сахна зандылыгына CYЙенер болса« киiм Yлгiсiнiн орны ерекше екенi белгiлi. Бул зандылы«ты сахналы« сырт«ы квнiл кYЙ деп атайды, ол баршага аян. Бул жвнiнде Каза«станнын Халы« артисi, белгш режиссер Маман Байсеркенов агамыз: «Сахналы« сырт«ы квнiл кYЙ взiнiн квркемдш «урамдас бвлiгi — эн, эуез, ым, Yн, тiл, «имыл, «озгалыс, «арым-«атынас, амал-айла, жэне дыбыс сия«ты квптеген тыс«ы элементтерден бас «прайды »,-деп кврсеткен [1, 313б.]. Сахна шебершщ осы ойына «осыла отырып, би внерiнде сахналы« киiмнiн ролi де Yлкен квмекшi «урал екенш айт«ымыз келедi.
Керемет сэндi сахналы« внердщ бiрi — халы« бш екенi белгiлi. Биден халы«тын тарихы, элеуметтiк вмiрi, ултты« болмысы, салт-дэстYрi, фольклоры мен турмысты« вмiрi квршед^ Сахналы« киiмнiн ерекшелiгi жвнiнде: «Бидщ табысты болуы дурыс эрi жа«сы дайындалган киiм, бидiн ултты« ерекшелтн, жар«ын да ашы« эмоционалды бояуын бере алады» - деген оймен тутастай келiсуге болады [2, 3 б.[.
Сахналы« би «ойылымы бас«а внер тYрлерi сия«ты драматургиялы« зандылы«тарга CYЙене iске асырылады. Бидiн басталуында музыкасына, киiмiне, сахна декорациясына «арап-а«, «ай улттын биi екенiн пайымдаймыз. Сонды«тан сахналы« киiм Yлгiсiнiн на«ты болганы дурыс. Эрi киiм ар«ылы образдын сырт«ы кейпi ашылатынын да умытпауымыз керек.
Бiз, бYгiнгi ^нп би ансамбльдерiнiн «аза« халы« билерш сахналауда осы киiм Yлгiсiне «алай мэн берш жYрiлгенiн «арастырамыз.
Каза« кшмшщ дэстYрлi Yлгiлерiн бYгiнгi ^нге жетк1зуде ¥лтты« муражайдын ролi ерекше болды. Сол муражайда са«талган бiраз киiм Yлгiлерiн «агаз бетiне салып, о«ырманга жетк1зуде Айша Fалымбаеванын ецбеп ерен [3]. Мэскеуде бiлiм алган «аза« эйелдерi арасынан шы««ан тунгыш суретшi ретiнде тарихта «алган тулга.
«А. Fалымбаева «аза« бейнелеу внервдеп ултты« та«ырыпты жырлайтын дарынды кескiндемешi гана емес, сонымен «атар кино-суретшi, эрi «аза«тын ултты« киiмдерiнiн Yлгiсiн жасаган бiрегей тулга репнде танымал. ¥лтты« сыр-сымбатпен «аза«тыц киiм Yлгiлерiнiн тYрлерiн взiндiк сипатта са«тауга квп жылдар енбек етш, зерттеу жасаган. Онын талай жыл тер твккен енбегiнiн нэтижесi 1958 жылы «Каза«тын ултты« кшмдерЬ> деген суретп альбом болып басылып шыгады. Онда «аза«тын еск1 халы« кшмдершщ тYрлерiн, эйелдер мен ерлердiн мерекелж жэне кYнделiктi костюм Yлгiлерiн эрбiр адамнын взiндiк тулгасымен ер адамнын кшмш ер адамга кигiзiп,
эйелдердщ киiмдерiн эйелдерге кигiзiп айры«ша суреттермен бершеда» [4].
Осы уа«ыт«а дейiн А. Fалымбаеваныц сонау ХХ гасырдын 50-жылдары салган «аза« киiм Yлгiлерiн негiзге алып отырмыз. Бейнелеу внерiн зерттеушi галымдардьщ енбектерiне CYЙене отырып, суретшiнiн сол кезде салган киiмдерi тек квркемдж жагынан гана емес, тарихи-этнографиялы« жагынан да багалы екенiн алга тартып оытрганына квз жеткiземiз.
Кандай сахналы« би «ойылымы болмасын квркем образ жасауга талпынатыны белгiлi, мше осы туста сахналы« киiмiнiн орны ерекше квршед^ Осы тургыдан алганда сахна костюмiн жасайтын суретшi би «оюшы хореографпен а«ылдаса отырып, оны киетiн бишiнiн образды ашуда, бейнесш жасауда «ажеттiлiгi негiзге алынуы керек.
АЛлымбаева алгаш«ылардын бiрi болып, Каза«концерт пен Республикалы« филармония ужымынын тарапынан «ойылган «аза« билерiне костюм Yлгiлерiн жасайды. Суретшi хореографиялы« мэтiнiн, жас ерекшелшн, мшез-«ул«ын ескере отырып, билерге матаныц жана тYрлерiн пайдалану, халы« кшмдершщ дэстYрлi Yлгiлерiн жетiлдiру ар«ылы сэндi костюмдердiн билеуге «олайлы сахналы« нус«аларын жасап шыгарады. вшшшке орай бул сахналы« киiм эскиздерi са«талмаган.
Ал. «аза«тын тагы бiр керемет суретшi «ызы Гульфайрус Исмаилова Абай атындагы Опера жэне балет театрында «ызмет ат«арган жылдары квптеген спектакльдершщ сахналы« костюмiн дайындады. Осы сахналы« «аза« кшмшщ биге ынгайланган костюм эскизiн жасауда белгiлi «ыл«алам шеберi, актриса Гульфайруз Исмаилованын да енбеп зор. Суретшiнiн Абай атындагы мемлекетпк академиялы« опера жэне балет театрында «ызмет еткен жылдары ултты« опералардагы бишiлерге арнап, салынган костюмдерi орындаушылардын дене бiтiмiнiн барлы« ерекшелiктерiн ескергенш квремiз.
Мемлекеттiк сыйлы«тын иегерi, философия гылымынын докторы Г. Шалабаева вз естелiгiнде: «Балериналардын бейнелерi нэзiк эрi сымбатты. Сонды«тан болар Г. Исмаилова «имылдардын эсемдiгi мен сулулыгынын салтанатын балеттi CYЮ деп, тYсiндi. Онын пшршше, пластик адамнын iшкi элемщ онын мiнезiн кврсетедi. ГYлфайрус Мансур«ызы эрдайым адамнын «олына назар аударады, «ол пластикасын салуды жа«сы квредг Барлы« дерл1к портреттерде «олдарга, олардын пластикалы« экспрессивтiлiгiне квп квнiл бвлшедЬ»,- деп кврсеткен. Образы балерин пластичны и грациозны. Не потому ли, что Г. Исмаилова любить балет — торжество грации и красоты движений. Она считает, что пластика отражает внутрений мир человека, его характер. Гульфайрус Мансуровна всегда обращает внимание на руки человека, любить писать их. Почти во всех портретах большое внимание и значение уделяется рукам, их пластической выразителбности [5,50 б.[.
Г. Исмаилова 6ipa3 улттык опералармен катар, «Камбар - Назым», «Козы-Керпеш Баян-Сулу» бaлеттерiнiн сахналык костюмдерiнiн эскиздерiн дайындады. Осы балеттердщ киiм Yлгiлерiнде фольклорлык такырып непз бола отырып, биге арналган эскиздервде дене пластикасы мен кимыл динамикасы шынайы керiнiс тапкан.
Сахналык енер тYрлерiнщ iшiнде осы биге кшм тiгу ете кYPделi керiнедi. Оньщ езiндiк себебi де бар. Бишi эр кез козгалыста болатындыктан, етек-жещ жинакы, жYрiп-тyруFa ыцгайлы болуы шарт. Би койылымынын ерекшелiгiн де (жай немесе шапшац жYретiн) ескеру керек. Бас кшмнщ шапшац-шалт кимылдарда орныкты болуы, аяк киiмнiн аякка конымды болуы да назардан тыс калмайды. Дей турганмен, кейбiр фольклорлык би койылымдарында сахналык киiмнiц де сол дэуiрге сэйкес болмай жатканын да керуге болады.
Белгiлi когам кайраткер^ этнограф галым взбекэлi Жэнiбеков агамыз осы багытта жумыс iстеу барысында Мемлекеттiк «Алтынай» би aнсaмблiнiц бишшерш ултитык киiмнiц тYр-тYрiне кейiндiргенiн бiреу бiлсе, бiреу бiлмеуi де ]^мшн. Муражайдан алынган киiмдердi биге ыцгайлап кайта пiштiрiп тiккiзген Yлгiлерiн ансамбль бишiлерi халык алдына киiп шыгып ез енерлерiн керсеттi.
¥лттык кшмнщ курамдас белiгi болып келетiн бас кшм аса мэнд^ сэндi де ерекше керiндi. Эаресе кыздардыц сан алуан бас киiмдерi тарих койнауынан кайта оралды. Бас киiм адамныц жасына карай эр тYрлi болган.
«Кшз басу» биiнде кыздардыц басына киген орамалы, «Келшшек», «Кербез» билервде киiлген кимешек бишiлердiц кимыл-эрекеттерiне ыцгайлы эрi эсем керiндi. Орамал - эртYрлi матадан, эр алуан Yotw жасалган баска тартатын киiм болса, кимешек - ак матадан тшлген, омырау мен арканы жауып туратын, бетi ойылып жасалган эртYрлi YOTwri бас киiм.
Кыздардыц билерiне арнап такия, касаба тiгiлдi. Такия - кызыл, жасыл, кегiлдiр тYCтi шуга, мауыт, макпалдан улттык ою-ернек салып тiккен кыздардыц Yкiлi жаздык бас ктш. Айшыкты, зерлi тYрлерi болады. Касаба - Yшкiр тебесiне бiр шок Yкi кадап, мандай тусын алтын, кYмiс, асыл тастармен безендiрген, оц жак самайлыгына моншакты 5-6 катар тегiлдiре кадап, узын салпыншакты етiп тiккен кыздар такиясыныц бiр тYрi. Касабаныц Yлгiсiн усынган взбекэлi Жэнiбеков болатын. Ол кiсiнiн айтуынша: «... касабаныц сулбасы децгелек етш пiшiлетiн, желкесiне карай бiрте-бiрте ойытки тYсетiн куламасы болган» [6,18 б.]. Бул бас киiмдi алгаш Ыкылас атындагы музыкалык аспаптар музейiнiн жанынан курылган «Сазген» фольклорлык aнсaмблiнiн бишга киiп шыккан болатын. Ансaмбльдiн бiр кызы касабаныц желке жагындагы куламасыныц орнына шашакты жамылгысы тYрiн киетш. Ендi бiрi кYндiк, бiрi сулама атты бас киiмдер киiп шыкты. Бул бас киiмдер кейлек пен камзолдарга сэйкестiк тауып турды.
Ка^рп кезде Yйлену тойында, сахнада кеп киiлiп журген бса кшм сэукеле. Ал, сэукелеш белгш балетмейстер Дэурен Эбiровтын Курмангазынын кYЙiне койган «Коштасу» биiнде калындык кид^ Сэукеле - кыздардын узатыларда, келш болып тYсерде киетiн кеп эшекейл^ кымбат багалы, сэндi бас кшм. Кымбат багалы ан терiсiмен эдштелш, алтын, кYмiс, моншак эшекейлер тагылады. Жогары жаты жiнiшкерiп, тебесiне Yкi тагылады. ¥зын асыл тасты, окалы бау тiгiлiп, беттi келегелейтiн желекп болтан.
Би койылымдарында жиi колданылатын бас киiмнiн тагы бiр тYрi берiк. Осы «Алтынай» би ансамблiнде берiктiн де нешеме тYрi биге ьщгайланып тiгiлдi. Сонын бiрi кепшшк «Алтынай» биiнде, орталык муражайдан алынган Yлгiмен тiгiлген тYрi жеке орындаудагы «врнек»» биiнде колданылды. Yкi тагылган Каркара берiк, Шошак берiктер де биде кеп кишп журген бас кшмдер.
Ал, «Сайыс» бинде кыз каракара бас киiмiн киiп шыкты. Каркара - тебеа биiк шошактау келген, шекесiне кауырсын кадаган жас эйелдщ, бас киiмi. Бул бас ким Х1Х гасырда салынган суреттен алынган болатын (Женщина казашка. Неизвестный автор, деп керсетшген) [6, 134 б.]. Бидщ езi Медоевтын «Гравюры на скалах» штабынан алынган сурет (№55. Дуэль. Долина Теректи) непзщде койылган болатын [7, 99б.]. Ежелп таска кашалып петроглифпен салынган осы сурет балетмейстердщ киялын уштады деуге болар.
«Бастау» биiнде кыздар кшп шыккан бокка ете эсем эрi жана дYние болып керiндi. Бокка - бшк жогаргы жагы Yшкiрленiп келетiн арт бойы денгелене тYЙiлген шашты жинап койюга ынгайлы бас кшм.
Жлтггер биiнде айыркалпак, кшзкалпак, берiк, тымак, такия немесе орамал колданылып жур. Салтанатты билерде айыр калпак немесе берiк кисе, тез журетiн ойнакы, жарыс билерiнде такия немесе шекесшен байланган орамал кшп, ал, кусбегшк, аншылык такырыптагы билерге тымау немесе жалбагай киiп билеп жур.
Би койылымдарында сырт кшмнен тек ерлердiн шапаны гана колданыста бар. Ал, кыздар белдемшенi кшп жYр. Белдемше де алгаш сахнага Ыкылас атындагы музыкалык аспаптар музешнщ «Сазген» фольклорлык ансамблiнде сахналык костюм репнде музыкант кыздар мен бишi киiп шыккан болатын.
Би мазмунына карай ынгайланып алынып журген сахналык костюмдердiн iшiнде, «Киiз басу» биiне арналган кшм Yлгiсi нагыз енбекке кiрiсiп кеткен ауыл керiнiсiн кез алдынызга елестетерi хак. Бул киiм Yлгiсi бойга шак, артык желбiршектерi жок ыкшам кейлек тYрiнде алынды.
Ал, «Кусбегьдауылпаз» атты ацшылыкты суреттейтiн би койылымында Белгiлi суретшi, киноактер, бишi Эубэшр Ысмайловтын эскизi негiз болды. Етжтщ сыртынан жiберiлген кен балакты шалбар, кейлек пен сырт кшм шалбарланып, белше кемер белдiк тагылды.
^орытынды:
Каза«тын «ыздар киетш «ос етек квйлегi мен «ыс«а кэжекейi (комзолы), Y^m та«иясы жещл де тез жYретiн билерге вте жарасымды. Кейбiр мазмуны ерекше «ойылымдарда Yлкен кiсiлердiн киiм Yлгiсi жещ, етегi эдiптелген, узын «амзол мен жаулы«, кимешек кию ар«ылы, ал, ер адамдар шапан киiп, бастарына бврiк кию ар«ылы бiлiнедi. Тарихи та«ырыптагы би «ойылымдарында суретшь молделерлердiн iзденiстерi негзшен тас«а «ашалып «алдырылган, ертеде Каза«стан территориясын аралаган саяхатшылардын суреттерiнде кврсетлген Yлгiлердi негiзге алып жур. БYгiнгi сахналы« би внерiнде ултты« кшмм Yлгiлерiн жасап жYргенсуретшылер Yлкен iзденiс Yстiнде деп, айтуга болады. Эрине осы кезендерде би «оюшы хореограф маманнын а«ыл-кенеа вте «ажет. Себеб^ «ойылымнын драматургиялы« негiзiн, музыкалы« материалдын ырга«ты« ерекшелiгiн, орындаушынын образын бидi iске асырушы гана бiлетiнi белгш.
Кайткенменде, «аза« киiмi халы«тын взше тэн ерекшелiгi бар затты«-турмысты« мэдениетшщ бiрден-бiр белгiсi екенiн умытпаганымыз дурыс. Осы кшм Yлгiлерiн сахналы« биге ыщайлауда моделер-суретшiлер негiзгi пiшiмiн жогалтпай, би «оюшы хореографпен бiреге отырып, юке асырса
дурыс болады. Би кшмшщ пiшiмiнде Yлкен ерекшел1ктер бар екенiн квршген моделер-суретшi бiле бермейдi, мiне осы жерде квмекке хореограф кенесi вте «ажет.
Эдебиет
1.Байсеркенов М. Сахна жэне актер («Станиславский жYЙесi» эм онын тезистерi мен негiзгi зандылы«тары). — Алматы. Ана тiлi. 1993.—336 б.
2.Шульгина А., Томилина Л., Замалина Л. Советы костюмера.М.,Профиздат. - 1968.—152с.
3.Галимбаева А. /Автор рисунков/. Казахская национальная одежда. Алма-Ата. «Жалын» баспасы. 1976.—112 с.
4.Мамытова С. Айша Fалымбаева -киносуретшi жэне ултты« костюм бiлгiрi. https://www.oner.kz/visual-arts/view/8198-samal-mamytova-ajsha-galymbaeva-cinosuretshi-zhane-ulttyk-costyum-bilgiri («араган кYнi 04.02.2022)
5.Наши современники. Гульфайрус Исмаилова //Сост. Л.А. Матвеева. Алматы, «9нер». 004.— 128 с.
6.Жэшбеков 9. К333« кшш. Альбом.— Алматы:9нер, 1996.—192б.
7.Медоев А. Гравюры на сакалах.Алма-Ата, Жалын. 1978.—173с.
