CC BY
12FTAXP 18.31.41
ЗАМАНАУИ ЦАЗАЦ ГРАФИКАСЫНДАГЫ ДАЛА ФОЛЬКЛОРЫ
А.Б. Кенджакулова Т.К.Жургенов атындагы Казак улттык енер академиясынын PhD докторанты,
М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынын гылыми кызметкер^ енертанушы
Алматы, Казакстан, ainura8883@mail.ru
Бул макалада автор заманауи казак графикасында бупнп танда жумыс жасап журген суретшшер шыгармашылыгын карастырган. «¥лы даланын жет1 кыры» макаласына суйене отырып, заманауи казак графикасыньщ нег1зг1 такырыбын аша тускен. Казак халкынын салт-дэстур1 мен эдет-гурыптары, фольклоры, жалпы алганда ел1м1здщ бай мурасы казак графикасында суреттелуш жазган. Макала жазу барысында бупнп казак графикасына ез улес1н косып, енбек ет1п журген суретш1лер ес1мдер1 келт1р1лген. Аталган суретш1 -графиктерд1 жеке-жеке карастырып, шыгармашылыгына токталган. Графиктер жумыстарына енертанушылык анализ жасалган.
Т}йт свздер: заманауи графика, станокты графика, ктап графикасы, фольклор, суретшг-график, салт-дэстYр, батырлар жыры, улттыц ойындар
Елбасынын «¥лы даланын жет кыры» - казак халкынын улттык кундылыктарын улыктайтын, тамыры теренге жайылган халкымыздын тарихын дэpiптeйтiн макала. Атадан балага мирас болып калган халкымыздын кунды муралары улы дала фольклоры, енepi мен салт-дэстурлер^ эдет-гурыптары мен мэдениетше баса назар аударуымызды айта келе, гылыми тургыдан зерттеп, карастырып оку-агарту энциклопедиялык саябагын, туpкi халыктарына ортак бipынFай онлайн кiтапхана, eжeлгi енер жэне технологиялар музeйлepiн куруды тшге тиек еткен. ¥лы даланын тел енерш, ата-кэсiбiн, материалдык емес мэдени мураларын келешек урпактын санасына беюту максатында куpастыpылFан манызды Fылыми жобалар мен тын идеялар халыкка усыну - бiздiн, яFни, Fылым жолында, енер жолында журген жастардын колында. Мэселен, «Архив 2025», «¥лы даланын улы еимдерЬ», «Tуpкi элeмiнiн генезии», «¥лы даланын eжeлгi енер жэне технологиялар музеш», «Дала фольклоры мен музыкасынын мын жылы», «Тарихтын кино енepi мен тeлeвизиядаFы кершюЬ» жобалары халыктын бай мурасын насихаттауFа ыкпалы eтepi сезсiз. ¥лы дала тесшдеп улан-Fайыp кeнiстiктi игерген туpкi элемшщ туп казыFы - бугiнгi казак елшщ аумаFы eкeндiгi акикат. «¥лы даланын жeтi кыры» макаласында да осы аумактаFы улттын коленepiн, ежелп ан стилiнiн бeйнeлeнуiн халыкка жетюзш, тарихты таразылау болып табылатындыFын айткан. Осы орайда казipгi казак бейнелеу енершщ каншалыкты улес салмаFы бар деген занды сурак туындайды. Казак бейнелеу енершде, онын iшiндe графика саласында казаки айшыктарды танытудаFы тел туындылар бугiндe ез баFасын алды ма, оларды алыс-жакын шетелдерге таныстыру аркылы бiз суpeтшiлepiмiздiн eнбeгiн кандай дэрежеде кеpсeтiп жуpмiз деген суpактаpFа жауап iздeп кеpeйiк.
«Бугiнгi куцщ туйсiнiп - тусiну ушiн де, болашактын дидарын кезге елестету ушш де кeшeгi кезенге кез жiбepуiмiз кажет» деп тунFыш Пpeзидeнтiмiз Н.Э.Назарбаевтын айткан канатты сездepiн суйeнiш ете келе, сездщ токeтepi бугiнгi бейнелеу енер^ онын iшiндe жана каркынмен дамып келе жаткан, графика енepi жайында болмак. Бул енepдiн киын да кызыкты кырларын халыкка таныстыру, сол аркылы графиканын бейнелеу енepi саласындаFы орнын айкындауда жасалып жаткан зерттеу жумыстары жeтepлiк деп ай^а элi ертерек. Графика - бейнелеудщ атасы деп, осы саланын тарихына бойлап, ¥лы Даланын бейнелеу енершдеп кадамдарын саралап карайык.
Графика - тупю ойды суреттеуде, сол сиякты оны кабылдауда эбiгepлiккe жэне шалаFайлыкка тезбeйтiн нэзiк зияткepлiк енер. Сондыктан ол керкем шыFаpмашылыктын баска турлерше каpаFанда азырак коммepцияланFан. Онда акикат, емipлiк тэжipибeнiн шындыFы, авторлык киялдын адалдыFы эpi тазалыFы сакталады. Осы айкындамаларды сактай отырып, ол эрдайым ен куpдeлi шыFаpмашылык жэне культурологиялык уpдiстepдiн нак ортасында жуpeдi [1; 10].
Графикалык енер бейнелеу енершщ ежелп турлершщ бipi болып табылады. Шимактап сурет салу мен сызудан бастау алFан графика бугiнгi танда аукымы кен, карастырар такырыбы да курделене тускен. Адамзаттын тамыры тарихпен ерб^ен. Тарихымызды кундылык деп танысак, сол тарихты баяндайтын материалдык игшктер де кундылыкты курайды. Казак халкынын улттык мэдениет бастауынын нeгiзi кайда жаткандыFы туралы туындаFан ойды канаFаттандыpу ушiн нeнi улгi етсек болады? Эрине, ен бipiншi ерте тас дэуipiндeгi Сак мэдeниeтiн, кола дэуipдeгi Ботай, Андронов, БeFазы-Дэндiбай мэдeниeтiн, тeмip дэуipдeгi сак, уйсiн мэдeниeтi непзшде калашан
кeшпелi тYpкiлеpдiц мэдениетш тшге тиек eTeMi3. Б^л мэдениет ескерткiштерi казак жершен табылып, элi де iздестiрген сайын, айгактар - коленер туындылары мен енер туындылары кeшпелi елдщ мэдени т^рмысын нактылай тYсуде.
Бейнелеу e^pi мэдениетшщ шыгуы мен дамуына келер болсак, 6i3 ец алдымен жогарыда атап кеткен тас дэуipiндегi Y^ip суpеттеpi, петроглифтерден басталган, бYгiнде керкемдш-идеялык к¥ВДылыктары калыптаскан, гылыми т^ргыда непзделген бейнелеу eнеpiн халыктыц ой-санасын, дYниетанымын, мэдени кемелденген дэpежесiн керсетер айна деп багалаймыз.
Казахстан Республикасы егемен ел болгалы элеуметпк-экономикалык саясатты жацаша жYpгiзуге бет алган кезде мэдениетте де Yлкен езгерютердщ байкалганы бшндь Б^рынгы енер мен казipгi енерге жацаша салыстырмалы кезкарастар пайда бола бастады.
Б^рын шыгармашылыкка тек реалиспк талап койылып келсе, ендi суретшшер абстракциялык багыттагы iзденiс-тэжipибелеpге мYмкiндiк алды. Тыц кepкемдiк композицияныц пайда болуымен бipге, декоpативтi тиiмдi эдемiлiкпен гана шектелетiн ж^мыстар пайда бола бастады. 1990 жылдан эр суpетшi езшдш багыттарын аныктап, сол багытта ез шыгармашылыктарын шындай бастады.
Калыптаскан ой-сананыц мыктылыгы да б^л жерде ез эсерш тигiзбей койган жок. Ецщ керемет керкем композициялы туындылар езшен eзi пайда болады деген пшр, эрине, кате едi. Бiздiц кеп суpетшiлеpiмiз, eкiнiшке орай, осы жацсак пiкipдi калыптастырып, жаца кезкараска калыптасуы оцай болмады. Ал, бipаз суpетшiлеpiмiз eздеpiнiц табиги бейiмдiлiгiнiц аркасында реалиспк жэне авангаpдистiк шыгармаларын экеле бастады.
Керкеменер мен мифологияга, фольклорга бай халыктыц мэдени м^расы, философиялык ой тYЙiндеулеpi, дYниетанымдык тYсiнiктеpi суpетшiлеp Yшiн саркылмас казынадай болды. Суpетшiлеpдiц калыптаскан жалпыхалыктык сипатына ^лттык еpекшелiктеp мен к¥ВДылыктарды ескеру кажеттшш пайда болды. Б^л туралы Болат Байжiгiтов былайша т^жырым айтады: «Алдымен бейнелеу енершщ табиги сипатына байланысты калыптаскан реализм тYсiнiгiне токталайык. Б^л тYсiнiк б^рынгы мектеп жэне жогаргы керкем оку орындарында жетекшi орын алып келедь Дегенмен, pеализмнiц кYнделiктi колданыстагы тYсiнiгi мен оныц гносеологиялык жэне генезиснк болмысы баска керкем багыттардыц арасында орнын аныктауды, элi де болса, салыстыра талдауды, толыгырак зеpттеудi кажет етедЬ> [2; 69].
Тэуелсiз Казакстанныц мэдениетiне орасан зор Yлесiн косып, шэкipт тэрбиелеп, казак графика саласында жаца бастамалар мен тыц идеяларды, казактыц eткенi мен болашагын шыгармашылыгыныц зерттеу обьектiсiне айналдырган суpетшiлеp татары кYн санап кебеюде. Атап керсетер болсак, ага буын eкiлi Кайырбай Закиров, Оразбек Есенбаев, Кадырбек Каметов, Ералы Оспанов, Ндалан Бажиров, Жаксыгарина Марзия, Темipхан Ордабеков, Агымсалы ДYзелханов, Баймен Батухан т.б.
Казipгi казак графикасында ^лттык накышты молынан колданып, халыктыц эдет-г^рпы мен салт-дэстурш айгактайтын керкем туындыларды ^сыну аркылы казак фольклорын алыс-жакын шетелдерге танытушылар катары кебеюде. Оныц rni^^, Кытайдагы казак фольклорыныц бейнесi элем фольклорыныц децгешнде карастырылуда. Б^ган мысал pетiнде «Арнайы басылымга кipiспе: Кытай мен iшкi Азияныц эпосы» такырыбындагы Найлз Д.Джонныц ецбегiндегi мына птрш толык негiзге аламыз: «Kazakh folklore and motifs are rich and diverse. It includes almost all kinds of motifs: myths, tales, legends, stories, songs, riddles, proverbs, etc. Among them epic takes special place. It has several internal genre varieties and forms. They are archaic epic, classic heroic epic, romantic (love) epic, historical epic and dastan epic with its varieties (heroic, love, adventure, religious, social-everyday life, tale) » [3; 253-269] дейдi ол ез зерттеувде. Б^л пiкipдi казакшага аударар болсак: «Казак фольклорыныц мотивтеpi бай келед^ м^нда мифтер, ертегшер, ацыз эцгiмелеp, ж^мбактар, эндер мен макалдар жэне т.б. жанр тYpлеpi кещнен камтылган. Эсipесе, м^нда эпостыц орны ерекше екенiн айту керек. Эпостыц iшкi жанрлык тYpлеpi мен формалары да сан алуан архаикалык (кене) эпос, классикалык -каhаpмандык эпос, романдык(гашыктык) эпосы, тарихи эпос жэне оныц тYpлеpi (еpлiк, махаббат, шытырман, дiни, элеуметпк-т^рмыстык eмip мен ертегшер) эпосы болып бeлiнедi» деп жазган. (Ауд. К.А.).
Казак халкыныц бай м^расын шыгармасыныц негiзгi такырыбына айналдырган ага буын -суретш^ график Кайырбай Закиров.
Суpетшi ез шыгармашылык жолын графикадан бастады. Алгашкы литографиялык ж^мыстары - «Диалог» топтамасы, «¥лбаланыц бакыты» триптихы, «Тещз туралы толгау» ^лттыц рухани жэне эдептiк непздерше ыкпал еткен кeшпендiлеpдiц eмipiндегi элеуметпк eзгеpiстеp жайлы ой толгайды. ¥лы даласыныц ауасымен тыныстап, суын шш, асыр сала емiн-еpкiн ескен дала баласы ез
шыгармаларында осы Даланьщ eмiрш езшщ графикалык топтамаларында философиялык оймен утымды жетюзген.
Жарык пен келецкенщ дiрiлiн пайдаланып алапат куатты тыныс беретiн кещспктщ Yлгiсi -«Базар жырау», «Естщ жацгыруы», «Шыцгыс элемЬ>, жыл топтамалары - «Желдiрме топтамасы» (1990), «Кекжиек» топтамасы (1986) линогравюра тэсiлiмен жасалган.
1991 жылы елдегi болган езгерютер суретшшщ шыгармасынан да жаца сершнмен орын алды. Ол офорт, акватинга, кургак ине мен резерваждыц бэрш пайдаланып «Кус жолы» топтамасын дYниеге экелген. Суретшi колданып отырган керкемдш тэсiлдер ойдагы элемдi, бар элемд^ мейiрiм мен акикатты кeрсетедi. Оныц шыгармашылыгында зерде-парасат жэне фэлсапа жагы басым, такырыбы - уакыт байланысы, сабактастык, бабалардыц рухани мурасы, экология проблемалары. Бул бейнелерi 1974 жылдан халыкаралык, бYкiлодактык, республикалык кермелерге катысып келе жаткан туындылары аркылы кещнен танымалдыкка ие болды. Суретшi 1992-1995 жылдар аралыгында Коркыт Ата атындагы Кызылорда мемлекеттiк университетшщ Бейнелеу eнерi кафедрасыныц мецгерушю кызметш аткарган.
Туындылары Кытай, Жапония, Франция, Америка, Португалия, Морокко, Йемендеп енер муражайларына койылган. Сондай-ак, Э.Кастеев атындагы мемлекеттiк енер муражайында, Ресей Федерациясы Мэдениет Министрлтнщ корында, шетелдiк дербес коллекционерлердщ колында сактаулы.
Суретшi Аралда дYниеге келген жэне осы ^нге дейiн Кызылордада мекендеген, дегенмен, 2019 жылы Алматыга кeшiп келу бакыты буйырган. Арал тещзшщ апатты жагдайын Закиров жеке кайгысы ретiнде кабылдап, терец ойга шомып, экологиялык дагдарыстыц сол жылдардагы шыгармашылыгына эсер еткендiгiн ез полотноларында айкын керсете алган. КЗакиров туындыларын карай отырып, кешпкерлершщ туган елкесшщ каЙFы-касiретiн ойлап муцайган кYЙ кешкецщгш байкай аламыз. Бул суретшшщ шю арпалысы мен жансыз дYниеге тш бiтiре алатын шебер екендiгiн айкындайтын кeрiнiс.
Графика саласында жумыс жазып жYрiп кYрт кескшдемеге ауысып кеткен суретшшщ бул кадамы ете сэтп орындалды, шыгармашылыгына керi эсерiн типзген жок.керюшше, суретшшщ жаца кырын танытуга Yлкен мYмкiндiк болды. «80-шi жылдардыц аягынан жэне бYкiл 90-шы - бYкiл онжылдык Казакстанныц графикалык енершщ дау тарихынан eшiрiлiп калды. Экономикалык ахуалдыц кенеттен ауысуы калыптасып ецщрютш шыгармашылык курылымдардыц кYЙзелiске ушырауына жэне керкем шыгармашылыктыц идеологиялык алгышарттарыныц ауысуына экеп соктырды. Кeркемдiк кор жYЙесi - суретшiлердiц шыгармашылыгы Yшiн ецщрютш эрi экономикалык платформа жумысын токтатты. Нарыктык жYЙе суретшiлердi мемлекеттiк тапсырыстардан айырды, енер коммерцияланды, сатып алушылардыц жеке талгамы керкем туындылардыц децгешнщ eлшемi болды. Цифрлык технологиялар ютап иллюстрацияларынан кол ецбегiн ыгыстырып шыкты. Кептеген графиктер баска eрiсте,кeбiнесе сураныска ие болатын кескiндеме, мYсiн eнерiнде жумыс жасай бастады, иллюстраторлар дизайнер болып мамандыгын ауыстырды. Баспа графикасы кeрмелiк экспозициялардын гайып болды, оныц Yстiне бiртумасы да (акварель, пастель, монотопия жэне т.б.) тiптi сирек кершетш болды» [1; 9].
Суретшi кенептерiнiц кейiпкерлерi де аса салмакты, казак елiнiц жанашырлары. Закиров ез халкыныц тарихы мен дэстYрлерiне Yлкен кeцiл бeледi. Суретшiмен жеке кездесш, эцгiмелескенде,сeз барысында бiр айтканы бар ед^ тарихка деген кызыгушылык оныц бала ^ншен акын-жыраулардыц жырлары мен эндерш уйып тыцдаган бастау алгандыгын баяндаган. Онымен коса, сурет салу енершен белек Кайырбай Закировтiц акындык дарыны да бар, eлецдерi езшщ замандас курбы-курдастарына арналган.
БYгiнгi тацда суретшiнiц кызыгушылыгы акварель техникасында кесек-кесек туындылар жазуга кешкен. 2018 жылдан берi ол Огызнама сериясында «Бабаджанныц соцы», «Бегiмсулу-Султан Санжар», «Бопай ханшайым», «Есет батыр», «Жанкожа батыр», «Коркыт ата», «Туран ханшайымы» атты акварельдi жумыстарын жазган. Туындылардыц басым кепшшп ашык тYCтi полотноларда бершедь Суретшi бул топтамасына кYлгiн тYCтi мейлiнше кеп пайдаланган. Акварельдi жумыстарды керермен жецiл кабылдаганымен, суретшiнiц тандаган такырыбы жецiл деп айта алмайсыц.
Фольклор поэтикасымен Yндесiп, эр кубылыс элемiн барлык полотнотасын сыйгызып, Казак улттык мэдениетiнiц Yздiк дэстYрлерiнiц сабактастыгын бейнелейдi. Бейнелер, метафоралар, кауымдастыктар, халык эндердi аркылы суретшi бiртутас мотивке ермелейдь Сонымен катар, шебердiц жумыстары керкем бейненiц психологиялык жэне пластикалык шешiмi бойынша заманауи болып табылады [4; 23].
Суретшi Кайырбай Закиров ^a3Îp уакытта суретшшер одагымен бiрлесе жеке альбомын баспага дайындау Yстiнде. Суретшшщ айтуынша, катологында кескiндеме мен графика жанрларында орындалган туындылары, сонымен катар взiмен бiрге окыган к¥рбы-к¥рдастары, ^стаздары жайында ой-толгаулары мен естелiктерi де орын алмак.
Казак графикасы да взшщ киын кезецдерш бастан кешкенмен, б^л сала эрi карай дамымай калды деп айту, эрине, кате пiкiр болар едь Графиканыц нэзiк внер екендшне карамастан, сыншылар тарапынан канша керi пiкiр естiп жатса да, осы саланы вз шыгармашылыктарыныц негiзi етш калдырган суретшшердщ шеберлiгiн айтып втпеске болмас.
Эзш эксилибрис шеберi репнде таныткан Жаксыгарина Мэрзия Ж^машкызыныц ж^мыстары да элемдiк децгейде кещнен танымал. 2017 жылы суретшшщ екi эксилибрис «Заманауи кiтап белпи» атты жеке альбом-каталогка ендь Б^л альбомда есiмдерi элемге танымал суретшiлер мен коллекционерлердщ ецбектерi тацдалган. Суретшi б^л ютапка взшщ «Шолпы» туындысын енгiзген. Б^л Польшаныц танымал колллекционерi, нумизмат Тадеуш Ортылга арналып жасалган туынды болатын. Олардыц бастапкы келiсiмi бойынша суретшi кез келген елдщ акша белгшерш камту керек едi. Бiрак, суретшi казак мэдениетiн казак халкыныц дэстYрлi эшекейi шолпы аркылы кврсетудi жвн кврген. М^нысы кате болмады. Эзшщ эксилибрис композициясында ^лттык киiм киген, басында эдемi казаки бас киiмi бар, екi б^рымында шолпы вршген казак кызы бейнеленген. Ол кыздыц шолпысы 5 тецге, 20 тецге, 1 поляк грошы, 10 копейкадан врiлген. Осы шолпылар аркылы мэдениеттер диалогын байкаймыз. Эз кврмелерiн шетелде кещнен танытып жYрген Мэрзия Ж^машкызынньщ шыгармашылыгын вз елiнде де кец квлемде таныту максатында республика квлемвде де ашык кврмелер ^йымдастырылса деген бiзде ой калды.
Ндалан Бажиров 1964 жылы туган, Алматыда тирады. Суретшi-график, Казакстанныц ерекше стильдегi суретшшершщ бiрi. Бажировтыц ж^мыстары графика жанрыныц стереотипiн б^зып формаларды сындыру аркылы б^рмалай жеткiзедi. Оныц аукымды, алтын-жылтыр полотноларындагы толыкканды, накты сурет пен кещспктщ тамаша YЙлесiмi бар. Суретшi каламынан шыккан туындылары эркашан ерекше эмоционалдык кYЙзелiс пен ерекше рухтыц квтерiлуiнiц себепкерi бола алып, суретшшщ iшкi дYниесiнiц шиеленiскен динамикасын кврсетедь
Квшпелi казактардыц тотемдiк жануарлары - жылкылар, иттер, одан, бвлек гепардтар -суретшi шыгармашылыгыныц типтiк объектшерь Жылкылар, драмалык шыгармалардыц орталык кейiпкерi ретiнде оган ^лттык батыр, казак батырыныц жаца, серпiндi жэне ^шт бейнесiн жасауга квмектестi. Казактыц ^лттык ойындарындагы шабуылшылардыц динамикасын, жекпе-жек квршютерш бейнелейтiн ж^мыстарын графикалык серияларынан байкауга болады. Б^л кврiнiстер киялды оятып, внер туындыларыныц кврерменге деген эсерш одан эрi кYшейте тYседi.
Суретшi туындыларыныц кейiпкерлерi - батырлары, шабандоздары - жанды, тынымсыз адамдар екенш полотноларына карап отырып байкау киын емес. Бажиров кешпкерлерше тып-тыныш, Yнсiздiкке отыру жат к¥былыс, олар эрдайым козгалыста, б^л да суретшi шеберлiгiнiц бiр кыры деп танып бiлуге немесе внер иесiнiц бойындагы энергиясыныц аласапыран кYЙде екендiгi десек те болады.
Жекпе-жектеп каркынды ^мтылыс, аскан бэйге, тартыс, бiрiншi болуга деген ^мтылыс осыныц бэрi суретшш кызыктырады. Суреттiц бейнелiлiгi мен дэлдш жагынан, квшпендiлердiц вршiл рухын кврсету максатындагы, олардыц бостандыкка ^мтылган сэтш накты бейнелеу, айкын жазуда суретшi Бажиров сиякты ешкiм жеткiзе алмас деген тYЙiн жасауга болады.
М^нымен суретшiнiц жацашылдыгы таусылмак емес, ол картина жазарда терец ойга батып, сезiмге берiлу аркылы вз айтар ойын жекiзуде шеберлiк танытып келедь Казак батырларыныц жаца тYсiндiрмесiмен квшпендшщ ерекшелiгi - «атка» жацаша квзкараспен карайды. М^нда Н¥рлан Бажиров элемдш децгейдегi аскан Yлгiлi шыгармаларды жасауга дешн аскактап т^р.
Оныц т^лпарлары, баска да жануарлар, иттер, гепардтар, каскырлар - тац каларлыктай рухани жаратушылар. Yлкен махаббатпен жэне терец тYсiнушiлiкпен жазылган аттыц суреттерi композициялык топтыц орталыгында бас орын алады. Осындай квркемдiк тэсiлiмен суретшi шабандоз бейнесiн атпен байланыстырып айкын бейнелшшмен кврсетедi. Осындай адам мен жануардыц т^тастыгы, оныц эмiршiсi ретiнде емес, ал адам табигаттыц бiр бвлт ретiндегiдей шыгарады. Квшпендi мэдениеттiц философиясы осындай жэне ол шебердiц шыгармашылыгымен ^йкасады.
Караганды каласында дYниеге келген Бажиров Н¥рлан Дюпан^лыныц шыгармаларына квз тiге отырып, оныц графика саласына влшеусiз Yлес косканын мойындамаска болмайды. Эз шыгармашылыгын Караганды каласындагы квркем сурет-вцщрютш шеберханада ж^мыс iстеуден бастаган суретшi взiнiц бейнелеу внердегi жолын кiтаптарFа сурет салудан бастайды. Атакты
жазушы Жюль Верннщ романдарын жэне «Ак биялай» атты ютапты безендiрiп, графикага батыл кадам басты. Колданбалы графика саласындага туындыларын алыс-жакын шет елдерде кермеге койып, езшщ жумыстарын баска елге де танымал еттi. Бажиров - казiргi заманныц графигi. Бiздiц отандас графика жанрын озык децгейге кетердi. Оныц жумыстары езiнiц тапкан инновациялык аралас техникасында жасалаы. Соныц аркасында, артык нэрсесiз, бiр ойды гана белгiлейтiн суреттегi бейненiц дымкыл мэрмэрдiц Yстiнен сикырлы эффект жасалынды. Мундай енердi халыкка тYсiнiктi етш жеткiзу суретшi шеберлiгiнiц шыцы деп тануга болады. Дегенмен де, осы туындыларынан халыктыц кеп жиналатын жершде ашы^ кермелер уйымдастырылып жатса, графика саласыныц танымалдыгы арта тYсер едь Бiзде кебiнесе бiрiншi шетелде танылмаса, халык арасында танылу сирек кубылыс екенiн мойындауымыз керек. Сондыктан да осы усынысымыз суретшiлер назарына шксе деген ойдамыз.
Суретшi Оразбек Есенбаев. «Жiбек матага шарлы каламмен сурет салу» авторлык техникасымен танымал болган график-суретшi ез айналасын коршаган ортаныц дэл кешiрмесiн салу аркылы ез шыгармашылыгын танымал еттi. Суретшiнiц Crrai де ерекше. Ерекшелiгi сол, дэстYрлi реализмнен бастап, абстрактылы формаларга утымды жакындайды. Оразбек Есенбаевтыц «Аяз би» ертегiсi бойынша жазган графикалык топтамасы - елец етюзген шыгармалардыц бiрi. Yлкен философиялык ой салу аркылы, казiргi заман мен сол кезецнен уксастык пен айырмашылыкты iздейдi.
Бейнелеу енершщ бастауы болган графикага адал суретшi бул салада кылкалам устаган шеберлердiц элi де болса, аздыгына ренiшiн де жасырмайды. Каламсабы колынан тYCпейтiн суретшiнiц графикалык топтамалары казак даласындагы турмыстык мэдениеттi шеберлiкпен керсете алып кана койган жок, оныц бейнелеушдеп карапайым дYниелер де езшдш купия сактап, айтарым бар дегецщ мецзеп тургандай.
Оныц туындыларын еткен ^н, бYгiн жэне болашак деп белсек те кателеспеймiз. Кою кара тYC пен акшыл сур тYCтi ез полотноларында Yйлесiмдiлiкпен орналастыра бшген суретшi графиканыц да мYмкiндiктерi мол екецщгш Yлгi етiп тур. Кдомангазыныц «Балбырауын» кYЙiнiц шыгу тарихын бейнелеген топтамасында бiр рет кана кез салып, кYмбiрлеген кYЙдiц аскактата тегшуш бар жаныцмен сезе аласыц. Бул жумыстары аркылы казактыц кара домбырасыныц кудiретiн де айкындап берген. Атакты шыгыс гуламасы Конфуцийге арнаган топтамасында оныц емiр енегесiн езiнiц каламсабыныц сикырымен шебер бейнелеп кана коймай, емiр CYPУ философиясын да Yлгi етедi. Бiр айта кететiн жэйт, суретшi бiр суреттi бiрнеше топтамага уластырып, айтар ойын ез шеберлшмен бере алган. Суретшi ез графикалык туындыларыныц такырыптарын сайын дала кереметтерше, ондагы казаки тiршiлiкке арнай отырып, еткен мен болашактыц сабактастыгыныц бастауын керсете алу шеберлiгiн де нактылай тYCкен.
Суретшi ез шыгармашылыгында еткецщ, бYгiнгi кYндi жэне болашакты шебер бiрiктiре алды. «Козы Керпеш-Баян сулу», «Кекберi», «Атилла», «Коркыт», «Асан Кайгы» жэне т.б. ецбектерi тэрбиелiк, философиялык магынага ие. Суретшiнiц назарын Казактардыц этнографиясы да суретшi назарынан тыс калмаган, атап айтсак, «Ас», «Кекпар», «Шацырак» тагы сол сиякты Есенбаевтыц кылкаламынан шыккан туындылары осыган куэ.
Есенбаев жумысыныц такырыбы оныц ез халкыныц тарихын терец танып бшу жэне ез бетiнше угынуын, сондай-ак оныц жогары адамгершiлiк улттык-мэдени кундылыктарды сактауга деген шынайы жэне дэйекп умтылысын айгактайды, бул казiргi кYPделi, кейде драмалык, жаhандану жагдайында мацызды. Суретшiнiц мазмунды жумыстары оныц бiрегей казак мэдениетiнiц керiнiсiн, туган жерше, табигатына деген CYЙiспеншiлiгiн, оныц емiрге деген кезкарасын жэне оныц жаныныц кецiл-кYЙiн керсетедi. Студенттермен Yнемi шыгармашылык iзденiс Yстiнде жYредi, тэлiмгерлiк жумыс жасау суретшш жаца шыгармашылык бшктер мен жетiстiктерге жетелейдi.
Эткен гасырдыц 70-шi жылдары Шымкент педагогикалык институтында кызмет еткен кезiнде езiнiц жолын куатын Батухан Баймен сиякты шэюрт тапканын кейiн жылылыкпен еске алып жYPдi. Екеуiнiц «¥стаз бен шэюрт» кермесi казак елiнiц мацызды тарихи кезецiн суреттеуде жэне оны казiргi емiрмен байланыстыруда тапкан сабактастыктыгы ерекше кезге тYседi. Бул кермеде отызга жуык тYрлi-тYCтi жэне ак-кара тYCтегi шыгармалары топтастырылды. Бул керменiц ерекшелт - тутастай графикалык туындыларга арналганы. Ордабеков Темiрхан - таза график суретшь «Казiргi уакытта графика енерi киын кезецдi бастан еткiзiп отыр. Нарыктык катынаска етумен байланысты графиканыц интеллектуалды шыгармашылыгы негурлым нэзiк эрi арнайы ендiрiстiк жагдайларды талап еткен сайын кескшдеме мен мYсiн кец сураныска ие болуда. График-суретшшердщ басым белiгi керкем шыгармашылыктыц баска тYрлерiмен айналыса бастады, ал кейбiреулерi мамандыгымен айналысуды догарды. Бiрак олардыц катарында Ордабеков жок. Ол
взшщ CYЙiктi линогравюрасына адалды^ын сактап кана коймай, онымен ец киын уакытта айналысып, взiнiц график-суретшiлер мектебiн курды жэне осы тэсiлдiц техникасына деген махаббатын сыйлап, шэкiрттерiне ак пен кара арасындаFы тYCтердiц нэзiк палитрасын сезiнiп, квркемдiк пен мазмун беру максатына сай кез келген пiшiндi композиция жэне пластика тYрiнде K¥PУFа YЙреттi» [5;11].
Ордабековтыц МукаFали Макатаев шыFармаларына арналFан графикалык топтамалары - елдi елец еткiзген туындылар. «Райымбек-Райымбек» поэмасыныц желiсiне жазылFан топтамасыныц взi квпшiлiктi талай тарихи кезецде халыктыц вршш рухыныц басымдылыFы азаймаFандыFын айкын кврсеткен. Сонымен бiрге суретшi портрет жанрын графикалык «шимаймен» утымды бере бiлген. Доспанбет жыраудыц, Абайдыц, М.Эуезовтiц, Д.Конаевтыц портреттерi осыныц таптырмас нышаны.
Станоктiк графиканыц казакстандык вкш Батухан Баймен взiнiц графикаFа адалды^ын суреттерiмен дэлелдеп алFан. Эзiнiц шыFармашылыFын эдеби кiтапка сурет салудан бастаFан суретшi шыFармаларында улы даланыц улы жорыктары, ел бастаFан хандардыц бейнес топтамалары казiргi заманауи графикада CYбелi орын алады. ШыFармалары алыс-жакын шетелге кещнен танымал болFан суретшi. Оныц «¥лы Дала» деп аталатын циклдш топтамасында бiрнеше философиялык такырыпты козFаFан. Бул такырыптыц бэрiнеде терец далалык пэлсапа, туFан жерге деген зор курмет, елдiц мэдениетi мен турмысынан сыр шертер Yлкен ой жатыр.
Шымкент топыраFынан шыккан суретшi Ералы Оспановтыц шыFармашылыFы батылдык, такырыпка деген нактылык, еркiндiк басымдылыFымен квзге анадайдан кврiнедi. Суретшiнiц шыFармалары бiрiншi Президент музешнде, Ресей, Туркия жэне Казакстанныц жеке галереяларында бiрнеше мэрте кврсетшдь 2009 жылы «Казак халкыныц салт-дэстурлерЬ) деген жинакта токсаннан астам графикалык жумыстарын усынды. Бул жинакта автор ата-бабаларыныц вмiр CYPУ салттарын бейнелеу аркылы казiргi кезде умытылып бара жаткан дэстYрлердi кайта жацFыртуFа шакырады.
Ералы Оспанулы казактыц элiмсактан берп тарихын квз алдына экелетiн, квшпелi казактыц байырFы тiршiлiгiн кылкаламныц кудiретiмен бейнелеген суретшi. Бул эдеттегiдей тапсырыспен жасалатын туындылар емес, аса бiр iзденiспен, тарихи себептердiц шындыFын iздеумен вмiрге келедi. Кара бастыц камын кYЙттеп, табыс табудыц жолына тYсудi максат тутпаFан Ералы Оспанов салмаFы басым шыFармаларFа жанын бердi. Себебi тутас улттыц тарихы, мэдениетi мен внерш суреттеу жецiл-желпi, жYPдiм-бардым карай салатын дYние емес. НаFыз внердщ шыцына шыккан шебердiц арман-максаты да осы - казактыц касиетш сактап, улылы^ын улыктау [6].
Казаки кайсар мiнез, вршiл рух, турмыстык мэдениет суретшi графикасында YЙлесiм тапкан. Оныц графикаларыныц кундылыFы да осында жатыр. Этникалык графиканыц озык Yлгiлерiн кврсете бiлген суретшi халыкаралык «Сорос» корыныц жецiмпазы да болды. Сайын далада кYмбiрлеген кYЙ, эуелеген эн, халыктыц бакытты жYзi де осы ютапта утымды кврiнiс берiп тур.
Тарихи жанр эркашан да бейнелеу внершщ ец кYPделi тYрi болып келдi. Тарихи картина внердiц барлык жанрыныц синтезiн бойына жинайтыны белгш, онда барлык кезде сол немесе баска ок^аныц деректi дэлдiгi мен философиялык маFынасы бiр жерге тYЙiседi. Дэлiрек айтканда, тарихи кескiндеме жанрында жумыс жасайтын суретшi айрыкша киялFа бай болуымен катар, уакыттыц болмыстык акикатын да терец бiлуi кажет, бiлiктi композициялык жэне кескiндемелiк шеберлт катар болуы шарт [7; 6].
Корытындылай келе, кешегi ^нге квз жYгiртiп, тарихымызFа YЦiле отырып, жаца квзкараспен алFа кадам басуымыз шарт. Кешегi кYнiце Yлмей, болашакка нык кадам басуыц екiталай... Эткен ^ндер, яFни, тарих, салт-дэстYрлер, эдет^урыптар мэцгiлiк калам тартар такырып болып табылмак. БY cанамызды, внерiмiздi кайта жащырта келе, мыцжылдыкты тарихымызды, мэдениетiмiздi элемге паш ету жолында умтылыс жасауымыз кажет. Елбасы Н.Э.Назарбаевтыц «Болашакка баFдар: рухани жацFыру», «¥лы даланыц жет кыры» атты макалалары осы баFытта жумыс жасауFа жаксы мYмкiндiк бермек. Жаца жаFдайда жацFыруFа деген шю умтылыс - бiздiц дамуымыздыц ец басты каFидасы. Эмiр CYPУ Yшiн взгере бiлу керек. ОFан квнбегендер тарихтыц шацына квмiлiп кала бередi [8].
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Казак внерг 5 томдык. - Алматы: Елнур, 2013. Т. V: Графика альбом, - 192 б.
2. Байжштов Б. Бейнелеу внер1нщ философиялык мэселелерг Кещст1к пен уакыт ыргагындагы сурет улгшер1. - Алматы: Fылым - Элке, 1998. - 192 б.
3. Niles, John D. « Introduction to the Special issue: living epics of China and inner Asia» Journal of American Folklore 129.513 (2016) Р. 253-269.
4. Каталог. Выставка произведений художников Казахстана. Живопись, Графика. Скульптура // Союз художников казахской ССР. М. - «Советский художник». 1987. - 93 с.
5. Тем1рхан Ордабеков, Батухан Баймен - Алматы: ЖШС «Интерпринт», 2012, - 112 б.
6. А.Тагыберген. Казактын дала философиясы Мэскеу мшбервде http://alimsak.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=526:aza-ty-dala-filosofiyasy-m-skeu-minberinde&catid=9
7. «Казак халкынын эпостык жырлары, тарихы дэстурлер1 республикалык керме-конкурс» -Алматы: ЖШС «Интерпринт», 2013. - 112 б.
8. Н.Назарбаев. «Болашакка багдар: рухани жацгыру» макаласы http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy
ФОЛЬКЛОР СТЕПИ В СОВРЕМЕННОЙ КАЗАХСКОЙ ГРАФИКЕ
А.Б. Кенджакулова
PhD докторант Казахской национальной академии искусств им. Т.К. Жургенова, искусствовед, научный сотрудник Института литературы и искусств им. М.О.Ауэзова, Алматы, Казахстан,
email: ainura8883@mail.ru
В статье автор рассматривает творчество художников, работающих в современной казахской графике. Опираясь на статью «Семь граней Великой степи», автор раскрывает основную тему современной казахской графики. В казахской графике описаны традиции и обычаи казахского народа, фольклор, в целом богатое наследие страны. В ходе написания статьи представлены имена художников, которые внесли особый вклад в современную казахскую графику. Отдельно рассматривается творчество художников-графиков. Сделан искусствоведческий анализ картин графиков.
Ключевые слова: современная графика, станковая графика, книжная графика, фольклор, художник-график, традиции, героический эпос, народные игры
THE FOLKLORE OF THE STEPPE IN MODERN KAZAKH GRAPHICS
A.B. Kenjakulova
PhD doctoral student, Kazakh national Academy of arts named after T. K. Zhurgenov, art critic, researcher, Institute of
literature and arts named after M. O. Auezov, Almaty, Kazakhstan, email: ainura8883@mail.ru
In article the author considers creativity of the artists working today in the modern Kazakh graphics. Based on the article «Seven faces of the great steppe», she revealed the main theme of modern Kazakh graphics. The Kazakh grophics describes the traditions and customs of the Kazakh people, folklore, in general, the rich heritage of the country. In the course of writing the article the author presents the names of artists who have contributed to the modern Kazakh graphics. The work of graphic artists is considered separately. The art history analysis of the picture is made.
Key words: modern graphics, easel graphics, book graphics, folklore, graphic artist, traditions, heroic epic, folk games
Редакцияра 30.04.2019 кабылданды.
