CC BY
15uj
f-
е-
0£ <
CSCSTI 18.49.91 UDC 793.4
DOI 10.47940/cajas.v6i2.442
КАЗАК ХАЛКЫНЫН
ДЭСТYРЛI БИ
0НЕР1Н1Н,
БОЛМЫСЫ
Тойган I31M1, Жэшбек Кдйыр1, Эйгул Кулбекова1
1 Казак, улттык хореография академиясы (Нур-Султан, Казакстан)
122
Ацдатпа. Макалада казак халкыныц болмысындагы внердщ алар орны карастырылган. Халык бшнщ шыгу Teri ерте заманнан бастау алады. Би мен козгалыстыц алгашкы формалары адам заттыц коршаган элемнен алган эсерЫ кврсетудщ бiр TYрi рeтiндe карастырылады. Ауыз эдeбиeтi, кYй, айтыс, жыр-дастан сиякты халыкпен бiргe жасасып келе жаткан внер TYPлeрiмeн синкрeттiк TYPдe дамып, бiзгe жеткен би внeрi жвнiндe ой толгайды. Казак внерш зерделеген галымдардыц тужырымдамаларына сYйeнe отырып, би мэдениетшщ даму кeзeндeрiндe казак болмысындагы орны карастырылган. Казак халкыныц тыныс-тiршiлiгiндeгi, вмiр салтындагы дэстYрлi би внершщ болмысын айкындау максатында, авторлар тарихи-хронологиялык жYйeлeу, саралау, салыстыру, бакылау эдiстeрiн колданады. Баксы ойыны тек дЫге байланысты деп карамай, оныц ерекше эрeкeттeрi аркылы би внерЫдеп нeгiзгi кимыл коззгалыстары калыптасканы жвншде айтылады.
Хальщтыц тарихи кeзeндeрiнe байланысты взгерюке ушырап отырган внер TYрлeрi де эркез даму Yстiндe болганы бeлгiлi. Осы тургыдан алганда карапайым кимылдарга нeгiздeлгeн би внeрi, жетте келе хальщтыц ажырамас внер TYрiнe айналып отыр. Казактыц болмысы тэлiм-тэрбие аркылы бeлгiлeнсe би внeрi сол тэрбие мен салт-дэстYPДi непзге ала отырып, дамыганын бiлeмiз.
Адам затыныц квцш кYйiн бiлдiрeтiн, музыкалык ыргактыц сырт бeйнeсiн сурeттeйтiн, TYрлi кимылдар аркылы эсер калдыратын внер - би деп бiлeмiз. Би аркылы адам баласына тэн эсемдт пен эдeмiлiк, вмiргe деген квзкарасы мен квцш кYйi кврiнiс табу аркылы рухани ^йге eнeдi. Ал, осы внер TYрiнiн калыптасып, дамуында эр хальщтыц взiнe тэн мшез кулкы, турмы-салты, мэдeниeтi эсер етедЫдт айтылады.
Осы гылыми зeрттeудi Казакстан Республикасы Бiлiм жэне гылым министрлИнщ Fылым комитeтi гранты аясында (№AP09260151 гранты) каржыландырды.
Трек свздер: мэдениет, руханият, вркениет, сахна, болмыс, синкретп, фольклор.
Дэйексвз ушн: Ым, Тойган жэне баска. «Казак халкыныц дэстYрлi би внершщ болмысы». Central Asian Journal of Art Studies, т. 6, № 2, 2021. 122-139 б. DOI: 10.47940/cajas.v6i2.442.
Шр^пе
Б и мэдениетi — керкем шыгармашылыктын ен ежелгi тYрiнiн, бiрi. Адамзатынын табиги ортада емiр CYPуi Yшiн енбек керек болды. Осы енбек бiрте бiрте киялдау аркылы эмоционалды-пластикалык негiзге ие болып, би кимылдары калыптасты. Карапайым адам Yшiн емiрiнiн коршаган табигатта болып жаткан барлык нэрселермен байланысынын жогары дэрежесi ерекше тэн. Жер мен аспанга, климаттык езгерiстерге, су мен отка, еамджтер мен жануарлар элемiне меншiк (ужымдык-аншылык) шаруашылыгы жагдайында катынастар адам емiрiнiн объективтi кажетл факторлары гана емес, сонымен бiрге емiр процесiнiн тжелей мэнiн курады.
Тарих адамнын шю элемiнiн керiнiсi ретiнде гана емес, сонымен бiрге оны коршаган шындыктын керiнiсiн бейнелi тYрде бере алатын биден туындаган сезiмдi тYсiнбейтiн бiрде-бiр адамды бiлмейдi. Би бейнесi накты ортадан есiп, адамзат дамуынын басында халыктык шыгармашылыкка кYштi эмоционалды сершн бердi, Yйлесiмдiлiк пен сулулыктын талабы бойынша би енерiнiн калыптасуын сактап калды. Биде енбек процестерiнiн Yйреншiктi козгалыстарынын поэтикалык бейнесi жасалды, дэл осы поэзия казак би шыгармашылыгыньщ мэнш барынша толык керсетедi. Онын да езiндiк себебi бар. Казак халкында ауыз эдебиетi жыр-дастан, ертеп, термелер мен елендер аркылы дамыган. Сондыктан болар галымдар казак би енерш синкреттi тYрде дамыганын тiлге тиек етедi.
Адамзат тарихында эр бiр урпактын аткарар жуп бар екеш белгiлi. ХХ гасырдын ортасынан зерттеле бастаган казак би мэдениет^ бYгiнгi кYнi гылыми айналымга енiп отыр. Белгiлi галым Акселеу Сейдембек осы кезендi: «Жиырмасыншы гасыр казак халкынын тарихи-элеуметтiк жэне мэдени-рухани тагдыры Yшiн айрык
гасыр болды. Yш мын жыл бойы, бэлюм, одан да узак уакыт аясында калыптаскан салт атты кeшпелiлер еркение^ (цивилизациясы) артта калды», — деп керсеткен болатын (Сейдембек 5).
Дегенмен, халыктын кандай енер туршщ тарихына Yнiлсенiзде онын болмысы айкын кершш турары хак. Казак фольклорлык бшн зертеп-зерделеген педагог-галым О. Всеволодская-Голушкевич: «Казак би шыгармашылыгы eзiнiн эстетикалык куанышы мен шабытынын саркылмас кайнар кeзi бола отырып, eзiнiн eмiр суру сипатымен жэне калыптаскан дэстYрлерiмен адамдарга эркашан жаксылык экедщ» — деп, казак халкынын болмысын накты белгшеген (Всеволодская-Голушкевич 13).
Кeп салалы eнерiмiздiн 1ш1нде халкымыздын рухани тарихымен б1рге жасасып, б1те кайнасып, даму мен калыптасудын сан-килы eткелдерiнен eткен би eнерiнiн алар орны ерекше екеш сeзсiз. Когам тарихынын кай кезещнде болмасын eнердiн аткаратын кызметiнiн мол болганы белгiлi. Онын танымдык мурат-максатымен бiрге, тiрлiгiндегi рухани когам мэш де жогары болды. Олай болса, баска eнер тYрлерiмен катар би eнерiнiн де казак халкынын гасырдан-гасырга уласып, атадан-балага мура болып келе жаткан рухани байлыгы.
Эд^тер мен материалдар
Казак халкынын тыныс-тiршiлiгiндегi, eмiр салтындагы дэстYрлi би eнерiнiн болмысын айкындау максатында, авторлар тeмендегiдей эдiстердi колданады:
• казак би eнерiнiн калыптасып, даму тарихын зерттеуде — тарихи-хронологиялык жуйелеу эдсц
• авторлар сахналык казак би eнерiнiн алгашкы орындаушылары
ретiнде, балетмейстерлердщ койылымдарындагы улттык болмысты саралап, гылыми тургыдан тужырымдайды;
123
124
• казак xалкынын улттык бoлмыcы зepттeлгeн этнoгpафтаpдын ecтeлiктepiнe, таpиxи мэлiмeттepгe, тiлдiк кopFа, xалык мyзыкаcында cакталFан би эyeндepiнe CYЙeнe oтыpып, cалыcтыpмалы тYpдe талдап, би eнepiнiн бoлмыcын айкындайды.
Heri3ri бeлiм
Халык eмipi кoFамнын элeyмeттiк-экoнoмикалык эpeкeтi аpкылы Fана калыптаcып кoймай, coнымeн бipгe мэдeни, pyxани-эcтeтикалык таным-тYciнiгi дe шындалып oтыpады. Халкымыздын баcка pyxани мypаcы cиякты, би eнepi жайындаFы дepeктep мeн мypаFаттаp да тым эpiдeн баcтаy алады. Казак xалык би eнepi epтe заманнан-ак калыпташп, xалкымыздьщ аcа бай аyыз эдeбиeтiмeн, эн-кYЙлepiмeн, дэcтYpлi тypмыc-cалтымeн бiтe кайнашп кeлe жаткан ел мypаcы. Халыктын, кepкeмдiк жeтicтiгiнiн, 6íp кepiнici peтiндeгi би eнepi eзiнiн, эcтeтикалык бoлмыcында казак жypтынын, жалпы дYниeтанымына cай аpман мypаттаpын бeйнeлeйтiн кимылдаp жYЙeciн калыптаcтыpды. Казак xалыньщ бoлмыcында би мэдeниeтi epeкшe opын алды дeyгe бoлады. Ежeлгi би eнepiмeн бiзгe жeткeн бYгiнгi дэcтYpiн eзiнiн, pyxани казынаcына кocып, Fаcыpлаp бeлeciнeн алып eткeн.
Онep таpиxын зepттeyшi В. Миpиманoв eзiнiн, «Онepдщ ыкшам таpиxы» атты кiтабында: «Мыгсалы, аншылыкпeн кYнeлтeтiн xалыктаpдьщ тYpлi oйындаpы, билepi жэнe тeатpFа yкcаc oйын-cаyыктаpы oлаpдын, eн,бeк ^^e™^ нeгiзгi тYpi — аншылыкпeн тiкeлeй байланыcты. Бyлаp, атап айтканда, тYpлi андаpдын, тepiciн киiп алып, coлаpдын, даyыcына, жуpic-тypыcына cалып, найза лактыpып, cадак таpтып, тeатpFа yкcаc epeкшe oйын-cаyык KOю, би билey т. б.» — дeп кepceтeдi (Миpиманoв 24). Айталык, ацшыны, жылкышыны, бepтiндeгi киiз баcy, кiлeм токуды cypeттeйтiн билepдiн, coл oyenri
кэciпшiлiк тэciлдepiнeн пайда бoлFанын тYciнy киын eмec.
Жазyшы Ж. Дэypeнбeкoв: «Казак
xалкынын, eмip cалтындаFы Fypыптаpы мeн pyxани Ypдiciндeгi cан кыpлы бoлмыcы кiм-кiмдi дe кайpан калдыpатын KyбылыcтаpFа тoлы», — дeгeн (Дэypeнбeкoв 3). Coл кyбылыcтаpдыц 6ípí — бакcы-балгepлepдiн, eнepi. Ал, казак бшнщ кeйбip кимыл-KOЗFалыcтаpынын, тYpлepi ба^ы-балгepлepдiн, oйындаpы аpкылы калыптаcканы балгш.
To^pre табы^'д^н, идeялык нeгiзi — табиFат кyбылыcтаpын жанды дeп каpаy бoлып табылады. To^pre табынy кYллi дiн атаyлыдан бypын пайда бoлFан. Кeшпeндiлep кYнгe, жepгe, oтка, cyFа табынды, ocыньщ баpлыFыньщ иeci — «Tarçipi» дeп бiлдi. КYнгe табы^'д^н, cак заманынан калыптаcканын таpиx зepтeyшiлepi Гepoдoт, С. И. Рyдeнкo, К. А. Aкишeв, А. П. Окладни^в, А. И. Маpтынoв т. б. eн,бeктepiндe cypeттeлгeнiнeн бiлeмiз.
^ннщ жаpыFы, oт — eмipдiн, кYшi дeгeн yFым калыптаcтыpылFан. Оcыдан кeлiп eœi би тYpлepiндeгi кoлданылFан шeцбep тэpiздec кимылдаp кYннiн„ жаpыктын„ eмipдiн, cимвoлы peтiндe тYciндipiлeдi. Казipгi казак биiндeгi
кимылдаpда кун тэpiздec шeцбep жаcай айкаcтыpып ycталатын кoл калыптаpы нeмece би кoмпoзициялаpындаFы cаxна KOЗFалыcында шeн,бep, жаpты ай тэpiздec cypeттeмeлep ^лданыш таyып жуp. Оcы cимвoлFа айналFан шeцбep тYpлepi этнoгpаф Fалым О. Жэнiбeкoвтiн, тiкeлeй нycкаyымeн алFаш peт фoльклopлык бидi opындаyшы Yceн Маканнын, жэнe Мeмлeкeттiк «Алтынай» би анcамблiнiн, cаxналык киiм Yлгiлepiндe кoлданыc тапты. Ыкылым заманнан калыптаcкан кунгe табынyды Ш. Уэлиxанoв: «Шаман дiнiн устаетан адам кYнгe тацыpкап, coFан табынатын бoлды»,— дeп кepceткeн бoлатын (Уэлиxанoв 20).
Оcы бакcы oйыны аpкылы жeткeн би eнepiнiн, казак бoлмыcымeн
бгге кайнасып, тарихтын эр алуан кезендершде халыктын талгам-тадабына сай 6ipre дамып отырды деп айта аламыз. Бул жeнiндi Сейсен Муктарулы 93Îhîh «Шокан жэне енер» атты енбегiнде темендегщей деректер келтiрген. «Шокан баксылык шаман дшшщ журагаты екендiгiн жаза тура, «баксылык болмысын» сьщар жак карастырмай, баксы «ойынына» халыктын музыкалык мэдениетшщ кене тYрiнiн бiрi ретiнде карайды. Баксылык «ойынындагы» эншiлiк, бишiлiк, театрлык эдементтердi жан-жакты талдап тYсiндiрiп, бтм-болмсын толык ашуды ниет етед», — деп керсеткен (Муктарулы 223).
Адамнын 1шк1 сез1м1н козгаушы психологиялык жагдайында журек согысы езгер1п, демалысы жи1лей тYсед1 де жалпы ыргагы езгеред1. Осы кезде биологиялык ыргак белг1л1 б1р эсер тудырады. Бул жен1нде Аристотель: «...би — ыргактын сырткы сипаты» — деген екен (Всеволодская-Голушкевич 12). Олай болса, ыргак аркылы адамнын м1нез-кулкы мен психологиялык куш ашылган.
Казак би1 де эн-куй сиякты халыктын салт-санасымен б1те кайнаскан белек дамыды деуге келмейтш ел мурасы. Отыз кYн ойын, кырык кYн тойын жасап кыз узатып, кел1н тYс1ре б1лген, ата-бабасына неше рулы ел жинап ас бере б1лген казак эн айтып, куй тартып, эртYрл1 улттык ойындарды етк1зе б1лген. Би енер1 м1не осындай улттык ойындардан, эртYрл1 енбек кимылдарынан туындаган деуге болады.
Жалпы, би — адамнын кещл куй1не нег1зделген, музыкалык ыргакка багынышты, тYрл1 кимылдар т1збег1мен бейнеленет1н енер. Адам баласына тэн эсемд1к пен эдем1л1к, ем1рге деген кезкарасы мен кен1л куш кер1н1с табады. Тек сол кещл-куйд1 б1лд1рет1н кимыл-козгалыстарды дурыс тауып, нактылы колдана б1лу кажет. Ыргак адамнын жан дуниес1н1н кезге кершбейтш тербел1стер1н айкын б1лд1ред1. Ал, халык билер1н1н тууына эр халыктын ез1не тэн м1нез кулкы, турмыс-салты, мэдениет1 эсер етед1.
Сонын iшiнде табынушылыктан тараган баксы ойынынын орны ерекше деуге болар. Баксынын (шаманнын) м1ндет1 рухтарга кызмет ету жэне олардын кемег1мен ез1н1н тайпаларын жын-шайтаннан, бэле-жаладан коргау. Ол ез рухтарынын адам бойындагы жын-шайтандарды куып шыгатынына сен1мд1 болган. Баксы рухтарымен байланысканда экстаз (музыканын ыргагы мен кимыл аркылы ез1н-ез1 умытарлыктай дэрежеге жетк1зу. — I. Т.) кYЙ1не тYседi. ТYр-тYCт1н, Yнн1н, и1ст1н, дэмн1н коздыргыш, ыкпал етк1ш ерекшел1ктер1 бар, сол ерекшел1ктерд1 ез муддем1зге пайдаланудын толып жаткан тэс1лдер1 де жеткiлiктi. М1не, шаман да адам табигатынын осы ерекшел1ктер1н 1ске асырады. Баксы б1р аягынан ек1нш1 аягына дене салмагын ауыстыра шайкала басып, ауру адамды айнала козгалады, баяу ыргакпен басталган дене кимылдарын орындау тэс1л1 б1рте-б1рте ж1герленед1. Ширак кимылдай сек1р1п, алуан тYрде айналып билей женелед1. Сонымен бiрге онын колындагы кобыздын немесе асатаяктын не болмаса дабылдын да дыбысы кYшейе тYсед1. Б1р кимылдар кайта-кайта кайталанады. Эр1-бер1ден сон мидын жуйке орталыгынын бакылаушы жойылады да, шаман — ыргактын, кимыл-козгалыстын эсер1нен ез1н-ез1 умытарлыктай куйге енед1.
Баксы бундай кYЙге ауру адамнын бойындагы жын-шайтан мен ез1н1н бойындагы тылсым куш1 байланысканда тYседi. Баксы осы кYшт1н кемег1мен тылсым ^штерге ие болып, адамдардын болашагын айтып беру, жел, жанбыр шакыру, емдеу тагы баска касиеттерге кол жетк1зед1. Ол табигат сырын угатын, баскалардан токыганы кеп, сикыр енер1н менгерген, ез1 акын, музыкант, балгер жэне дэр1гер, бойында кептеген касиет, тYрл1 енер астасып жаткан курдел1 тулга.
З1к1рл1к би Yлг1лер1 тек казакка гана емес, баска да кеп халыктарга да тэн. Мысалы, Шешен-Ингушта з1к1р д1нд1к
125
126
меирамдармен, елшердщ асында колданыс тапса, Эз1рбайжаннын кеИб1р аудандарында з1к1р емiрден озган адамды жерлеу рэс1м1нде, езбект1н Хорезм жер1нде YИлену тойында колданыста болганын О. В. Всеволодская-Голушкевич ез1н1н «Баксы ойыны» (Всеволодская-Голушкевич) атты к1табында баяндаган.
Жалпы казак би мэдениетiнiн негiзi осы баксы ойыны гана болды десек эрине кателесемiз. Казак болмысынын ^нбе-кYнгi емiр салтында ойын-сауык, эн-жыр, кYИ мэдениет ерекше орын алды. Осы керсетшген мэденеит тYрлерi биге ез ыкпалын тидiргенi белгiлi. БYгiнгi кYнi азбен бiз фольклорлык би деп жYрген билер ез даму жолында эр тYрлi езгерiстерге ушырай отырып, бiзге жеттi.
Казак фольклорынын б1т1м1 эстетикалык сипатка ие. Онда халыктын кеп заманнан берг1 ем1р, табигат, когам жайлы тYс1н1ктер1 музыка, ауыз эдебиет1, кол енер1 аркылы калыптаскан. Фольклорлык — шыгармалар халыктын кеп гасырлар бойы дамыган сапасынын, коршаган орта, табигат жэне тагы баска заттарды керкемд1к жолмен тануынын айгагы.
Фольклор ез тарапынан енегел1л1к пен эстетикалык кезкарасты калыптастырып, урпак тэрбиелеуде айрыкша орын алады. Онын ыкпалымен казак эйелдер1 ез м1нез-кулкында уяндык пен иг1л1кт1, мей1рбандык пен адамгерш1л1к касиетт1, абырой мен батылдыкты бойына с1н1рд1. Казак кыздары ж1г1ттермен б1рге «Алтыбакан», «Ак CYИек», «Кара кулак», «Айгелек» ойындарына катыса алган. Сондыктан болар казак эйел1 ер азаматтармен катар, жер1н жаудан коргаган, ел баскарган, бет1н бYркемеИ айтыска шыккан.
Фольклорлык би енер1 б1р орнында турып калмай, улттык дэстYрд1 сактай отырып, халыктын би мэдениетш калыптастырып, жана рухани байлыгын жасауда емiр бойы Yнемi даму процес1нде жYрiп келедь
Фольклор — халыктын киялдауы, образдауы аркылы тарихи ем1р1мен т1келей байланысты туындайтын шыгармашылык деп карайтын болсак, би енер1нiн де бастауы теренде жатыр. Б1зге онын канондык тYрлер1 жетпед1. Б1рак, халык арасында такырыптык мазмуны, образдык суреттемелер1 сакталган. Олай болса би енер1 гасырлар бойы баска енер тYрлерiмен сабактастыкта дамып, жет1л1п отырган. Казак би1н билеуде узак жылдар бойы енбек еткен белг1л1 биш1 Yсен Макан мен Тойган Iзiмнiн репертуарындагы фольклорлык такырып, олардын шыгармашылыктарынын нег1з1н калады. Жуптасып билеген бул биш1лер ХХ гасырдын 80-ш1 жылдары «Казактын фольклорлык-этнографиялык билер1» атты багдарламасын керермен назарына усынды. Осы багдарламада балетмейстер О. В. Всеволодская-Голушкевичтщ киялдау тэс1л1 аркылы койган «Жезтырнак» би1нде сулу кыздын жезтырнакка айналган бейнес1 керсет1лд1. Кешпел1 ем1рден туган бул мифт1к образ казак халкынын ез угымына жакын болатын. Ал, Yсен Маканнын жеке орындауындагы «Ортеке» би1 орга тYсiп кеткен текенщ мiнез-кулкын керсете отырып биленетiн ел1ктеуден туган би деп карастырамыз. Гылыми деректерде: «Ортеке — халык бш. Онын жеке бишi жэне бишшер тобы орындайтын тYрлерi бар. «Ортеке» бшн алуан кимыл-козгалыстар мен мимикалар аркылы орга тYCкен текенщ, одан шыгуга электенген эрекетiн бейнелейдЬ>,— деп керсетiлген (Энциклопедиялык аныктамалык 498).
Б. Сапаралы ез1н1н «Адалбакан» атты енбепнде «...Yлкендерд1н де, балалардын да жYЗдеген халык ойындарындагы тYрл1 рольдерд1 ойнап, ан-кустардын, жан-жануарлардын дауысын, жур1с-турысын салатын («Аю би1», «Калай айтуды б1лем1н», «Каскырдын койшыларга айтканы», «ТYИе-тYИе», «Сокыр теке» т. б.), казак арасында маскарампаздар, мейрампаздар, кYлд1рг1 ойынпаздар
болганын», — деп келт1рген (Сапаралы 108). Каз1рг1 енер би1г1не кетер1лген драмалык, музыкалык,, фольклорлык туындылардын дYниеге келу1 халыктык бай казынадан окып-уйренудщ айгагы болып табылады. Казак фольклорынын эстетикалык табигатын халык енер1н1н бiр нег1зг1 тур1 рет1нде, ал онын музыкасы мен пластикасын, ою-ернег1н фольклормен катар ала отырып зерттеудщ кажеттiгi мэл1м.
Бурын кептеген акын-жыршылар, энш1-домбырашылар да би енер1мен айналыскан. Олар той-думаннын гул1 бола б1лген. Эн-жыры мол, эзш-калжьщы пантомимамен уласып жататын ойын-сауыктар керсет1лет1н эр жердег1 жэрменкелерд1 де асыга кутет1н керермендерi болган.
Ел арасында ес1м1 анызга айналган Бер1кбол Кепенулы (1861 — 1932 жж.) ек1 аягына бакан байлап алып, жег1лген аттыга 1лес1п билеген1 уш1н кез1нде «Агаш аяк» атанган. Ол сан-алуан халык билер1н накышына келт1р1п орындаган.
Би енер1н жете игергендерд1н катарына белг1л1 халык акыны, энш1, композитор Шашубай Кошкарбаевты (1861 — 1952 жж.) косуга болады. Жасынан домбыра, сырнай тартып эн салган Шашубай замандастарын биш1л1г1мен де кайран калдырган. Ол — айтыс акыны, композитор, энш1, сырнайшы, жонглерлык-клоуындык («ку», «сайкымазак» т. б.) енердщ де иес1, халык ойындарын аскан шеберл1кпен орындаушы болган. Сол сиякты, Торгай облысында Карсак Копабаев (О. Всеволодская-Голушкевич «Баксы ойыны» Алматы, 1996 ж.) сынды халык арасынан бишiлер женiндегi деректер жеткiлiктi. Ал Павлодар облысында емiр сурген Жун1сбек Жолдинов женiнде тарихшы-галым 0. Жэн1беков улкен бiр жиында: «... ортага бiр карт кiсi суырылып шыгып, дала кыранынын канатын комдаганын, самгап-ушканын, тырнагына жемтiгiн калай iлгенiн, иесше кайтып келiп, тугырына конганын елестететш белгiсiз
6ip бидi орындай бастады» дей келiп «Карт бишшщ жас дэрежесше карамай, денесiн эрбiр булшык eTÎHe дейiн ойнактатып билегенiне тандана карап калыппыз», — деген дерек калдырган (Жэшбеков 90).
М1не осындай жазба тYрiндегi деректерге CYЙенер болсак казактын дэстYрлi би eнерiнiн керкемдк енерд1н барлык тYрлерiмен синкреттiк тYрде дамып келгенiн ангаруга болады. Би енерше баска енер тYрлерiмен б!рге халык кYЙлерi де езек болганы сезс1з.
Жалпы музыка эр халыктын сез!м байлыгы мен 1шк1 жаратылыс калпын бiлдiретiн болса, би — сол сез!мдерд! дене кимылынын эсем ыргактык пластикасымен аша тYсетiнi мэл1м. Кандай багыттагы би койылымдары болмасын, ол музыка мен дене кимылдарынын пластикасы аркылы 1ске асады. Ал, казак халык бш енер1н1н дамуында кYЙ жана тургыдан керкемд1к, мазмундык роль аткарганын керем1з.
Онертану гылымында енбек жазып жYрген галымдардын ойына Yнiлетiн болсак, осынау кен далада кYн кешкен халыктын аузынан шыккан «кYЙ» деген сезд1н аспаптык музыкага тэн атау екен1, онын тYп-тамыры эр1де жатканы айтылады. Осы ^й енер1 аркылы аныз-кYЙлердiн де неше алуан турлер1 б1зге жетт1. Халыктын басынан еткен тарихи окигаларды, аныз-хикаяларды суреттеудег1 багдарламалык жYЙе Казакстан жершде ертеден-ак дамыгандыгынын айгагы 1спеттес.
Би енершде халык композиторларынын аспаптык ^йлер1 Yлкен орын алады. Казак музыка енершщ ерекше еркен жайган саласы — кYЙ дейт1н болсак, ол адамнын жан дYниесiн, кен1л ^шн бейнелейт1н эуен, саз кубылысы болса керек. Токсан толгантып, теб1рент1п, елж1рет1п, мунайтатын Yн — дыбыс сикыры. КYЙ домбыра аспабында гана орындалмайтыны белг1л1. Б1зге кобыз, сыбызгы, жет1ген, сазген аспаптарында орындалатын алуан-алуан куйлер жетт1.
127
128
Сан тYрлi ^йлер мен аспаптык музыканын 1ш1нде би-кYИлер1 де мол кездесед1. Олар да казак халкынын болмысын бiлдiре отырып, улттык дэстур! мен эдет-гурпы, турмыс-салты, ойын-сауыктарымен б1рге туган. Онын кепш1л1г1 керкем сазды, жен1л Yнд1, ойнакы, ерекше эуезд1, сыпайы келед1.
Бул кYИлерд1н аталуынан бастап, аныздардын жел1с1, ыргагы мен эуен1не деИ1н би енер1нде колданыс тауып отыр. Белг1л1 талым К. Жубанов: «Казак музыка шыгармаларынын 1ш1ндег1 ен 1р1 жанрдын б1р1 — ^йлер» дей кел1п, ойын былай жалгастырган: «...куИлер халык музыкасында жш ушырайтын нэрсе. Бул — осы ^нп Еуропанын симфониясы тэр1зд1. Мундай дэрежеге жету Yшiн халык музыкасы жаксы дамыган болуы керек. Сондыктан кYИлерд1 казак музыкасынын ен жогаргы тYр1н1н Yлг1лер1 деп б1лу1м1з керек», — деген болатын (Жубанов 9).
М1не, осындай жогаргы денгейде дамып келген куИ — би енершщ нег1зг1 компоннентер1н1н б1р1 болды. Осы енер тYрi мен катар ою-ернек, эр тYрлi ойын тYрлерi де аркау болганын бiлемiз жэне сонын барлыгы дерлiк би мэдениетiнiн дамуында ез орнын ала алган.
Дегенмен, бYгiнгi сахналык казак билерi сан алуан музыкалык топтардын оындауындагы шыгармаларга гана койылып жYр. Осы макала авторы ХХ гасырдьщ 60—жылдарынын аягында сахнада бидi бiр гана домбыра аспабынын CYИемелдеуiнде орындайтын. КеИiн эр жанрдагы ансамбльдердiн курылуына байланысты бул Yрдiс сахнадан жок болып кегл. Осы уакытты Казак улттык хореография академиясынын балетмейстерлер дайындайтын кафедрасында осы Yрдiс кайтадан жандана бастады.
Нэтижелер
Дала казактарынын емiрiн б1лд1рет1н, турмыс-т1рш1л1г1н, енбек эрекеттер1н,
аншылык енер1н, эскери дагдысын керсетет1н карапайым кимылдардан тYзелген казак би1 халыктын мэдениет1 мен рухани талаптарын кептеген гасырлар бойы канагаттандырып келед1. 0з1н коршаган табигаттан алган эсер1н ишара, емеур1н, кимыл эрекеттер1 аркылы жетк1з1п отырган б1зд1н ата-бабамыз осынын барлыгын ез рухани байлыгына айналдыра отырып, артына мура етiп калдыра б1лд1. БYгiнгi танда сонау кене дэу1рден бастау алатын халкымыздын сан — кырлы мэдениет1, ез1нд1к салт-дэг^р! урпак иг1л1г1не айналды.
Кеп салалы енер1м1зд1н 1ш1нде халкымыздын рухани тарихымен б1рге жасасып, б1те кайнасып, даму мен калыптасудын сан-килы еткелдер1нен еткен би енершщ алар орны ерекше екен1 сезс1з. Когам тарихынын кай кезен1нде болмасын енерд1н аткаратын кызметшщ мол болганы белгiлi. Онын танымдык мурат-максатымен б1рге, т1рл1г1ндег1 рухани когам мэн1 де жогары болды. Олай болса, баска енер тYрлерiмен катар би енершщ де казак халкынын гасырдан-гасырга уласып, атадан-балага мура болып келе жаткан рухани байлыгы.
БYгiнгi фольклорлык би такырыбынын сахналык Yлгiсi ХХ гасырдын 70-жылдары белгш бiр денгейде дамыды деп айтуга болады. Алгашкы фольклорлык ансамбльдердiн курылуы би енерiне ынгайлы ыкпал етп. Биге арналып енделмеген халык композиторларынын кYИлерi би койылымдарына негiз болуы аркылы би койылымдарынын пластикасы да езгерюке ушырады.
Жалпы халык композиторларынын кYЙлерi Еуропалык музыка жазу стилше келмеИтiндiктен, шыгарма арасында музыкалык елшем езгерiп отырады жэне ол терт™, сегiздiк сан курылымы болып келе бермейдь Мiне осыган байланысты хореография енершде калыптаскан тертгiк, сепздк сан курылымы бузылып, музыкалык сейлем 5 такт, 6 такт, 7 такт болып келе бередь Немесе кыска кайырылып,
кайталанатын тактшер кездеседi, казак кYЙлерiнiн осы кубылысын балетмейстер О. Всеволодская-Голушкевич осы тактшерге кыска орындалып, музыкамен бiрге кайталанып отыратын кимылдар колданып, оны хореография тiлiнде «кiлт» деп атаган. Сонымен катар казак би1 аспаптык музыкамен б1рге урмалы аспаптардын ыргагымен де тыгыз байланыста болган деуге болады. БYгiнгi кун1 «Алтынай» мемлекетт1к би ансамбл1н1н репертуарындагы «Кусбег1 — дауылпаз», «Алкакотан», «Акат» билер1 дабыл, шындауыл аспаптарынын CYЙемелдеу1мен орындалып жYр.
Казак халкынын болмысына жэне eмiр CYPУ салтына тэн материалдык кундылыктардын орны ерекше екенi мэлiм. Би енерш зерттеп журген галымдар халыктын коленершщ де би койылымдары аркылы сахнага шыгып, колданыска енгенiн талдап керсете алган. Сонын бiрi СYгiрдiн кYЙiне койылган «Шалкыма» биiн атауга болады. Жогарыда керсеткен кайталанып отыратын ей тактiге балетмейстер бiр орнында аяктын басымен гана орындалатын кыска кимыл енгiзген. Бул би хореографиялык кимыл-эрекет1мен, айтар ойымен жана дYние болды. Биде казак кызынын поэтикалык бейнес1 керсет1лд1. Сол иыгындагы торсыкты он колымен устаган кыз сол колымен «ернек» кимылын орындай, сахнанын сол жагындагы шымылдыктан онга карай эсем жылжи шыгады. Бид1н ен бойында торсыкпен билеген кыз, сонына карай сахна тер1нде отырган музыканттарга кымыз куйып бер1п, шыркебелек айналып барып, керерменге т1зерлей отырып тэж1м ет1п б1т1ред1. Биде казактын улттык сусыны кымыз даярлаудын аскан шебер1 екен1 керсет1лед1. Оны сактау Yш1н колданылган торсык ыдысы бид1н болмысын аша тYCкендей. Не болмаса, «Кылыщпан би» атты композициядагы кылыш, «Киiз басу» биiндегi сабау осынын барлыгы халыктын кYнбе-кYнгi eмiрiнде колданыста болган дYниелер.
Ал, кшз басу десек, ою-ернек ерiксiз еске тYсерi хак. Эрбiр eрнектiн колданысы мен орындалуынын да ерекшелiгi бар екеш белгш. Кептеген ернек атаулары мен олардын сызбалары аяк жэне кол кимылдары аркылы iске асырылып отырылды. Би енер1нде ою-ернект1н 1р1 тYрлер1 колданыс тапкан. Сондай-ак казак би1н1н кол калыптарында «сынар мYЙiз», «кошкар мYЙ1з», «шаршыкол», «шенбер», <^шкш», «кусканат» кимылдары болса, аяк жэне дене кимылдарында «терткулак», «шынжара», «тышкан 1з», «екше» (би кимылында «екшелеу») атаулары бар.
Сонымен б1рге салт-дэсгур, эдет-гурып, эртYрл1 ойындар халыктын рухани сез1м1н, адамгерш1л1к касиет1н, м1нез-кулыгын калыптастырумен катар, дуние танымын да кенейтед1. Б1р уакыт кещл кетер1п, серуен куру, ан аулау, гYрл1 ойындар ойнап, эн салу казак когамында Yлкен орын алган. Тарихи деректерге CYЙенсек, улттык ойындардын жылдар, гасырлар бойы калыптасып, улттык мэдени мура рет1нде атадан балага Yнем1 ауысып отырган деуге эбден непз бар. Ойын-сауыкты, мейрам-мерекен1 унатпайтын халык болмайды. Казак халкы да сауыккойлыгы жагынан ешб1р халыктан калыспаган. Эр ойын халыктын турмыс - салтына, улттык дэг^рлер! мен эдет-гурыптарына ынгайлы тYрде калыптасады, сондыктан улттык ойындардын сипаты мен мазмунынан халык ем1р1 кер1н1п туруы занды.
Орыс этнографы, орыс театрынын белгiлi маманы В. Всеволодский-Гернгросс: «Халыктык фольклорды зерттеуде м1ндетт1 тYрде ойын тYрлерiне кен1л бел1ну керек. Адам баласынын ерте замандагы ем1р1н зерттеп б1луде ойын тYрлер1 Yлкен материал», — деп керсеткен болатын (Всеволодский-Гернгросс 15). Сондыктан б1з де осы енбегiмiзде ойын тYрлер1н айналып ете алмайтынымыз хак. Себеб1, халык билершде кептеген ойын гYрлер1н1н элементтер1 кездесед1. Олар каз1рг1
129
130
балeтмeйcтepлepдiц шыFаpмашылыFынын, cаpкылмаc бyлаFына айналFан. Кандай oйын тYpi бoлмаcын кoлайлы жаFдайда Fана дамып eмip cYpe алады. КoFамнын, дамyына байланыcты улттык oйындаp да coны мазмун, жан,а отпатка иe бoлып oтыpады, шаpттаpы мeн oйын тociлдepi iшiнаpа eзгepicтepгe ушыфайды.
Epтeдe тypмыc кажeттiлiгiнeн тyFан oйындаp бipтe-бipтe cпopттык мoнгe иe бoлды. Мыcалы, cайыc, аyдаpыcпак, cадак атy cиякты oйындаp 6ÍP кeздe ^шшк каpакeтi Yшiн наFыз кажeттi бoлcа, казip тeк eнep peтiндe ^opn^ шeбepлiктi шындаy peтiндe баFаланады.
Yлттык oйындаpды ypпактан-ypпакка жeткiзyмeн катаp OFан жаца мазмун, тын, маFына ^cy да кажeттi ic. Бул cалада eнep адамдаpыныц аткаpатын eцбeгi зop. Заман талабына, кoFам epiciнe канык кайpаткep, адам cанаcына oйын аpкылы да ocep eтyдiн, тамаша o^o-epm, тYp-cипаттаpын таба алады.
Казак x^^i^m, улттык oйындаpы батылдыкты, epлiктi, шапшандык пeн тапкыpлыкты, табандылык пeн байcалдылыкты тopбиeлeyдe epeкшe poль аткаpFан. Coнымeн бipгe улттык oйындаp: «Кeкпаp», «Cайыc», «KYpec», «Terçre алy», «Кыз кУУ» таFы баcка cпopттык oйындаp куш-куаттын мoлдыFын, бiлeк кYшiнiн„ дeнeнiн, coмданып шыныгуын кажeт eтeтiн oйындаp. Оcындай oйын тYpiнe каншалыкты дайындыкпeн калу кажeттiгi op6íp oйыншыFа балгш. Казактын улттык oйындаpын жинактап жазып, баcтыpып шыFаpFан Е. CаFындыкoв eз oйын: «Coндыктан казактын, улттык oйындаpы тeк oйын-cаyыктык жаFынан Fана манызды eмec, oл-cпopт, oл-eнep, oл-шаpyашылык, тoжipибeлiк манызы баp тopбиe к^алы», — дeп тyжыpымдаFан (CаFындыкoв 9). Ош o^^m, шын аЙFаFынын, 6ípí peтiндe балeтмeйcтepлepдiц кeптeгeн oйын тYpлepiн cаxнаFа шыFаpyда жаcаFан батыл кадамдаpы бoлып табылады.
Yлттык oйындаpдын, одпаты да cан-алуан. Ат Yen^e oйналатын, oтыpып
Oйналатын, жуpiп, иo жYГipiп oйналатын oйындаp баp. Apнаyлы кypалдаpды кepeк eтeтiн oйын тYpлepi дe eтe кeп. Жeкe нeмece тoптаcып oйнайтын oйын тYpлepi дe жeткiлiктi. Мiнe ocынын, баpлыFы биге ын^айлы, cан-алyан ыpFакта дeнeнi Yнeмi Kимыл-кoзFалыcка кeлтipeтiн oйындаp.
Eжeлгi oйындаp жeлiciнe кoйылFан «Aлкакoтан», кeпшiлiк би кoмпoзицияcында жаcтаpдын, «Coкыpтeкe», «Apкан таpтy», «Ayдаpыcпак», «Казакша куpec» oйындаpы ^pirnc тапкан бoлcа, «Мepгeн» биiндe cадак таpтy, «Кылышпан» биiндe кылыш каpyын oйнатy тociлдepi кepceтiлгeн. Cпopттык ат oйындаpын кepceтeтiн «Кeкпаp», «Бoйгe», «Кыз куу» билepi дe cаxна тepiндe opындалып жYp. Coндай вoкалды-xopeoгpафиялык кoмпoзиция уакытында КазКCCР-нiн, oн-би а^амбл^н, peпepтyаpына eнгeн бoлатын. Бул кoмпoзициянын, музыкашн кoмпoзитop Б. Байкадамoв xалык oн-куйлepiнiн, нeгiзiндe жазды.
Aлыcтан ат дубipi ecтiлeдi. Кeкпаpы KOлында топтан алдында жeкe шауып кeлe жаткан oйыншы, oны куып жeтiп калFан 6ÍP тoп жiгiт кyЙFытып cаxнаFа шы^а кeлeдi. HаFыз кeкпаp таpтыcы басталды. Ат Ycтiндe таpтыcып кику cалFан 6íp кызу дYpбeлeц cаxнада ^prnic алFан кeздe кepepмeннiн, дeлeбeci кoзып-ак кeтeдi. Халык тypмыcын, oнын, oн мeн куйгe кeнeлгeн 6ÍP coтiн cypeттeйтiн бул кepiнic вoкалды-xopeoгpафиялык «Cаяxатта» кoмпoзицияcы eA¡. Aнcамбльдiн, жiгiттep тoбы ocы кoмпoзицияны Aмepика Кypама Штаттаp eлiндe кepceтiп, Yлкeн абpoЙFа иe бoлFан бoлатын.
Жалпы oйын тYpлepiн cаxна KOЙылымдаpына, coнын, rn^e, би eнepiнiн, epкeндeyiнe кoлданFан жалFыз казак балeтмeйcтepлepi eмec. Кepшi KыpFыз eлiндe дe алFашкы xалыктык-cаxналык билepгe тyFыp бoлFан xалык oйындаpы. Ceйтiп, казактын, улттык би eнepi кepкeмдiк eнepдiн, алуан тYpлepiн,
салт^эстур! мен ойын-сауыктарын бойына с1н1ре тыгыз байланыста дамыганын атап айтуга толык нег1з бар.
Осы густа айта кетет1н тагы б1р жэйт, би енер1н1н синкретт1к тYрде дамуы, баска енер тYрлерiн насихаттау мен акпараттык тYрде бек1ту жэне кей1нг1 урпакка жетк1зу процес1нде зор роль аткарып отыргандыгы. Буган I. Омаровтын «Кен дала тес1нде ерк1н желмен жарысып, ат кулагында ойнаган ел азаматтарынын кимылында, жYр1с-гурысында, эдет-салтында би Yшiн кажетт1 элементтер жетк1л1кт1 болатын», — деген ойы дэлел бола алады (Омаров 203).
«Казак бшнщ ежелгi дэстYрлерi, бiрегей генезисi, калыптасу жэне кайта ерлеу ерекшелiктерi бар. Элемдк гылым эртYрлi этникалык топтардын бiрегей мэдени кубылыстарын зерттеу Yшiн жалпыга кол жетiмдi жагдайларды ашты жэне жасады» — аталган тужырымдамадан казак биiнiн мазмуны мен мэнш кeремiз (Омаров 75). Казак би1 де эн-кYЙ сиякты халыктын салт-санасымен б1те кайнаскан ел мурасы. Отыз кYн ойын, кырык кун тойын жасап кыз узатып, кел1н тYсiре б1лген, ата-бабасына неше рулы ел жинап ас бере б1лген казак эн айтып, кYЙ тартып, эртYрлi улттык ойындарды етк1зе б1лген. Би енер1 м1не осындай улттык ойындардан, эртYрлi енбек кимылдарынан туындаган деп айтуга болады. Бунын барлыгы дерлiк осы жумыстын нэтижесiн кeрстiп тур.
Талкылау
Казак халык биiнiн даму кезендерше кeнiл белген алгашкы хореография енерш зерттеушi галым Л. Сарынова мен балетмейстер, енертану кандидаты Д. Эбiров би eнерiн таста кашалып салынган суреттер аркылы зертеп-зерделеген.
Л. Сарынова ез зерттеулершде казак халык бш баска енер тYрлерi сияктты кeшпендi елдiн турмысында ез орнын алган енер деп керсеткен.
Кeршi Кытай, Yндi елдерi сиякты би мектебi болмагандыктан ауыз эдебиетi сиякты би мазмуны да урпактан крпакка жетiп отырган ал, бидiн eзi импровизациялык (суырып салмалык) тYрде дамыган деген тужырым жасаган. Бiздiн зерттеулерiмiздiн нэтижесiнде халык арасында таралган би атаулары жэне онын тYрлерi халыктын турмыс-салтына байланысты eрбiгенiн кердщ. Сонымен катар Л. Сарынова ежелп халык биi жeнiнде: «Iздерi табылган ежелгi халык билерi «карабайыр би» деуге келмейтш жэне бiздiн заманымызда жиi аталып жYрген «би элементтерр> емес ол, патриархалды-феодалдык когамнын мэдени денгешмен аныкталган ерекше би eнерi болды», — деген ой тYЙген (Сарынова 26).
Дэурен Эбiров ез зерттеулершде Казакстан археологтарынын Тамгалы тас койнауынан (Алматы облысы, Жамбыл ауданында) тапкан тастагы мындаган сурегтердегi адам бейнелершщ калыптарына терен талдаулар жасаган.
Бiздiн зерттеулерiмiз казак халкынын болмысын айкындайтын барлык енер тYрлерiнiн би енерше ыкпалын керсету багытында журдi. Сондыктан халык биi жеке дара жолмен дамыган жок, ол халыктын бойындагы барык енер гYрлерiмен бiрге синкрегтiк гYрде дамыды.
Олай болса, казактын бар eмiр тiршiлiгiн бiлдiретiн белгiлерi онын болмысын айкындай отырып, енермен бiрге eрiлген деуге болады.
«Бул кундерi кeпшiлiктi фольклор, коленер жэне дэсгYрлi билер тангалдырады. Адамдар олардын жарыктыгына, бейнесiне жэне ерекше улттык дэмше тан калады. Олар казiргi замангы енер туындыларын жасаушылар мен жана багыттарды дамытудын непзп кeздерi болып табылады. 0нердiн барлык тYрлерi жана формагтарга ие болады, симбиотикалык катынастарга енедi жэне идеологияны дэсгYрлi элеумегтiк мэдениеттен алады» — аталган тужырымдамадан салт-дэстYрiмiздiн,
131
132
рухани мэдениетiмiздiн барлык енерi тYрлерiнiн негiзi болгандыгын керемiз (Сарынова 73).
Корытынды
Тарихка негурлым терен YHiлген сайын, жеке тайпалар мен рулардын, улттардын мэдениетi окшау дамымаганына кез жеткiземiз. Сондыктан казак халкынын да мэдениет^ енерi кершi тайпалармен, рулармен тыгыз байланыста болады. Сонын шшде би енерi де улттык бет-пердесiн сактай отырып кершiлес елдердщ би енерiмен катар дамыды.
БYгiнгi урпакка танбалы тастагы кескiндер мен ертедеп адамдардын, ырым-билерiнен бастап жогарыда аталган би енершщ негiзi болган барлык енер тYрлерi жетть
Жогарыда айтылган деректерге CYЙене отырып, халык бшнщ синкреттiк тYрде пайда болуымен, калыптасуы тарихи кезендер мен ткелей байланысты болды деген ой тYЙемiз.
Казактын кез-келген куанышында, мейрамында, ойын-тойларында, салт-дэстYрiнде осы халык билерi ескерiлiп, кепшiлiк, жеке-дара тYрiнде биленiп келген. Халык тарихынын дамуымен бiрге казак би енерi де дамып, курылымын езгертiп, толыктырып отырган деуге болады.
Би енерi кYллi адамзат баласына ортак, ДYниежYзiндегi халыктардын барлыгына бiрдей тYсiнiктi. Эр халыктын улттык ерекшелiктерiне орай би енершщ керкемдiк бейнелеу куралдары мен мазмуны да эртYрлi болып келедi. Эр халыктын, белгш бiр ережелерге багындырылган эсем де сулу, нэзiк кимылдарынан келiп би туындайды. Осылай жинактала, уакыт таразысынан ете бYкiл дYниежYзi халыктарында керкем би енершщ кагидалары калыптасты. Би енерiнен эр халыктын, езше тэн улттык сипатын анык байкаймыз. Эр халыктын, дэстYрiн, эдет-гурпын, салтын, турмыс-тiршiлiгiн айнытпай таныта
алатындыктан, оларды бiр-бiрiнен онай ажыратуга болады.
Казак бш ез курылымында улттык болмыс пен салт-санага байланысты баска енер тYрлерiмен синкреттiк тYрде дамыганын ащаруга болады.
Халыктын, керкемдiк ойынын бiр керiнiсi ретiндегi би енерi езшщ эстетикалык болмысында казак журтынын жалпы дуниетанымына сай арман-мураттарын бейнелейтш кимылдар жYЙесiн калыптастырган.
Казактын, эдет-гурыптары, ырым-нанымдары кене дэуiрдiн куэс ретiнде санамызда ежелден калыптаскан куатты кYш болды. Келе-келе бул ^штер бYкiл халыктык салт-дэстYрге айналды. Казак халкынын, ой-пiкiрлерi ауыз эдебиетшде калыптасып дамыды. Ауыз эдебиетiнен, баска енер тYрлерiнен халык езiн-езi таныды, езге халыктарга езiн танытты. Улттык идеология мен халыктык философия тугыры осы ауыз эдебиетшде. Халыктын, театрланган поэтикалык рухани емiрi, фольклордын, бейнелк ойы, халык куйлерiндегi ойдын, тутастыгы мен мазмундылыгы би енерiнiн, жана багыт алып, онын, керкемдiк ден,гешнщ есiп-еркендеуiне ыкпал еттi.
Кепшiлiк кауымга белгiсiздеу болып келген фольклорлык билердi кайта жангыртып, оган уакыт талабына карай жана тYр берiп сахналауда алгашкы енер карлыгаштарынын, ецбегi зор. ХХ-гасырдын, бас кезiнде халык арасынан шыккан бiрдi-екiлi бишi гана танымал болса, би коюшы енерпаздын, болмаганы мэлiм. Осы уакыт аралыгында кэаби сахнага талай енерпаз келiп, казак халык бшшн, дамып жетiлу жолында енбек еттi. Казактан шыккан алгашкы кэаби балетмейстер Д. Т. Эбiровтен бастау алган балетмейстерлiк енер де канатын кенге жайып, казiр республикада бiрнеше ондаган балетмейстерлер жемiстi шыгармашылык жолда жYр. Халык шыгармашылыгынын, бай мурасы саркылмас булак. Осы булактан
би eнepiнiц кайpаткepлepi нop алып cycындады дece бoлады.
Казipгi заманда, казак xалкынын, дocтYpлi би шыFаpмашылыFынын, кайта epкeндeyiндe Э. Ыcмайлoв, Ш. Жиeнкyлoва, Д. Эбipoв, О. Вceвoлoдcкая-Гoлyшкeвич шипы аFа ypпактыц eцбeгi opаcан зop бoлды. Олаp умыт бoла баcтаFан би тYpлepiн, opтYpлi кимыл-opeкeттepiмeн, жалпы казак xалык биiнe Fана тан плаегикашн калпына кeлтipiп, аpтына мypа eтiп калдыpды.
Казак xалык билepiнiц байыpFы
нycкалаpы бiздiн, заманымыздан бypынFы дoyipлepгe cаяды. Eжeлгi замандаpда «ба^ы oйынымeн» тыFыз байланыcта пайда бoлFан би улттык eнepдiц баcка тYpлepi cиякты кeшпeлi тайпалаpдын, тypмыcына бepiк eнiп, oлаpдын, oдeт-Fypпы мeн ic-opeкeтiн бeйнeлeйтiн eнepдiц бipiнe айналды. Tацбалы таcтаpдаFы билeп жуpгeн адамдаpдыц
cyлбалаpы казак жepiн мeкeндeгeн
тайпалаpдын, oдeт-Fypпында би мeн музыканын, бipгe дамыFандыFынын, дoлeлi бoлады. Бул ceкiлдi алFашкы би нycкалаpы табиFатты бакылау мeн eцбeк кимылдаpына байланыcты тyFан тYpлi KOЗFалыcтаp мeн op килы мимикалык элeмeнттepiмeн камтылFан.
Жepгiлiктi тypмыc-cалт epeкшeлiктepiнe opай кepiнic бepгeн би eнepi жайлы дepeктepдi этнoгpафтаpдын, ecтeлiктepiнeн, таpиxи мoлiмeттepдeн, тiлдiк кopдан, xалык мyзыкаcында cакталып калFан би oyeндepi мeн xалык билepiнeн, Fылыми eцбeктepдeн кeздecтipyгe бoлады.
Фoльклopлык матepиалдаpды iздeп, жинаcтыpа кeлe xалыктык-cаxналык би Yлгiлepiн жаcаyFа бoлатынына кeз жeткiздiк. Казактын, би фoльклopы улттык xopeoгpафия eнepiнiц дамуына eз Yлeciн кocып кeлeдi, бoлашакта да ocы eнepдiц т^ыфы бoла бepeтiнi ceзciз.
0ткeн дoyipлepдeгi адамдаpдын, бipiншi жаcап шыFаpFан музыкалык агаабынын Yнi, coл уннщ ыpFаFына билeгeн бipiншi биi ocылаpдын, баpлыFы тeк адам eмipiмeн, coл eмipдi баянды eтy макcатымeн байланыcты бoлды.
Дeмeк, eнep opкашанда да eмip жыpын жыpлаyшы, xалыктын, pyxын кoлдаyшыcы бoлды.
КoFамнын, eзгepyiнe байланыcты, xалыктын, eмipi мeн дocтYpi дe eзгepiп oтыpатыны бeлгiлi. Мiнe ocыFан opай eнepдiн, дe eзгepicкe yшыpайтыны шзаз. Онын, такыpыптык идeяcы, мазмуны да eзгepicкe yшыpап oтыpады. Халык шыFаpмашылыFынан нop алFан казак би eнepi дe ocылай eciп-epкeндeyдe.
133
Авторлардьщ улеа
Т. О. l3iM - макаланыц такырыбын жэне зерттеудщ мшдеттерЫ айкындап, зерттеудщ эдiстемелiк курамын эзiрлеудi уйымдастырды.
Ж. Y. Кайыр - ресурстарга шолу жасап, талдау, сараптау жумыстарын жYPгiздi.
Э. К. ^лбекова - макаланыц 3 тiлде андатпасын дайындап, эдiстерiн талдап, нэтижелер мен зерттеу корытындысын эзiрледi.
Вклад авторов
Т. О. Изим - разработка и формирование концепции исследования, постановка проблемы и задач, разработка методологии проведения исследования.
Ж. У. Кайыр - обзор ресурсов, анализ литературы, критический анализ текста.
А. К. Кульбекова - подготовка аннотации на 3-х языках, анализ методов и результатов исследования.
Contribution of authors
T. O. Izim - defined the topic of the article and the tasks of the study, organized the development of the methodological composition of the study.
134
Zh. U. Kair - conducted a review of resources, analysis, and analytical work.
A. K. Kulbekova - prepared the abstract of the article in 3 languages, analyzed the methods, and prepared the results of the study.
Дереккездер Ti3iMi
Kulbekova, Aigul, et al. "Kazakh national culture and ceremonies as a philosophy of ethnic identity." Opcion, vol. 35, no. 90-2, 2019, pp. 67-85.
Kussanova, Anipa, et al. "Stylistic features and development trends of choreographic stage direction in Kazakhstan." Opcion, vol. 36, no. 91, 2020, pp. 74-87.
Всеволодская-Голушкевич, Ольга. Бансы ойыны. Алматы: Рауан, 1996.
Всеволодский-Гернгросс, Всеволод. Сборник материалов. Игры народов СССР. Москва-Ленинград: Academia, 1933.
Дэуренбеков, Жакау жэне Едте Турсынов. Иазан бансы-балгерлер'1. Алматы, 1993.
Жэыбеков, бзбекэлк Уаныткеруеш. Алматы: Жазушы. 1992.
Жубанов, Кудайберген. Шы^армалар мен естел/'ктер. Курастырган А. Жубанов. Алматы: 0нер, 1990.
Иазан мэдениет. Энциклопедиялын анынтамалын. Алматы: «Аруна Ltd» ЖШС, 2005.
Мириманов, Виль. внердц ыншам тарихы. Алматы, 1989.
Муктарулы, Сейсен. Шонан жэне внер. ТYс¡н¡ктемеге непзделген иллюстрациялы Fылыми-публистикалын ктап. Алматы: 0нер, 1985.
Омаров, 1лияс. Серп(н. Алматы: Жазушы, 1970.
Сагындьщов, Елеусш. Иазантыц улттын ойындары. Алматы: Рауан, 1991. Сапаралы, Бейбп". Адалбанан. Алматы: 0нер, 1992.
Сарынова, Лидия. Балетное искусство Казахстана. Алма-Ата: Наука КазССР, 135
1976, 176 с.
Сейдембек, Акселеу. Иазантыц куй внер\. Монография. Астана: ^лтепн, 2002. о
с\|
Тлеубаева, Балжан жэне Сералы Тлеубаев. Иазакхалныныц турмыстын салт- ®
дэ^рнщ тэрбиел'т мэн. Шымкент: Элем, 2013. в
Уэлиханов, Шокан. Маналалар менхаттар. Алматы: Казмембаспа, 1949. |
References
Daurenbekov, Zhakau and Edyge Tursunov. Qazaq baqsy-balgerleri[Kazakh shamans-balgers]. Almaty, 1993. (In Kazakh)
Khalykov, Kabyl. Qazirgi zaman Onerindegi adam bolmysy [Human being in modern art]. Almaty, 2009. (In Kazakh)
Kulbekova, Aigul, and others. "Kazakh national culture and ceremonies as a philosophy of ethnic identity." Opcion, vol. 35, no. 90-2, 2019, pp. 67-85.
Kussanova, Anipa, et al. "Stylistic features and development trends of choreographic stage direction in Kazakhstan." Opcion, vol. 36, no. 91, 2020, pp. 74-87.
Mirimanov, Vill. Onerdin yqsham tarihy [A concise history of art]. Almaty, 1989. (In Kazakh)
Muqtaruly, Seisen. Shoqan zhane Oner. Tusiniktemege negizdelgen illjustracijaly gylymi-publistikalyq kitap [Shokan and art. Scientific and journalistic book with illustrations based on comments]. Almaty: Oner, 1985. (In Kazakh)
Omarov, Ilias. Serpin [Impulse]. Almaty: Zhazushy, 1970. (In Kazakh)
Qazaq madenieti. Jenciklopedijalyq anyqtamalyq [Kazakh culture. An encyclopedic reference book]. Almaty: Aruna Ltd., 2005, 656 p. (In Kazakh)
Sagyndyqov, Eleusin. Qazaqtyn ulttyq ojyndary [Kazakh national games]. Almaty: Rauan, 1991. (In Kazakh)
Saparaly, Beibyt. Adalbaqan [Adalbakhan]. Almaty: Oner, 1992. (In Kazakh)
136 Sarynova, Lidiya. Baletnoe iskusstvo Kazahstana [Ballet art of Kazakhstan]. Alma-Ata: --Nauka KazSSR, 1976. (In Russian)
Sejdembek, Akseleu. Qazaqtyn kuj Oneri[Kazakh kui art]. Monograph. Astana: Kultegin, 2002. (In Kazakh)
Tleubaeyva, Balzhan and Seraly Tleubayev. Qazaq halqynyn turmystyq salt-dasturinin tarbielik mani [Educational significance of everyday customs and traditions of the Kazakh people]. Shymkent: Alem publ., 2013. (In Kazakh)
Ualihanov, Shokan. Maqalalar men hattar [Articles and letters]. Almaty: Qazmembaspa, 1949. (In Kazakh)
Vsevolodskaja-Golushkevich, Olga. Baksy ojyny [Game of shamans]. Almaty: Rauan, 1996. (In Russian)
Zhanibekov, Ozbekali. Uaqyt kerueni [Caravan of time]. Almaty: Zhazushy, 1992. (In Kazakh)
Zhubanov, Qudaibergen. Shygarmalar men estelikter [Works and memoirs], compiled by A. Zhubanov. Almaty: Oner, 1990. (In Kazakh)
Тойган Изим, Жанибек Кайыр, Айгуль Кульбекова
Казахская национальная академия хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
БЫТИЕ ТРАДИЦИОННОГО ТАНЦЕВАЛЬНОГО ИСКУССТВА КАЗАХСКОГО НАРОДА
Аннотация. В статье рассматривается роль искусства в реалиях казахского народа. Происхождение народного танца восходит к ранним временам. Ранние танцевальные формы и движения рассматриваются с позиции проявления впечатлений человека от окружающего мира, где танцевальное искусство развивалось в синкретизме с устным творчеством, кюями, айтысами и эпосами народа. Исходя из концепций ученых, изучавших казахское искусство, определена его роль в контексте различных этапов развития танцевальной культуры. В целях выявления реалий традиционного танцевального искусства в быту, образе жизни казахского народа авторами применяются методы историко-хронологической систематизации, ранжирования, сравнения, наблюдения. Несмотря на то, что игра шамана была связана только с религией, ее специфика отразилась на формировании основных движений в танцевальном искусстве.
Как известно, виды искусства постоянно развиваются и претерпевают изменения в связи с историческими периодами развития общества. С этой точки зрения танцевальное искусство, основанное на простых движениях и являющееся неотъемлемой частью народа, постоянно развивается и совершенствуется. Авторская позиция заключается в том, что обучение казахскому танцевальному искусству должно основываться на традициях и обычаях народа.
Танец - это искусство выражения настроения человека, отражающее музыкальный ритм, производящее впечатление посредством различных жестов. В танце выражается красота и изящество, присущие человеку, проявляется его духовное состояние и отношение к жизни. Так, на формирование и развитие танцевального искусства различных народов непосредственное влияние оказывают их характерные особенности, быт, традиции и культура.
Данное исследование финансируется Комитетом по науке Министерства образования и науки Республики Казахстан (Грант №AP09260151).
Ключевые слова: культура, духовность, цивилизация, сцена, бытие, синкретизм, фольклор.
Для цитирования: Изим, Тойган и др. «Бытие традиционного танцевального искусства казахского народа». Central Asian Journal of Art Studies, т. 6, № 2, 2021, с. 122-139. DOI: 10.47940/cajas.v6i2.442.
137
Toigan Izim, Zhanibek Kair, Aigul Kulbekova
Kazakh National Academy of Choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
138
THE EVOLUTION OF TRADITIONAL DANCE ARTS OF THE KAZAKH PEOPLE
Abstract. This article examines the role of dance art in the actual lifeways of the Kazakh people. The origin of traditional dance dates back to early times. This study considers early Kazakh dance forms and movements from the perspective of considering dance as the manifestation of human impressions of the surrounding world, in which dance developed syncretically with oral arts and the kuys, aitys and epics of the people. This article discusses the role of arts in the context of various stages of the development of dance culture using the concepts of Kazakh art scholars. In order to identify the real actualities of traditional dance art in the everyday lifeways of the Kazakh people, the authors use the methods of historical and chronological systematization, ranking, comparison, and observation. The article discusses how despite the fact that the shaman's game? ritual was associated primarily with religion, its influence was reflected in the formation of the main movements in the dance art.
As is well known, art forms are constantly evolving and undergoing changes in connection with the historical periods of the development of society. From this point of view, traditional dance art (based on simple movements and an integral part of the people's culture) is constantly developing and evolving. The author's position is that the teaching of Kazakh dance art should be based on the traditions and customs of the people.
Dance is the art of expressing a person's mood, reflecting a musical rhythm, and making an impression through various gestures. Dance expresses the beauty and grace inherent in a person, where his or her spiritual state and attitude to life are manifested. Thus, the formation and development of the dance art of various peoples is directly influenced by the characteristic features of their lifeways, traditions and culture.
This research has been funded by the Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan (Grant No. AP09260151).
Keywords: Kazakh dance, Traditional culture, Traditional dance, dance and spirituality, Shamanism, Kazakh civilization, Kazakh lifeways, scene, Dance evolution, syncretism in dance, Kazakh folklore.
Cite: Izim, Toigan, et al. "The evolution of traditional dance arts of the Kazakh people." Central Asian Journal of Art Studies, vol. 6, no. 2, 2021, pp. 122-139. DOI: 10.47940/cajas.v6i2.442.
Авторлар туралы мэлiмет:
Сведения об авторах:
Authors' bio:
Т^ан Оспан^ызы Ым —
КазССР-нщ енбек сщрген артиа, енертану кандидаты, режиссура кафедрасынын профессоры, Казак улттык хореография академиясы (Нур-Султан, Казахстан)
Тойган Оспановна Изим —
заслуженная артистка КазССР, кандидат искусствоведения, профессор кафедры режиссуры Казахской национальной академии хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
Toigan O. Izim — Honored Artist of the Kazakh SSR, Candidate of Art History, Professor, Department of Directing, Kazakh National Academy of Choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
ORCID ID: 0000-0002-0352-1499 email: toigan.izim@mail.ru
Жэшбек Усенулы Кайыр —
педагогика FbrnbrnbrnbiH магистр^ режиссура кафедрасынын аFа окытушысы, Казак улттык хореография академиясы
(Нур-Султан, Казакстан)
Жанибек Усенович Кайыр —
магистр педагогических наук, старший преподаватель кафедры режиссуры Казахской национальной академии хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
ORCID ID: 0000-0003-4097-8145 email: bek.kz.78@mail.ru
Zhanibek U. Kair — Master of Pedagogical Sciences, Senior Lecturer, Department of Directing, Kazakh National Academy of Choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
Эйгул Кенескызы Кулбекова —
педагогика Fылымдарынын докторы, педагогика кафедрасынын профессоры, Казак улттык хореография академиясы
(Нур-Султан, Казакстан)
Айгуль Кенесовна Кульбекова —
доктор педагогических наук, профессор кафедры педагогики Казахской национальной академии хореографии (Нур-Султан, Казахстан)
Aigul K. Kulbekova — Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Department of Pedagogy, Kazakh National Academy of Choreography (Nur-Sultan, Kazakhstan)
ORCID ID: 0000-0003-2229-9958 егсшИ: kubelek_wkz@mail.ru
