CC BY
17FТАХР 18.49.09
ЦАЗАЦ ДЭСТYРЛI БИ МЭДЕНИЕТ1НЩ ПАЙДА БОЛУЫ МЕН ДАМУЫ
Б.Д. Тургумбаева, Э.Б. Шанкибаева Т.^. ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы, Алматы, Казакстан banu.turgumbaeva@mail.ru, Alia20098@mail.ru
¥лттык мэдениеттщ бiр нышаны жэне когамдык, т^лгалык, ^лттык сананын негiзiн калайтын К^рамдас белiк ретiнде казак биiнiн тарихы тым теренде. Аншылык, эскери кимылдар, енбек дагдыларын бейнелейтiн карапайым пластикалык козгалыстардан ¥лы Дала халкынын мэдениет денгешн, рухани кажеттiлiгiн аныктайтын, адамнын жан дуниес мен толкынысын суреттейтш керкем-бейнелеуiш куралга айналганга дейiн халык биi дамудын узак жолынан етт! Бул макалада казак халкынын би енершщ шыгу тарихына шолу жасалады. Би мэдениетiнiн этномэдени бастауларынын iшiндегi негiзгiсi ретiнде халыктык салт-дэстYрлер зерделенедг Сонымен катар, баксылыктын шыгармашылыктын кептеген тYрлерiнiн дамуына, онын iшiнде казак би кимылдарынын калыптасуына тигiзген эсерi карастырылады.
Т}йт свздер: би внерг, би тарихы, фольклор, халыц музыкасы, тэц1рл1к сетм, шаманизм, рухани
мура.
¥лы Дала тарихында бала дYниеге келген ^ннен бастап ем1р1н1н эрб1р манызды кезещн энмен эрлеп, ^ймен кемкерш, би билеп кещл кетеру, болып жаткан окиганы сазбен ерекше мэцщ ету басты орын алады. Казактын барлык салт-дэстYрлерi, улыстын ¥лы кYнi - Наурыз, дши мейрамдар секiлдi мерекелердiн барлыгы да эн-биаз болмаган.
Би казак халкынын т^рмыстык болмысын, енер CYЙгiштiгiн жан-жакты аша тYседi. Музыкалык фольклорда сахнада елен айту, би билеу, билеп жYрiп эн айту, т.б. сакталган. Халык арасында енбек маусымын корытындылауга байланысты мереке еткiзу, салтанат к¥ру кен етек алган. Той-думандарда енерпаздар би аркылы енер жарысына тYсiп, керермендерге ездерiнiн бишiлiк шеберлiгiн керсететiн болган.
Казактын халык билерiнiн канондык тYрi болган жок, ол импровизациялык т^ргыда орындалды. Би сайыстарында эмоциялык сипат хореографиялык керiнiстермен ^штастырылды. Б^л ерекшелштер «¥тыс» жэне «Сылкыма» билерiнен кершедь Ат Yстiнде билеу енерiнiн де езiндiк ерекшелiктерi болды. Ерттеулi аттын Yстiнде т^рып билеу, атты езшщ ыргак сазына багындыру нагыз кэшби бишiнiн гана колынан келетiн.
Би ^лттык енердiн баска да тYрi сиякты халык т^рмысына берiк енш, олардын эдет-г^рып ерекшелiгi мен ю-эрекетш бейнелейтiн енерге айналды.
Би - халкымыздын ежелгi енерлерiнiн бiрi. Алайда, оны сипаттайтын накты тарихи деректердщ болмауы себептi казак биiнiн пайда болуы туралы пiкiрлер Yнемi талас тугызып келдi. Кейде тiптi казак халкында бидiн бар екендiгiне ^мэнмен карайтын ой-пiкiр айтылды. Казак зерттеушiлерi б^л пiкiрлердiн терiс екенiн дэлелдеп шыкты.
Археологтардын Алматы облысы Жамбыл ауданындагы «Танбалы» шаткалынан билеп жYрген адамдардын бейнелерi кашалып салынган петроглифтер-тактатас, жартастарга салынган суреттер, бейнелердi тапканы белгiлi. Олар сактар емiр сYрген кезенге - б.д.д. УИ-У гасырларга сэйкес келедi. Ал Шолактау деген жерде табылган петроглифте бiр топ адамнын би билеп, ал кастарында бiрнеше адам iшек керiлген садак сиякты иiлген аспаптарда кYЙ ойнап отырганы салынган.
Ал, XIII-Х1У гасырлардын тарихи эдеби жэдiгерлерiнiн бiрi - 1303 жылгы «Кодекс куманикус» - «Кыпшактар сездшнде» «билеймш» деген сез бар [1; 114]. Б^л казак бшнщ тарихы ете эрiден басталатынын керсетедi.
Осындай бiрлi-жарым мэлiметтерден баска ежелп дэуiрдегi казак биiнiн тарихынан хабар беретiн дэлелдердiн тым аздыгы тYрлi таластардын тууына себеп болды. Мысалы, казак кYЙлерi мен эндерш жинаушы фольклортанушы А.В.Затаевич 2300-дей музыкалык мараны жинай отырып, би
музыкасыньщ болатынын терюке шыгарды. «Топан» кYЙiне ескерту сезш жазган ол осы ^йдщ ете ыргакгы, нагыз биге арналганын айта келе, былай деп жазады: «...если бы только казахи когда-нибудь плясали... Этот обычай и это искусство им совершенно не свойственны и у них не приняты», -деп кесш айтады [2; 251]. Тек «250 киргизских инструментальных пьес и напевов» деген кешнп ютабында би туралы ой ^озгап, ^азакгар арасында ^алма^ биi деген жалгыз бидщ бар екендiгi, адамдардыц оны сирек орындайтынына то^талады. Осылайша б^ган дейiн езшщ айщандарына ^айшы келiп, ^аза^тар арасында ежелгi бидщ болганын жэне оныц кэсiби орындаушылар орындаганын аз да болса мойындайды. А.Затаевичтщ былай ек^шты пiкiр айтуына сол кездегi ^аза^тар арасында би болмаган деген пшрдщ басым болганы себеп болса керек. Себебi, ол езi жазып алган ^йлердщ шшдеп «Каражорга», «Был^ылда^», «Ортеке» сия^ты би ыргагы ай^ын бай^алатын шыгармалардыц мазм^нына мэн бермей, айналып етедi. Кешн орыс композиторы С.Прокофьев «Хан Бузай» лирикалыщ-комикалыщ операсын жазу барысында А.Затаевичтщ жинагын кец ^олдана отырып, кептеген халыщтыщ музыкалыщ шыгармалардыц биге сэйкес ыргакгыгын бай^аган. Халыщ фольклорыныц ауызша тараганын ескерсек, музыка енерiмен тшелей байланысты бидщ тарихы эрiде жат^анын дэлелдеуге болады.
Музыка зерттеушiсi, композитор А.Ж^банов «Fасырлар пернесi» деген ецбегшде би музыкасы ертеден танымал болгандыгын жэне ол кептеген сазгерлерге белгш болгандыгын айтып етедi. К¥рмангазы, Дэулеткерей, Сейтек, Абыл шыгармаларыныц биге арналганын сез еткен де осы А.Ж^банов болатын.
А.Ж^банов 1862 жылы жарыщ керген Паули Теодордыц «Этнографическое описание народов России» атты кiтабынан «Дэулеткерейдщ киiз YЙiнде» деген суреттi керген екен [3; 170]. Кешн зерттей келе б^л суретшшщ Х1Х гасырдыц 50-жылдары ^аза^ жерiнде болган суретшi Чередеев екенiн аныщтады. Ол акварель бояуымен салынган суретшщ арт^ы жагына «композитор Дэулеткерей, бишi Жан^за^ Жаппас^лы» деп ез ^олымен жазу жазыпты. Б^л сурет А.Ж^бановтыц жогарыда аталган кiтабында жарияланды.
Белгiлi фольклортанушы, этнограф Э.Марг^ланныц «Казахское народное прикладное искусство» атты 1986 жылы жарыщ керген ютабында би тарихына байланысты деректер келтiрiлдi. Б^л кiтапта И.Клапроттыц 1816 жылы ^аза^тардыц би билеп жат^анын салган суретi берiлген. Б^л дерек кездерi де би шыгармашылыгыныц ^аза^ жерiндегi тарихы тым эрiде екенше дэлел бола алады.
Белгiлi галым Л.П.Сарынова халыщ бшнщ тарихы туралы: «Ол дамудыц кYPделi эволюциялыщ жолын бастан кешiрдi. Эрбiр ^огамдыщ формация кез^арастыц жаца тYрлерiн, ^оршаган шындывда жаца ^арым-^атынас экелумен, б^л формацияга ерекше, езiндiк жэне соган тэн оныц керкемдш ^айта жасалу тYрлерiн тудырып отырды» деп жазды [4; 24].
1846-1848 жылдар аралыгында Каза^станда болган А.Евреинов ^аза^ даласындагы билер мен халыщ эзш^ойлары туралы ^ыс^аша жазып ^алдырган.
Дегенмен, осындай жазба деректер бола т^ра, Х1Х гасырдыц соцындагы этнографиялыщ жазбаларда ^аза^ даласында бидiц болгандыгын терiске шыгаратын пiкiрлер басым бола бастайды. Н.Зеландтыц этнологиялыщ очеркiнде жэне «Народы России» деген живопись альбомында ^аза^тарда би болмады делiнген. Осыны терец зерттеген Л.Сарынованыц пiкiрiнше, ^аза^ жерiнiц патшалыщ Ресейдiц отарына айналуы, патриархалды-рулыщ ^огамныц кYЙреуi, ескi эдет-г^рыптардыц жойыла бастауы, орыс мэдениетiнiц ыщпалы халыщ шыгармашылыгыныц тYпкiлiктi езгеруiне экелдi. Ал Д.Эбiров пен Н.Львов ^лттыщ би енершщ ^алыптасып дамуына кешпелi емiр жэне дiни тыйым салулар керi эсер еттi дейдi. Казакгардыц кешпелi емiр CYPУ салты халыщ шыгармашылыгыныц дамуына т^сау салды дегенге келiспеймiз, себебi ^аза^ хал^ыныц барлыщ шыгармашылыгы осы кешпелi емiр CYPУ салтымен тыгыз байланысты. Сонымен бiрге бiзден бас^а кешпелi халыщтардыц бэрiнде де би болган. Б^л кешпелi пршшктщ биге кедергi келтiрмейтiнiн керсетсе керек.
К^аттыщ жэне эдеби деректер Казан тецкерiсiне дешнп ^аза^ даласында бидiц кец тараганын дэлелдей тYседi. Кернектi жазушы М.Эуезовтщ «Абай жолы» роман-эпопеясында, академик Э.Марг^лан, профессор Е.Ысмайловтыц зерттеу ецбектерiнде бишшк пен эншiлiктi ^атар алып жYрген сал-серiлердiц енерi туралы жа^сы суреттеледь
1936 жылы Мэскеуде еткен ^аза^ эдебиетi мен енерiнiц онкYндiгiнде бас^а да ^аза^ билерiмен бiрге «Кара жорга» биi де орындалган. Б^л туралы КБайсештов пен
F.К¥PманFалиевтердiн естелiктерi бар. Б^дан сэл ертерек 1934 жылы б^л бидi Мэскеу каласынын Yлкен театрынын сахнасында Ыскак Быжыбаев орындаFан екен. Би тарихын зерттеушi Дэурен Эбiров езiнiн «Казак бшнщ тарихы» атты кiтабында: «....60 жастаFы Быжыбаев Ыскак «Кара жорFа» бшн биледi. Эзi жасаFан жорFа мYсiнiн белiне байлап алып, бiресе жYЙтки шапса, бiресе атын кiлт токтатып, кекпар ойынындаFыдай енкейiп жерден кекпар аетандай кимылдарымен небiр керiнiстердi керсетп» деп жазады [5; 48].
«Кара жорFа» биi Казак КСР эн-би ансамблшщ репертуарында да болFан. Сол кезде онын койылуына К¥рманбек Жандарбеков кенесшшк жасаFан. Балетмейстер Я.Романовский 1949 жылы Мощолияда т^ратын казактардын «Кара жорFа» биiн билегенiн кергенi туралы жазFан. «Казак эдебиетi» газетiнде журналист Fалым Тыныбаев ез макаласында Шокатай есiмдi кенекез кариянын мынадай сездерш келтiрiптi: «Бiз билеген «Кара жорFа» биi Майлыкожа мен ЖYсiп кожалардын калдырFан м^расы екенiн бала кезiмiзде с^^ыла карттардан естушi едiк» [6]. Акындар Майлыкожа С^лтанкожа^лы мен ЖYсiп Шайхыислам^лы емiр CYрген XVII Fасырды еске алсак, «Кара жорFа» биi казак арасында б^рыннан тараFанын тYсiнемiз.
Осындай к¥нды акпараттардан би енершщ казакта сонау заманнан берi бар екенiн бiлуге болады. Б^рышы Fасырларда кершi мемлекеттер «жылкылар елЬ> деп атаFан казак даласында жан-жануарларFа байланысты «Асау ат», «Аю биi», «Бура биi», «БYркiт бш», «Коян-бYркiт», «К¥р биi», «К¥сбегi», «Ортеке», «Тырна биi» атты билер болFан. Би де, эн де, куй де - бiр-бiрiнен ажырамайтын бiртyтас дYние. Ойын-тойларда, кыз узату, келш тYсiру, шiлдехана, Yлкен астарда казак эн-куй, бисiз таркамаFан.
Мiне осынын бэрi казак даласында халык шыFармашылыFынын бiр тYрi ретiнде би енершщ тел енер екендшн нактылай тYCсе керек.
Казак биi коршаFан орта^ы шынайы емiрден алынFан формалар мен тYрлерге аса бай. Халык турмысы улпъщ би дэстYрiн, кимылдардын тел козFалысын, иiлгiштiк айкындыкты, сазды-эуендi суреттерге толы би кимылдарын калыптастырды. Казак халкынын би мэдениетi, онда колданылатын лексика ырFакпен, халык музыкасымен жэне сэндiк-колданбалы енермен, ауыз эдебие^мен, салт-дэстYрмен YЙлесiмдiлiкте дамып отырды.
Сондыктан Казакстан жерiнде би енерiнiн дамып, калыптасуынын тарихи алFышарттарын аныктау барысында «салт-дэстYP», «эдет^урып» тYсiнiктерiне токталып кеткен жен. Себебi эрбiр халыктын салт-дэстYрi сол улпъщ емiр CYPУ каFидасына айналып, рухани байлыFынын негiзiн калаFан. Казак халкында салт-дэстYрлердi сактау мшдетп саналFан, сондыктан ол жазылмаFан зан секiлдi Yлкен мэнге ие. ¥лттык салт-дэстYP мэнгiлiк мура ретiнде халыктык енер тYрлерi аркылы жалFасын тауып отырды.
Халыктын элеуметтiк жэне мэдени мурасынын басты белiгi ретiнде улттык эдет^урыптар казактардын би дэстYрiнде де ез кершсш тауып отырды. Осылайша накты коFам дамуында калыптаскан салттар, эдет^урыптар кез келген улпъщ би енершщ дамуына ыкпал ететiн эдюнамалык негiз болып табылады.
Казак халкынын тел мэдениет элеуметтiк-тарихи факторлар аясында дамып, беки тYCтi. Ыкылым замандарда адамдардын ым-ишаратпен, кимыл-козFалыспен ез ойын, сезiмiн, кенiл-кYЙiн, тiлек-арманын, куанышы мен коркынышын жеткiзгенi мэлiм. «Позитивтi философия» трактатынын авторы Огюст Конт кез келген идея, яFни мэдениеттi онын тарихынсыз кабылдау мYмкiн емес деген болатын [7; 90]. Олай болса, енердщ синкреттi тYрi ретiнде казак бш дамудын соктыкпалы-сокпалы Yлкен тарихи жолынан еттi дей аламыз.
Тарихи даму жаFынан кYPделi жолдарды бастан кешiрген дэстYрлi мэдениеттiн бiр тYрi - би ежелгi адамдардын емiр CYPУ даFдысынын: соFыс, жауынгерлiк, аншылык, жабайы андарды колFа YЙретiп асырау, мал баFу, алFашкы жер пайдалану сиякты тiршiлiгiнiн нэтижесi iспеттi. 0з колбасшысына к¥рмет керсету, жауFа аттанып бара жатканда рухты кетеретiн, жещске жiгерлендiретiн эрекеттердi бiрдей кайталау актiлерi алFашкы би козFалыстарынын бастауы десек, артык емес. Эрине, сол алыс замандардаFы ырFакты би Yлгiлерiнiн тарихына шолу жасаFанда би кимылдарына коса эн айтылFандыFын умытпауымыз керек.
Тэщрге, кYнге, аЙFа, отка табыну аркылы тазарту рэсiмiн жасаушы жауынгерлер кимылынын сикырлык мэнi де болды. Олардын айналмалы би козFалысы кYннiн айналуы бойынша жYPуiне тiкелей байланысты. Олар би кимылдары аркылы ез толкынысы мен сезiмдерiн беру
негiзiнде бойларына жиналган жагымсыз эмоциялар мен жYЙке жYЙесiне тYCкен кысымнан жецiлдеуге мYмкiндiк туды.
Ежелгi би кимыл-козгалыстарыныц ритуалдык мэнi зор болды, онда ай, ^н, адамдар, тайпалардыц тотемi бейнелендь Б^л кимыл-козгалыстар армады аспаптардыц эмоционалдык ыргагымен CYЙемелденiп отырды. Анимистикалык дYниетанымныц бастапкы даму кезецiнде пайда болган дшнщ ерте формасы ретiнде шамандык YPдiс осыган дэлел болады.
Халкымыздыц рухани мэдениетiнiц тарихында тэцiрлiк сешм мен шаманизмнiц орны ерекше. Ш.Уэлиханов ез ецбектерiнде Казакстан жерiнде емiр CYрген кешпелiлердiц емiрiндегi Тэцiрге табынушылыктыц мацыздылыгына ерекше токталды. Сонымен бiрге тарих зерттеушiлерi Геродот, С.И.Руденко, К.А.Акишев, А.П.Окладников, А.И.Мартынов жэне тагы баскалар от-суга, ай-кYнге табыну мэселелерiн сез етп.
Казактыц ескi ^гымында табигат к¥былыстарыныц эркайсыныц езiнiц киесi бар деп айкындалады, сол кие мен карапайым адамдар арасын байланыстыратын шамандар туралы тарихта талай мэлiметтер бар. Белгш академик Fарифолла Есiм езшщ «Хаюм Абай» кiтабында: «Тэцiрге сиыну - сенiм емес, дiн емес, ол Адам мен табигаттыц арасындагы YЙлесiмдiлiктi мойындагандык деп т^жырымдаган. «Тэцiрдi мойындау адам еркiн шектемейдi. Тэщрге кезкарас езiне карама-карсы тYсiнiктi кажет етпеген. Себебi, тэцiр - деген табигат, ол емiр CYPУ Yшiн кажетп жагдай. Тэцiр табигаттыц езшен туган тYсiнiк. Оны табигаттыц синонимi деп те карауга болады. Адамныц табигатка табынуы, бiр жагынан, натуралистш тYсiнiк болса, екiншiден, езiнен тыс рухты iздеу, оны субъект ретвде кабылдау, дерексiз ойлаудыц жемiсi», - дейдi [8; 29].
Каза^ даласында тараган Тэцiрлiк дiннiц ерекшелiгi - синтездеушшк касиетшде, ягни ол езше дейiнгi дiни наным-сенiмдердi жокка шыгармай, олардыц бэрiн жYЙелеп отырады. Казак халкыныц рухани мэдениетiн зерттеушi В.В.Бартольд: «Ежелгi тYркiлер дiнiнiц негiзi Кекке (Тэщр) жэне Жерге (жер-суга) сиыну болды», - деп атап етедi [9; 31].
Казак мэдениетшдеп шаманизм ^гымыныц тарихы терецде жатыр. Еуропа галымдары шаманизмге Yлкен кызыгушылык танытып, зерттегенмен, оны кеп жагдайда экзотикалык к¥былыс, архаикалык ДYниетаным белгiсi ре^нде кабылдады. Шаман дiнiне, шаман ролше шынайы бага бергендер катарында Ш.Уэлихановты атауга болады. Ол: «Шамандар аспан Тэцiрi мен рухтыц жердегi колдаушы адамдары ретiнде саналган. Шаман сикырлык касиеттермен коса бiлiктi, талантты, баскалардан мэртебесi жогары: ол акын да, сэуегей жэне емш^ сегiз кырлы, бiр сырлы адам болган», - деп жазды [10; 87].
Шамандык енер кез келген адамга бершмейд^ ол рухтыц калауымен конады деген пшр калыптаскан. Тагы бiр ескере кетер жай, шамандык кеп жагдайда т^кым куалайды. Шамандардыц кебiсiнiц тепнде, эулетiнде, аргы ата-бабаларында баксылыктыц болганы белгш. Сондыктан шамандыкты жай енер, таланттылыктыц керiнiсi емес, сонымен бiрге генотиптiк сипаттагы енер деп багалауга болады. Шаман дiнiнде коршаган орта, табигат - жанды элем, олардыц бэрi жанды деген тYсiнiк калыптаскан. Адам да табигаттыц бiр жанды белт деген ^гымды ^станады. Коршаган ортадагы барлык нэрсе бiр-бiрiмен байланыста, кYнделiктi емiрде осы байланысты юке асырушы -баксылар болганы белгш. Ислам дш тараганга дейiн адамзаттыц, ел-ж^рттыц басына тенген кауiптi сейштш, жок кылуга барынша Yлес коскандар - осы баксылар. Баксылар ойыны белгiлi бiр ауылда, белгiлi бiр топта жиналып калган жагымсыз психикалык кYштiц эсерiн азайтып, жецiлдетуге тшелей себепшi болган. Ислам дiнi юргеннен соц баксылар ойыныныц мазм^ны терю магынага ие болып, оларды жын-шайтанмен байланысы бар адамдар ретiнде кабылдау Yстем бола бастады. Ендi олар кебше тYсiнiксiз ауру тYрiн емдейтшдер санатына косылып, алгашкы магыналык тYрiнен ажыратыла бастады.
Ал тарихка Yцiлсек, шамандардыц негiзгi мiндетi - рухтар аркылы езiнiц тайпасын, ел-жерiн, жан-жагындагы адамдарды жамандыктан, кесiрден, жын-шайтаннан, бэле-жаладан, ауру-сыркаудан коргау болып табылады. Белгiлi енертанушы Т.Iзiм: «Шаман бiр аягынан екiншi аягына дене салмагын ауыстыра шайкала басып, дене кимылдарын орындау тэсiлiн бiрте-бiрте жiгерлендiредi. Ширак кимылдай секiрiп, алуан тYPде айналып билей женеледi. Сонымен бiрге оныц колындагы кобыздыц немесе асатаяктыц не болмаса дабылдыц да дыбысы ^шейе тYседi. Бiр кимылдар кайта-кайта кайталанады», - деп жазып, шамандар касиетшщ кепкырлылыгына мэн бередi [11; 17]. Баксыныц жындармен тiлдесiп, есi кеткенше селкшдеу^ оц-солга шыр айналып, ак кебiкке малынып билеуi туралы кеп мэлiметтер сакталган. Баксылардыц тагы бiр ерекшелiгi,
музыкалык аспаптарды (кобыз, асатаяк, дабыл, данFыра, кепшш жэне т.б.) жаксы менгерген, оларды кастерлеп устаган, аспаптардын дыбысы эсерлi болуы Yшiн тYрлi сылдырмак, коныраулар байлап алFан. Баксы кимылынын ауру адамFа психикалык турFыдан эсерiнiн мол болFандыFы туралы А.Левшин жаксы жазып калдырды. Баксылар сол заманнын езшде колындаFы музыка аспабынын ырFаFына, дыбыс кYшiне сэйкес дене кимылдарын, козFалыстарын YЙлесiмдi жасап отырFан.
Баксылардын поэзияны, эн-кYЙлердi терен бiлгендiгi, шебер колдашаны ез алдына зерттеудi кажет етедь Бiз зерттеу такырыбымызFа сэйкес баксы ойыны кезiнде колданFан би кимылдарына кебiрек мэн берiп отырмыз. Баксылык - синкреттi енер, онын бойында эншiлiк, кYЙшiлiк, бишiлiк, сыйкыршылык, кез байлаушылык, емшiлiк, керiпкелдiк, акробаттык, гипноздык жэне таFы баска енерлердiн тоFысуы керiнедi. Осылайша енердiн кешендi тYрiне негiзделген баксылык шыFармашылыктын кептеген тYрлерiнiн дамуына, онын iшiнде казак би кимылдарынын калыптасуына ез эсерiн типздь Жалпы би енерiнiн пайда болуы туралы сез еткенде оны тек эдет-Fурыппен немесе элеуметтiк жаFдайлармен байланыстыру дурыс емес. «Казакстан хореографиясынын тарихы» атты (авторлары: Т.Кышкашбаев, Э.Шанкыбаева, Г.Жумасештова, Л.Мамбетова, Ф.Мусина) окулыкта: «Бул проблеманын iшкi жоспары да аныз-ертепмен байланысты... Казак енерiнде аныз-энгiме мен бидщ байланысын карастыру ете кызыкты, ейткенi олардын негiзi казак халкынын ойлауы мен дYниенi кабылдауынын ерекшелш белгiлерi болып табылады», - делшген [12; 18]. Расында да би мен аныз энгiмелердiн ортак тустары ете кеп, айталык, екеуi де коршаFан ортаны накты бейне тYрiнде керсетедi, екеуiнде де хаосты жену, тэртш пен реттiлiк орнату мэселес айтылады. Бул, эрине, жалпы жорамалдар, аныз-ертегiлер мен би кимылдарынын байланысы туралы пайымдаулар ез алдына терен зерттеудi кажет етедi.
Шамандардын енерi кешендi, синкреттi бола отырып, олардын эркайсысына жекелiк тэн деп айта аламыз. Себебi, олардын билерi бiр-бiрiне уксамайды, кайталанбайтын болFан, би KOЗFалыстары оларFа койылFан мiндетке (ауруды емдеу, жын куу, жанбыр шакыру, аластау жэне т.б.) байланысты ойын Yстiнде туып отырFан. ТаFы бiр айта кететш жэйт, баксылар ез енерлерш купияда устаFан, олардын билерiнiн езi суырып салмалыкка ие.
Баксылык туралы А.Алекторов, А.Диваев, С.Муканов, Э.МарFулан, КЖубанов, Э.Жэнiбеков, Л.Сарынова, Б.Абылкасымов, Е.Турсынов, Т.Ым, А.Кулбекова сынды Fалымдардын жэне баска да енертанушылардын енбектерiнде тарихта калFан баксылардын сырт пiшiнi салынFан суреттер, мYсiн бейнелерге CYЙене отырып, баксылык ойын казак бтнщ тYп бастауы деген корытынды жасалFан. Л.Сарынованын пшршше, баксынын кимыл-эрекетi наFыз дiндiк би Yлгiсiне жатады. ЯFни казак халык биiнiн калыптасуында баксылыктын орны зор. Баксылардын эрбiр би кимылы белгш бiр кызметтi аткарып, символдык мэнге ие болды. Олардын би эрекеттерiнде ым-ишарат, дене калпы, турысы кенiнен колданылды. Баксы биi драмалашан, театрландырылFан жеке койылым ретiнде кабылданды, олардын би козFалыстары рухтармен сейлесу, жоFары элеммен тiлдесу, теменге кайта оралу, кесапаттармен кYресу, жауыздарFа карсылык жасауды эрекет аркылы керсетiп бердь
Баксылар ан-кустардын тiрлiгiн, олардын кимылдарын тамаша шеберлшпен, елен сезбен, YЙлесiмдi би козFалыстарымен бере отырып, табшатка табыну салттарын да умытпаFан. Олардын сыйкырFа толы кимылдарын зерттей келе Ш.Уэлиханов баксынын айналу козFалысына Yлкен мэн берiп, казак халкындаFы «айналайын» сезiнiн шыFу этимологиясымен байланыстырады. «Айналу -ол адамды корFау, онын бойындаFы бар жамандыкты езiме алып, шыFару» уFымына келедi. Айналмалы кимылдар жэне шенбер бойынша жYPу баксынын непзп кимылдарынын бiрi болып саналады.
Бидегi бастапкы негiз - ол коFамдык, яFни шыFармашылык акт, себебi адам би аркылы керкем бейнесш бередi. Казак биiнiн эмоционалдык атмосферасы керкем образ жасауFа себеп болады. Белгiлi психолог Л.С.Выготский: «Искусство не может возникнуть там, где есть простое и яркое чувство, необходим еще и творческий акт преодоления этогочувства, его разрешение, победы над ним, и только, когда этот акт являетсяналицо, только тогда осуществляется искусство»,-деп жазды [13; 125]. Адамнын киялы турмыс-пршшкке, шынайы емiрге байланысты шыFармалардын пайда болуына себеп болды. Осы ретте киял би образдарын жасаудын кYPделi шыFармашылык, психофизикалык Yдерiсiнде басты орын алатынын атап еткен жен. Киялдана отырып, адам езiнiн кYнделiктi кимыл-козFалысын коршаFан ортадаFы эдемiлiкпен YЙлесiмдiлiкте езгертш биге енгiзедi, осылайша езiнiн эстетикалык кажеттiлiгiн канаFаттандырады. Би шыFармашылыFы осылайша
адамньщ кунделшт турмыс-пршшпшц Kepimci ретiнде адами жэне табиги кажeттiлiктeрдi канагаттандырып кана коймайды, сонымен 6ipre карым-катынастыц eзiндiк формасы болып табылады.
Синкреттiлiк би кимылдары - казiргi хореографияныц тYп-тамыры болып табылады. Эрине, екеушщ айырмашылыгы бар. Би - психиканыц эмоционалды ерюшщ eнiмi болса, хореография -тшдш емес куралдармен, оныц iшiндe дене кимылдарымен бeрiлгeн тiлдiк ойлаудыц ешм^ Бидщ сeздiк-накты жэне сюжeттiк мазмунга ие болуы мiндeттi емес, оныц басты магынасы -образдылыгында, ол баска бейнелеу к¥ралдарымен ауыстырылмайды, сeбeбi би адамныц eзiн-eзi бейнелеушщ ежелп тYрi болып табылады. Казак бшн осы гылыми тургыдан бeлгiлi галым О.В.Всеволодская-Голушкевич зерделеп бeрдi. Ол e3rni4 «Баксы ойыны» кiтабында казактардыц дэстYрлi би шыгармашылыгына сипаттама бeрiп, оныц калыптасуы мен дамуын аныктады [14; 61].
«Трансгрессияныц эстетикалык стратегиясы» атты (авторы S.Huschka) «Dance Research Journal» журналында шыккан макаласында «Биде акыл-ой эртYрлi нeгiздe байкалады: рационалды, ерш-жшер тYрiндe жэне сeзiмдiк тургыда. Платонныц пiкiрiншe, жан Yш бeлiктeн тирады: акыл-ой, eрiк, сeзiм. Философиялык эдебиеттерге талдау жасау барысында жанныц непзш к¥райтын курамдас осы Yш бeлiктiц онтологиясын карастыру нeмiс философиясында басым болганын байкалды. Г.Гегель акыл-ой болмысын, А.Шопенгауэр - eрiктiц, ал Ф.Ницше сeзiм болмысына (куштарлык ен лириканыц байланысына) Yлкeн мэн бeрдi. Осылайша онтология мен антропологияныц eзара байланысы бар eкeндiгiн байкаймыз. Мэдeниeттiц к¥былысы рeтiндe би осы уш бeлiктiц Yйлeсiмдi байланысынан туган», - делшген [15; 12].
Fылыми нeгiздeлгeн теорияга суйенсек, казак биiнiц калыптасуы когамныц дамуымен, тарихи дэyiр eрeкшeлiгiмeн, когамдык-элеуметпк курылыспен бiрдeн-бiр байланысты.
Зeттeyшiлeр Т.Ым мен А.Кулбекованыц «Казак биiн окытудыц теориясы мен эдiстeмeсi» eцбeгiндe казак бшнщ калыптасып дамуындагы тарихи кезендер былай сараланды:
б1ртш1 кезец - б.з.б. VII-V гасырлар-казак улысыныц калыптасуына дeйiн (XV-XVI f.6.);
- еюнш! кезец - XVI-XVI гасырдыц аягы мен XVIII гасырдыц басы;
- Yшiншi кезец - XVIII гасырдыц ортасынан XX гасырдыц басына дешн;
- твртiншi кезец - XX гасырдыц басынан XX гасырдыц 90-жылдарына дeйiн;
- бесiншi кезец - ХХ гасырдыц 90-жылдарынан осы заманга дeйiн [16; 7].
Казак бш тарихын зeрттeyшiлeр XV-XVI гасырлар жэне XVIII гасыр ортасына дeйiнгi аралыгында би туралы бiзгe калган дeрeктeрдi ерекше сараптады. Осы кезде казак даласын зерттеген орыс саяхатшылары салт-дэстурлермен бiргe бидiц де болгандыгын eз жазба дeрeктeрiндe кeлтiргeн. Айталык, саяхатшы И.Г.Георги XVIII гасырдагы казак турмысын зерттей отырып, халык биiнiц орнын багалап берген: «олар бiрнeшe кун той тойлап, гацш кeтeрiп, би билеп, эн айтып эцгiмe-дyкeн курумен катар ат жарыстарын уйымдастырып, садак тартады», - деп жазып калдырган.
XVIII гасырда казактардыц Ресейге косылуына байланысты орыс жазушылары, саяхатшылары казак халкыныц тарихы мен мэдeниeтiн зерттей бастады. Бул кезде казак бш, оныц eрeкшeлiктeрi мен мазмуны туралы айтарлыктай толык мэлiмeттeр калдырды. Орыс галымдары Н.Кюнер, Н.Бичурин eздeрiнiц осындай кунды мэлiмeттeрiн би туралы суреттермен толыктырып отырган.
XVIII гасырдыц ортасынан XX гасырдыц басында тарихта гаптеген бишiлeрдiц аттары, олардыц шыгармашылыктары белгш бола бастады (мысалы, Кeмпiрбай Бутембаев, Бершбол Кeпeнов, Зэрубай Кулсeйiтов, Шашубай Кошкарбаев жэне т.б.). Сонымен бiргe 1926 жылы Кызылордада драма театрыныц ашылуы би eнeрiнiц кэсiби турде дамуыныц алгышарты болды. 1931 жылы Мэскеуде халык билершщ фeстивалiнe бишшердщ катысуы, 1933 жылы музыкалык театр (казiргi Абай атындагы опера жэне балет театры), 1934 жылы музыкалык мектепте балет бeлiмiнiц ашылуы бидщ дамуына зор ыкпал eттi. Осы кезде театр репертуарына казак билершщ e^i де оныц тарихын зерттеуге назар аударуга сeбeпшi болды.
Кешшрек А.П.Дальгейм, С.Ескалиeвтiц «Казак билeрi» (1947), А.П.Дальгеймнщ «Бес казак биi» (1950), Ш.Жиенкулованыц «Казак билeрi» (1955), Э.Канапин, Л.Варшавскийдiц «Казакстан eнeрi» (1958), В.Мессманныц «Эндeрдiц тууы» (1958), Д.Эбiров пен Э.Ысмаиловтыц «Казактыц халык билeрi» (1961), авторлар ужымыныц «Казак совет музыкасы туралы очерктер» (1962) жэне т.б. ецбектер жарык кeрдi. Бул халык бшн зерттеуге улес косты, бiрак аталган зeрттeyлeрдiц
кейбiрiнде би фольклоры кейбiр тарихи себептерге байланысты жоFалып кеткен деген пiкiр айтылып, онын пайда болуын театр енерiмен байланыстырды.
Казактардын дэстYрлi би мэдениет кэсiби енердiн дамуына ыкпал етп. Казак билерiн алFашкы кэсiби орындаушылар катарында Шара Жиенкулованы ерекше атаймыз. Шара Жиенкулова - казактын аеташкы кэсiби бишiсi. Ол би енерш теориялык, тэжiрибелiк жаFынан эрi карай дамытты, аукымын, кекжиегiн кенейттi. Шара халыктан кергенiнiн барлыFынан бас-аяFы бар тутас дYние жасап, жобаFа тYсiрдi. AлFаш рет 1965 жылы «Казак бшн» дербес пэн ретiнде оку баFдарламасына енгiзген Ш.Жиенкулова болатын. Ол ез тэжрибесше CYЙене отырып, кептеген кимылдарды, билердi каFаз бетiне тYсiрiп, теориялык енбектерiн дYниеге экелiп, казак бшн кэшби турFыдан окытуды жолFа койды. Онын репертуарында 40-тан астам би болды, олардын бiразы Казакстаннын кэсiби жэне керкеменерпаздар ансамбльдерiнiн репертуарына ендi.
¥лттык хореографиянын, рухани мэдениет пен казак коFамынын улттык санасынын калыптасып дамуына Д.Т.Эбiровтiн педагогикалык жэне балетмейстерлш кызметi эсер еттi. Онын «Кектем», «Достык жолымен», «Камбар мен Назым» балеттерi кезiнде Yлкен табыска ие болды.
Казак улттык би пластикасынын бар байлыFынан хабар беретш «Алтынай» (муз. Е.Брусиловский), «Балбырауын» (муз.Курмашазы), «¥тыс» биi (муз.М.Телебаев), «Кара жорFа» (халык музыкасы) жэне таFы баска билердщ тэрбиелiк-патриоттык таFылымы мол.
Л.Н.Сарынова «Казакстан балет енерi» (1976ж.) кпабында казак балет енерiнiн жэне бидщ дамуына лайыкты баFа бередi. Ол аеташкы казак сахналык биi халыктык би фольклоры негiзiнде курылып, кэшби сахнада бiржола бекiгендiгiн тiлге тиек еткен.
Непзшен осы 50-жылдардан бастап бурышы Кенес ОдаFынын курамындаFы республикалардын халык билерiн зерттеу каркынды журпзшдь Олардын iшiнен Т.Ткаченко «Халык билерЬ» (1954ж.), Т.Устинова «Орыс билерi» (1954ж.), О.Князева «Орал билерi» (1962ж.), К.Я.Голизовский «Халык хореограф^^н^ых орыс билерi» (1962ж.), Р.И.Герасимчук «Карпат ауданындаFы украин халык билершщ ерекшелiгi» (1969ж.), С.М.Гребенщикова «Белорус билерЬ» (1969ж.), Д.Джавришвили «Грузин халык билерЬ» (1958ж.), А.Азимов «Тэжшстаннын би енерЬ» (1957ж.), Л.А.Авдеева «взбекстаннын би енерЬ» (1960ж.), Ф.А.Гаскаров «Башкурт билерЬ» (1958ж.), Л.Н.Грекурова «Осетин билерi» (1961ж.), М.Я.Жорницкая «Якутиянын халык билерi» (1966ж.) жэне таFы баска енбектердi кептеп келнруге болады.
Казак билерiнiн тарихын зерттеуге Д.Эбiров Yлкен Yлес косты. Онын «История казахского танца» ютабы казак би фольклорын зерделеуге жэне сахналык хореографияны насихаттауFа арналFан келемдi енбек болып табылады.
Осы 50-жылдардан бастап улттык балетмейстерлер казактын фольклорлык билерiн, онын наFыз улттык кимыл-ерекшелштерш зерттей бастады. Энделген фольклорлык билер сахналык билермен бiрiге отырып, казiргi заманFы казак билерiнiн негiзiн курды. Оларды классикалык би ансамблi, эн-би ансамбл^ «ГYлдер» эстрадалык жастар ансамблшщ бишiлер тобы, «Сазген» фольклорлык этнографиялык ансамбль бишiлерi, «Алтынай» мемлекеттiк халык бш ансамблi, т.б. ужымдар орындады. Сондай-ак, би енерi керкеменерпаздар ужымдарынын репертуарынан да кенiнен орын алды.
Ал 60-жылдардан жазып алына баштан халыктык-фольклорлык билер мен онын шыгеу тегi Fылыми турFыда зерттелдi. Солардын негiзiнде улттык хореографтар жана шы^армалар тудырып, би енерiнiн жан-жакты дамуына Yлес косты.
Республикада улттык хореография енершщ дамуына Ш.Жиенкулова, З.Райбаев, Б.Аюханов, М.Тiлеубаев, Ж.Байдаралин, Г.Орымбаева жэне т.б. сиякты балетмейстерлер ерекше ыкпал етп.
Корыта айтканда жалпы би, онын шшде казак би шыFармашылыFынын шы^у тарихы пайда болуы туралы жете зерттегендер катарында О.В.Всеволодская-Голушкевич, Д.Т.Эбiровтi ерекше атауFа болады. Опералык жэне балетпк спектакльдердiн курамдас белiгi ретiнде казак билершщ дамуына белгш балетмейстерлер А.А.Александров, Ю.П.Ковалев, З.М.Райбаев, Б.Г.Аюханов жэне таFы баскалары зор Yлес косты. Казак бшнщ дербес хореографиялык пэн репнде калыптасуы, казак биiн насихаттау жэне би ушрмелершщ жумысын жолFа коюда Д.Т.Эбiров, Ш.Б.Жиенкулова сынды майталман мамандардын орны ерекше.
Казак хореографиялык енерi тарихында кептеген кэсiби орындаушылар мен балетмейстерлер болды, олардын койылымдары лексикалык турFыдан виртуозды болFанымен, халыктык сипатынан ажырап калды. Мысалы, турыптык билердi билеген кезде онда кэшби
бишшктен баска ештецеш байкауга болмады. Орындаудыц техникалык шыцына умтылган балетмейстерлер кеп жагдайда виртуозды кимылдарга кеп мэн берш, оныц бастапкы мазмунынан алшактап кета. Бул жагдай казак биiнiц кэаби сахнадагы дамуына керi эсер ета, бул казак би пластикасыныц дэстурлерше жат едi. Сондыктан да ежелп тарихшылардыц, зерттеушiлердiц, этнографтардыц, фольклоршылардыц зерттеулерше назар аудару казак хореографиясындагы жалгандыкты, тым эсiрешiлдiктi жоя бастады. Бул эшресе ХХ гасырдыц 70-жылдарында кец ерю алды.
Казактардыц дэстYрлi енерiнде эр тYрлi кезец, дэуiр, урпактардыц колтацбасы калып отырды. ДэстYрлi мэдениеттiц бiр тYрi ретiнде казак биi халыктыц рухани байлыгын жасаудыц мэцгiлiк тiрi YДерiсi болып табылады, ол улттык дэстYPдiц тамыры терецге тарткан тарихына CYЙенедi, ал бул тарих урпактан урпакка берiлiп келедi.
Эрине накты жазылып калган деректер колда аз болгандыктан гасырдан гасырга, урпактан урпакка орындаушылык енер аркылы берiлiп отырган улттык би мэдениетiнiц тарихы туралы айкын пiкiр айту киынга согатыны сезсiз. Дегенмен де бишiлердiц шыгармашылык жолы аркылы би енерiндегi сабактастыкты байкай аламыз.
Казак биiнiц тарихи даму кезецдерш, бастауларын бiлу Yшiн бiз казак халкыныц жалпы тарихын терец мецгеруiмiз кажет. Сондыктан халык мэдениетi, музыкасы, фольклоры, этнографиясы туралы жан-жакты бiлiм бишiнiц басты каруы болуы тиiс. Сонда гана улттык мэдениетпен тыгыз байланысты сактай отырып, би енерiн дамытуга ыкпал ететш хореографтар дайындауга болады.
Корыта келгенде дэстYрлi енерде эдемiлiк, сулулык, гажайып емiр немесе трагедиялык, комедиялык жагдайлар ез керiнiсiн табады. Бул би енерше де тэн. Казак дэстYрлi би мэдениетiнiц даму феноменi образдык ойлаудан образга кешудiц тарихи негiзiмен байланысты. Адамныц iшкi жан толкынысы, сезiмi коршаган ортаныц бейнесi ретшде образды тYPде угынылды. Бул когам дамуыныц эр кезецiнде би енерше куатты импульс берiп, дамытты. Казакстанныц белгiлi галымдары, этнографтарыныц гылыми ецбектершен белгiлi болгандай, элеуметтiк-тарихи жагдайларга жэне алгашкы би жYЙесiнiц бiрiздi болмауы себептi ежелгi би тYрлерiнiц барлыгы бiзге сол кYЙiнде жетпедi. Бiрак халык жадында олардыц сюжеттiк такырыптары, окигалар хронологиясы, езiндiк тартымдылыгы, кейбiр козгалыстардыц орындалу тэсiлi жеттi.
«Казак улттык мэдениет мен эдет-гурыптары этникалык бiрегейлiктiц философиясы ретiнде» макаласында «Ацшылык, эскери кимылдар, ецбек дагдыларын бейнелейтш карапайым пластикалык козгалыстардан ¥лы Дала халкыныц мэдениет децгешн, рухани кажеттшгш аныктайтын, адамныц жан дYниесi мен толкынысын суреттейтiн керкем-бейнелеуiш куралга айналганга дейiн халык биi дамудыц узак жолынан еттi. Кимыл-козгалыстар мен ым-ишарат, кылыктар аркылы бiздiц ата-бабамыз коршаган ортадан алган эсерiн бере бщщ. Сондыктан эн салу, жарапазан айту, пантомимдш ойындар ежелгi би енерiмен езара байланысты. Сол замангы когам дамуында согыс, жер басып алу, жайылымдарга таласу, малдарды айдап экету мацызды болгандыктан согыс кимылдары, жорыктар бейнесi биде керiнiс бердi. Эскери билердщ тэрбиелiк мацызы зор болды, ол ужымдык ерiк-жiгердi, кYштi бiрiктiрiп, адамдарды ерлiкке умтылдырды. Ол ерлш пен батырлыктыц эстетикалык идеасы болып саналды», - делiнген [17; 73].
Казак билерi бiр-бiрiнен кYPделi курылымымен, бейнелеуiш козгалыстардыц эр тYрлiлiгiмен ерекшеленш келедi. Жогарыда аталган галымдардыц птршше, Казакстандагы кэсiби би енерiнiц калыптасуына халык арасында керкеменерпаздардыц, дэстYрлi мэдениета шебер орындаушылардыц болуымен тYсiндiрiледi. Олар ез мазмуны жагынан бiрегей, колорита билердщ дамуына ыкпал еттi.
Колда бар гылыми дерек кездерше карап дэстYрлi би енерiнiц синкреттi шыгармашылык ретшде пайда болуы мен калыптасуы туралы осындай тужырымдар жасауга болады.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Эдеби жэдтерлер (2007) 20-томдьщ. 2 т. Махмут Кашкари. TYpiK свздiгi / пер. с древнетюрк. А. Егеубай. 2-басылым. Алматы: «Таймас» баспа y^. - 592 б.
2. Затаевич А.В. (1963) 1000 песен казахского народа. Издание 2-е. М. - 474 c.
3. Жубанов А.(1975^асы<рлар пернесг Алматы.- «Жазушы». - 400 б.
4. Сарынова Л.П. (1976) Балетное искусство Казахстана. Алматы: Наука.- 176 с.
5. Q6ipoB Д. (2006) Казак билершщ тарихы. Оку куралы. Алматы, ИздатМаркет. - 152 б.
6. Тыныбаев F. (2011) Кара жорга- халык биi // Казак эдебиетг 4 наурыз. 7 б.
7. Конт О. (2003) Дух позитивной философии. Слово о положительном мышлении/Пер. с фр. И.А. Шапиро. Ростов н/Д: Феникс. - 256 с.
8. Еам F. (1994) Хаюм Абай. Алматы: Атам^ра-Казакстан. - 198 б.
9. Казактьщ музыкалык фольклоры. (1982) Алматы: Fылым. - 264 б.
10. Уэлиханов Ш. (1985) Тандамалы. 2-бас. Алматы: Жазушы. - 560 б.
11. Ым Т. (2008) Уакыт жэне би енерг Алматы: Полиграфия Сервис К0. - 190 б.
12. Казакстан хореографиясынын тарихы (2005) Окулык /Авт. Т.Кышкашбаев, Э.Шанкыбаева, Л.Мамбетова, Г.Жумасештова, Ф.Мусина. Алматы: ИздатМаркет. - 272 б.
13. Выготский Л.В. (1998) Психология искусства. Ростов н/Д.: Изд-во «Феникс». - 480 с.
14. Всеволодская-Голушкевич О.В. (1988) Баксы ойыны. Алматы: 9нер. - 152 б.
15. Huschka S. (2019) Aesthetic Strategies of Trance-gression: The Politics of Bodily Scenes of Ecstasy. Dance Research Journal 51(2): 4-17. https://doi.org/10.1017/S014976771900041X
16. Ым Т.О., Кульбекова А.К. (2012) Казак бшн окытудын теориясы мен эдктемесг Окулык. Астана: Tengri Ltd. -191 б.
17. Kulbekova A., Tleubayev S., Bakirova G., Kabdusova D., Tleubayeva B., Mambetova G. (2019) Kazakh national culture and ceremonies as a philosophy of ethnic identity. Opcion. Volume 35, Issue 90-2, pp.67-85. https://produccioncientificaluz.org/index.php/opcion/article/view/30557/31609
Возникновение и развитие казахской традиционной танцевальной культуры
Б.Д. Тургумбаева, А.Б. Шанкибаева Казахская национальная академия искусств имени Т.К.Жургенова, Алматы, Казахстан banu.turgumbaeva@mail.ru , АПа20098@пип1.ги
История казахского танца как символа национальной культуры и важного компонента национального самосознания достаточно глубока. От простых пластических движений, отражающих действия охотников, воинов, трудовые навыки, народный танец прошел долгий путь развития до уровня, когда он стал художественно-изобразительным средством, определяющим духовные потребности, уровень культуры народа Великой Степи. В статье представлен исторический обзор истории возникновения танцевального искусства казахского народа. Рассматриваются народные обычаи и традиции как одно из основных этнокультурных начал танцевальной культуры. Дается анализ влияния шаманизма (баксылык) на развитие многих видов творчества, в том числе на формирование казахских танцевальных движений.
Ключевые слова: танцевальное искусство, история танца, фольклор, народная музыка, тенгрианство, шаманизм, духовное наследие.
Emergence and development of the Kazakh traditional dance culture
B.D. Turgumbaeva, A.B. Shankibayeva T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan banu.turgumbaeva@mail.ru, АНа20098@шаЦ.т
The history of Kazakh dance as a symbol of national culture and important component of national self-awareness is deep enough. From simple plastic movements that reflect hunting, military movements, labor skills, folk dance has gone a long way in development before it became an artistic and visual means that determines the spiritual needs and level of culture of the people of the great Steppe. This article presents an overview of the history of the dance art of the Kazakh people. Folk customs and traditions are considered as one of the main ethnocultural principles of dance culture. In addition, the author analyzes the influence of shamanism (baksylyk) on the development of many types of creativity, including the formation of Kazakh dance movements.
Key words: dance art, dance history, folklore, folk music, Tengrianism, shamanism, spiritual heritage.
Редакцияга 22.02.2020 XYOxi.
