АРҚА КҮЙШІЛІК МЕКТЕБІНДЕГІ ОСПАН СҮЛЕЙМЕНОВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

uj

f-

СЛ

е-

о£ <

АРКА КYЙШIЛIК МЕКТЕБ1НДЕГ1 ОСПАН

СУЛЕЙМЕНОВТЫН

ШЫГАРМА-

CSCSTI 18.41.09 UDC 781

DOI 10.47940/cajas.v6i1.302

UDC 781 ШЫЛЫГЫ

Энел Бекенова1, Нартай Бекмолдинов1

1 Т. К. Жургенов атындагы Казак, Улттьщ енер академиясы (Алматы, Казакстан)

Ацдатпа. Казак халкы мурасында музыка внерiнде Yлкен орын алып, атадан балага, устаздан шэкiртке, колма-кол берiлiп келе жаткан дэ^рлердщ 6ipere^ - эн-кYй дэстYрi. Осы эн-^й мектеп дэ^рЫщ 6ipi - Арка ^йшЫк дэстYрi. Арка кYйшiлiк дэст^ршщ шертпе кYй внерiндегi орнын, орындаушылык мэнерiн ажыратып карастырган ецбектщ аздыгы квпшiлiкке мэлiм. Квптеген зерттеушi галымдардыц ецбектершде Арка кYйшiлiк мектебi Тэтпмбет Казангапулыныц шыгармашылыгымен шектелiп, взге кYйшi домбырашылардыц кYйшiлiк кырлары тыс калган. Осы мэселен бYгiнгi кYнде карап талдау домбыра кYй внерiнде взект мэселе. Арка кYйшiлiк дэ^рЫщ ерекшелт бYгiнгi кYнде даму Yстiнде. Соныц эуендiгiн, ыргактыгын, кагыстарын, орындаушылык мэнерЫ жеткiзе колдана бiлу - Yлкен дэ^рдщ кундылыгын кврсетедi. Ол Акмола в^рмщ фортепианога, ансамбльге, оркестрге, фольклорлык жэне халык аспаптарына тYсiрiлген шыгармаларда анык байкалады. Осы туста Арка в^ршщ кYй внерiн дамытып, шертпе ^й дэ^рЫщ насихаттаушысы Оспан СYлейменовтын шыгармашылыгы мацызды орын алады. Оныц шыгармашылыгын талдап зерттеу аркылы бiз Арка кYйшiлiк внершщ бYгiнгi кунге дейiнгi даму кезендерiн байкай аламыз. Балаларга кYй Yйретуде алдына жан салмай, Yлкен ецбек аткарып, балалар музыка мектептерш ашкан кYйшi-композитор СYлейменов Оспан СYлейменулы осы макаланыц непзп зерттеу квзi болады. БYгiнгi ^нде автордыц шыгармашылыгын аша отырып, Акмола в^рмщ Арка кYйшiлiк мектебi шндеп взге кырларын байкаймыз.

Осы гылымичзденютт жумысты жYргiзе отыра бiз бiраз жацалык пен нэтижеге келдiк: дэстYрлi окыту эдiсiнiк Акмола в^ршде жогалмай жалгасын табуында, Арка кYйшiлiк мектебшщ калыптасуында жэне ^штердщ шыгармаларыныц насихатталуында. Осыган сYйене отыра бул багыт болашакта зерттеушi галымдарга, окырман кауымга жэне де Арка кYйшiлiк мектебш зерттеушiлерге кызыкты эрi пайдалы акпарат болады деп есептеймiз.

Трек свздер: Арка ^йш^к внерi, дэстYрлi Yйрету эдiстерi, шертпе кYй дэстYрi, ^й, устаз, халык шыгармашылыгы, домбыра мектебшщ калыптасуы, шэкiрт, домбыра.

Дэйексвз ушн: Бекенова А. Д., Бекмолдинов Н. С. Арка ^йштт мектебшдеп Оспан СYлейменовтын шыгармашылыгы. Central Asian Journal of Art Studies, 2021, 6(1), 107-119. https://doi.org/10.47940/cajas.v6i1.302

107

108

Шр^пе

Казакстанньщ орталык аймагы саналатын Сарыарка даласы улттык кундылыктарга аса бай. К,азак, музыкасынын алтын гасыры саналатын Х1Х гасырда еткен сал-сер^ классиктерiмiз Бiржан, Акан, Yкiлi Ыбырай, Балуан Шолак, Эмiре т. б. кэаби эншiлiк енердiн негiзiн каласа, Итаяк, Ыкылас, Сайдалы Сары Тока, Тэглмбет, Кыздарбектер Сарыаркадагы кYЙшiлiк енерд калыптастырган тулгалар. Казак халкынын турмыс-тiршiлiгi, тарихы мен мэдениетi туралы шетел галымдарыньщ (саяхатшылардын) зерттеулерi кебшесе этнографиялык багытта жасалган. Казак музыкасы, онын iшiндегi аспаптык музыка туралы казак даласына келiп зерттеу жYргiзген отандык жэне шетелдiк галымдардын енбектершен керемiз. П. В. Аравин (Аравин, 1970), В. В. Радлов (Радлов, 1993) т. б. шетелдiк зерттеушi галымдардын енбектерiнде казак халкынын этнографиясы, мэдениетi мен тарихы, аспаптык музыка енершщ халкымыздын кешпелi турмысындагы дамуы мен баска да айрыкша ерекшелiктерi гылыми тургыда жYЙелi зерттелген. Бул тарихи зерттеулер ез кезепнде жалпы казак халкынын, онын iшiнде Сарыарканы жайлаган журттын тарихи-мэдени ахуалы турасында кептеген тын мэлiметтер берiп, Х1Х гасырдагы казак даласындагы кешпелi мэдениеттщ биiк денгейiн керсеттi [1, 215 б.].

Казак — езшщ мунын айтып жеткiзетiн, шерiн таркататын сан мын жылгы тарихын жадында сактай алатын кобыз, домбыра секiлдi кущретл аспаптарды дуниеге экелген халык. Бул екеуi де — кекiрегi кембеге толы халыктын муншылары. Осы кудiреттердi тудырып, оларга тiл бiтiрген гажап енер адамдары да казак халкынан шыккан [2, 6 б.]. «Казак нагыз, казак емес, Нагыз казак-домбыра» [3, 101 б.], — деп акын Кадыр Мырза элi жырлагандай халкымыз

Yшiн домбырамен егiз угым — куй. КYЙ десе елен етпейтiн, кайсысы тындаса да каны кызбайтын казак жок, куанышта да, кайгыда да, кай жерде болсын эркашан казакпен бiрге жасаскан — куй. КYЙде улттык рух бар. ^й казактын емiр байлыгы — кундылыгы [4, 6 б.]. Казактын улы акыны Абай: «Кулактан кiрiп бойды алар, Эсем эн мен тэтт кYЙ», деп жырлагандай, казак халкынын сан буыны Курмангазы, Дэулеткерей, Дина, Мэмен, Еар, Байжiгiт, Тэттiмбет, Казангап, СYгiр, Тока, Абыл сиякты халкымыздын асыл енерiн устаган улы куйшшердщ мол мурасымен сусындап естi.

Каратау енiрiн, Алтай-Тарбагатай, Орталык Казакстан, Сыр ещрш камтитын, саз эуенiмен, эш мен иiрiмдiлiгi жагынан байланысы бар шертпе кYЙ дэстYрi казак музыкасында Yлкен орын алады. Шертпе ^й — жанрлык аныктама емес, сонын бiр гана белгiсi. Ол аймактык-орындаушылык ерекшелiктерiнен туатын музыкалык-образдык угымга жакын атау. Егер текпе куйлер жылдам, куйкылжыта орындалса, шертпе куй Yлгiлерi баяу, устамды, адам жанына терен эсер ететiн шыгармалар. Шертпе куйлердщ денi бiр дауысты болып, арагiдiк екi дауыска да уласып отырады [5, 349 б.] Шертпе куй атасы Тэттiмбетген бастау алып бYгiнгi кYнге дейiн Yзiлмей, дэстурш жогалтпай жеткен кYЙшiлiк дэстYP сан-гасырлык тэжiрибесi мен кундылыгы бар екецщгш айкындайды. Бул дэстYP устаздыкта да, орындаушылыкта да, композиторлыкта да ез касиетш жогалтпаган. Тэтлмбет кYЙлерiне тэн Арка дэстYрiн кептеген кэаби композиторлар ез шыгармаларына аркау еткен. Бул реттен Е. Брусиловский, А. Жубанов, М.Телебаев, Л. Хамиди, т. б. композиторлардын еамдерш атауга болады. Караганды каласындагы музыка колледж Тэтгiмбет есiмiмен аталып келедi. Тэглмбет кYЙлерi — казак халкынын аспаптык музыкасындагы ерекше кубылыс. Онын шыгармаларынан керкемдiк элемiнiн жана кырлары

aшылып, домбыpa acпaбынын жaнa мYмкiндiктepi тертю тaпты. Шepтiп тapтy eнepi шын мэнiндeгi Yлкeн мeктeпкe aйнaлды. Композитордын iзiн кyFaн шepтпe кYЙ шeбepлepiнiн тyындылapы сонын aЙFaFы [б, i56 б.].

Ap^ кYЙшiлiк мeктeбiнiн e3re мeктeптepдeн epeкшeлiгi «Kоcбacapлap» болып тaбылaды. «Кырык 6уын KOcбacap» дeп aтaлaтын кYЙлep лeгiн толык бip жaнp peтiндe кapacтыpyFa болaды. Эр^йсысы эр тYpлi жaFдaйдa шык^н 6ул кYЙлepдiн жapтыcынaн кeбi мунды, зapFa толы болып кeлeдi. Кeйбip KOcбacapлap шыFapFaн кYЙшiнiн aтымeн дe aтaлып тет^н [7].

Ap^ кYЙлepiнiн бacкa шepтпe мeктeптepiнe кapaFaндa caздык курылымы мeн музы^лык кYpдeлiлiгi жaFынaн aнaFypлым дaмыFaны aйкын кepiнiп тypaды. AлFaш ap^ кYЙлepiнe Fылыми бaFa бepiп, нотaлык жaзбaлapFa тYcyiнe ыкпaл eткeн — aкaдeмик A. Жyбaнов. Kaзaк тapиxындa тyнFыш yйымдacкaн улт acпaптapы оpкecтpiнiн peпepтyapынa Тэттiмбeттiн «Kоcбacap», «Capbœaânay», «CbM^^a^ кYЙлepi eнгiзiлдi. Ap^ кYЙлepiн осы ортестр кypaмынa он тepт жacындa кeлгeн тaлaнтты домбыpaшы - РYCтeмбeк Омapов бeлceндi нacиxaттaды, онымeн бip yжымдa кызмeт eткeн Жaппac Kaлaмбaeв пeн МaFayия Хaмзин дe Ap^ шepтпeciнiн Yзiлiп кaлмayынa оpacaн eнбeк eткeнiн aйтyFa тиicпiз [7]. Ap^ мeктeбiнiн дaмyынa Kaзaкcтaннын xaлык эр^а МaFayия Хaмзиннiн кeп eнбeгi андь Ол шepтпeнiн жaнaшa тapтылy Yлгiciн жacaды, ecкi кYЙлepдiн жiбiн Yзбeй отырып, онын caxнaлык мэдeниeтiнiн дaмyын жeтiлдipдi, осы caлaдa e3 жaнынaн дa кeптeгeн эyeздi шepтпeлep кYЙлep шыFapды.

Ap^ кYЙшiлepiнiн шыFapмaшылыFын aлFaш зepттeгeн — Уэли Бeкeнов, онын «Шepтпe куй шeбepлepi», «КYЙ тaбиFaты» aтты eнбeктepi aca кунды Fылыми — эдicтeмeлiк кiтaптap. Куйшь зepттeyшiнiн e3i дe Ap^ кYЙлepiн

нaк,ышынa кeлтipiп тapтaтын дapынды шepтпeшi peтiндe кaзaктын eciндe aты вдлды. Тэттiмбeт куйлepiнiн жинaFы i988 жылы Epмypaт Yceновтын кypacтыpyымeн aлFaш жapыккa шыкты, 2GG5 жылы Aйтжaн ТоктaFaн мeн Мypaт ЭбyFaзынын peдaкцияcымeн толыктыpылa кaйтa бacылып шыкты. Тэттiмбeт куйлepiн тYгeлдeй Бiлэл Ысвдков жaзып шыкты. Бул e^e^e Тэттiмбeт куйлepiмeн кaтap онын мeктeбiн кypaйтын Apкa кYЙшiлepiнiн бэpi бap. Apкa кYЙлepiн тaзa мeнгepy эpкiмнiн колынaн кeлe бepмeйтiн ю. Сeбeбi, кeп жылдap бойы шepтпe куй нacиxaттaлмaды, оны окыту id жуй^ тYpдe жYpгiзiлгeн eмec, кaзipгi мyзыкa мeктeптepiнeн бacтaп конcepвaтоpия, aкaдeмияFa дeйiнгi домбыpa пэнiнiн окытылу улпа шepтпe куйдi толык кaмтымaйды, нeгiзгi бaFыт тeкпe куйдiн дaмyынa бaFдapлaнып отыpFaны шын. Бipaк, cоFaн кapaмacтaн aFa буын шepтпe кYЙшiлepдeн улп кepгeн дapынды кYЙшi жacтap edn кeлe жaтыp, олap бapыншa тупнусвдны мeнгepyгe тaлпынyдa, бipaк, caycaк бacy, кaзaкы кaFыc дэcтYpiнe тicтepi бaтпaй жуpгeнi шындык, OFaн бaлaлaйкa мeн орыс домpacынын жaттыFyлapымeн ecкeн жaт мaшык кepi эcepiн тигiзгeн дeп бiлeмiз [7].

Aлмaты кaлacындaFы KypмaнFaзы aтындaFы Yлттык конcepвaтоpия кaбыpFacындa Тэттiмбeт aтындaFы шepтпe куй мeктeбiнiн aшылyынa ыкпaл eткeн дapынды кYЙшi-ycтaз — Бшэл Ысвдков. Бул мeктeп шepтпe мэдeниeтiнiн Отaндык aлтын кaзыFы, эр жыл caйын осы мeктeптeн дэрю aлFaн тYлeктep бypыннaн кaлыптacып кeлe жaткaн eнepдiн aтын eшipмeй, болaшaккa жaлFayдa. Apкa мeктeбiнiн жaлayын тYcipмeй жeткiзгeн шeбep кYЙшiлep кaтapындa дapынды домбыpaшылap — Дэyлeтбeк Сaдyaкacов, ^зыл Тyткaбeков, Мyxaмeтжaн Тiлeyxaнов, Мeйpaм YлмaFaмбeтов, Axaт Бaйбоcынов, ЖaлFac Сaдyaкacов, Оcпaн СYлeймeновтep. Бiздiн мaкaлaмызFa

109

110

аркау болып отырган Оспан СYлейменов 1948 жылы 1 акпанда Акмола облысы, Целиноград ауданы, Жанажол ауылында дуниеге келген. Жастайынан атасынын баяндаган жыр-дастандарын бойына сiнiрiп ескен Оспан СYлейменYлы алгаш рет 12 жасында дYЙiм жYртка кYЙшiлiгiмен таныла бшген. Ол мектеп кабыргасынан бастап домбырада шебер ойнаумен бiрге езi елен жазып, эн де шыгарган. Тшт^ 10-шы сыныпта окып жYргенiнде балалар шшкентай Оспаннын жазган сценарийi бойынша дайындалган спектакльдi мектеп сахнасына шыгарган. Ол 10 сыныпта домбыра оркестрш Yйымдастырып, оган жетекшiлiк ете алатын дэрежеге жеткен. Жиналган акпарат ^йшшщ жеке CYхбаттарынан, бYрын-сонды жарияланган газет-журналдардан алынды. «Менщ колымда домбыра емес, эн салатын жан сиякты» деп, емiрiн енермен ернектеген «Курмет белгiсi» орденiнiн иегерi, бiрнеше жыр жинагынын авторы, К,Р бiлiм беру iсiнiн Yздiгi, танымал Yстаздарга бершетш «Ы. Алтынсарин медалiнiн» иегерi, сазгер-^йш^ Yстаз СYлейменов Оспан СYлейменYлынын Арка ^йшшк енерiнiн дамуына коскан Yлесi зор. Устаздык жолы 1967 жылы акпан айынын 1шi жYлдызында номерi 4-шi казак орта мектебiнен бастау алады. 0нерге деген CYЙiспеншiлiгiнiн аркасында сол жылы Целиноград каласындагы Сэкен Сейфуллин атындагы педагогикалык мYFалiмдер институтынын музыка факультетiне окуга тYседi. Алгаш ^ннен бастап терт жыл бойына казак жастары арасындагы «ГYлдер» Yйымынын «0нер жэне мэдениет» белiмiнiн жетекшiсi болады. 1979 жылы Коргалжын аудандык керкеменерпаздардан кYPалган «Целинный» ансамблiнiн катарында жYрiп, Венгрия мемлекетiнде енер керсетедь БYдан кейiн аудандык «Дудар-ай» ансамблшщ калыптасуына Yлкен Yлес косады. Осы аталган ансамбльмен Чехословакия мемлекетiнде казак енерш дYЙiм журтшылыкка паш

етед [13, 6 б.]. 0нердiн ерiсiн кенейтетiн бiлiм екенiн ерте тYсiнген Yлагатты Yстаз 1991 жылы 9 кыр^йекте Целиноград каласынын аткару комитет халык депутаттары кенесiнiн шешiмiмен алгаш мемлекеттж тiлде бiлiм беретiн №4 казак музыка мектебш ашады. Сол уакыттагы Жогаргы кенес депутаты, Бшм жэне гылым министрi Шэмшi Кепбайкызы бастаган Yлтжанды зиялылардын кемегiмен 3 мYгалiм сабак беретiн 27 балага арналган казак музыка мектебi шанырак кетерiп, Оспан СYлейменYлы сол мектептщ тYHFыш директоры болып сайланады. БYл мектеп сол жылы елiмiздегi алгашкы казак музыка мектептерiнiн бiрi еда.

Эд^тер

Оспан СYлейменовтын шыгармашылыгын зерттеу багытында бiз тYрлi гылыми эдiстердi колдандык. Оспан СYлейменов туралы акпараттар тYрлi газет-журнал басылымдарында жарияланган, интернет сайттардан, белгш кYЙшiлерден, Yстаздардан ауызею акпарат ретiнде жинадык. Осы акпараттар кездерш жинап бiр жYЙеге кел^ру кезiнде бiз Акмола енiрiнде енбек етiп Арка кYЙ енерiн дамытуына Yлкен Yлес коскан дэулескер кYЙшi Оспан СYлейменовтын бейнесiн ашып, Yстаздык шеберлiгiмен окыту эдiс-тэсiлдерiмен таныстык. Осы тYCта: энгiмелесу, сауалнама жYргiзу, енбектерш сараптау эдiстерi пайдаланылды.

1. БYгiнгi кYнде Арка кYЙшiлiк мектеп шшдеп Акмола енiрiнде калыптаскан орындаушылык мектеп бар деп айтуга болады. Сонгы 50-60 жыл iшiнде аспапка, ансамбль жэне оркестрге жазылган шыгармалар, эн-кYЙлерден, байкауга болады. Эуендiк ерекшелтнен, кагыс тYрлерiнен, мотивтерден т.б. БYны бiз Оспан СYлейменовтын езiнiн, шэюрттершщ, белгiлi Акмола енiрi кYЙшiлерiнiн шыгармашылыгымен танысканда байкадык.

2. Устаздык кырын зерттеу кезiнде Оспан СYлейменовтын шэкiрттерi, iзбасарлары, арка ^й дэстYрiн насихаттаушылары кептiгi анык. Онын домбыра аспабында ойнауды YЙретудiн прогрессивт эдiсiмен таныстык. Ол кiсi бYгiнгi кYнге дейiн умыт болган дэст^^ YЙрету эдiсiн колданып келедi жэне дэстYрлi YЙрету багытын насихаттайды.

Нэтижелер

Оспан СYлейменулы бiлгенiнiн бэрiн езгелерге YЙретiп, талантты жастарды сол енердщ кыр-сырын менгеруге баулуды максат туткан. Ол туралы жазылган макалалар 1975 жылдан бастау алып, казiргi уакытка дейiн жалгасып келедi. Жазушы Серж Канапиннын санауынша Оспан СYлейменовке арналган макалалар саны 350-ден асады. 0нер майталманы 50-ден астам шет мемлекеттер сахнасында казактын кара домбырасымен енер керсеткен. Сонын iшiнде Германия, Балтык елдерi, Ресей калалары, Франция, Чехословакия жэне Венгрия мемлекеттерь Франция елше барган сапары жайында журналист Карашаш Токсанбайга берген сухбатынан: «Флегилез-Аувретз каласынын мэрi Пьер Баучет Казакстан туралы да, бiздiн Елбасымызды да жаксы бiлетiн адам болып шыкты. Астанада еткен элемдк дiндер кешбасшыларынын съезiне кулагын тiгiп жYрген туста жолыктык. 0те карапайым адам екен. Yйiнiн терiнен бiз Yшiн арнайы орын сайлап койыпты. Кешелерге жарнамамыз iлiнiп, аягымыз жерге тимедь Тiптi басылымдарында суреттерiмiз жарык керш, телевидение аркылы енерiмiздi кенiнен дэрштеп жатты. Мундай CYЙiспеншiлiктi бурын-сонды кермедщ» деп француздардын казак мэдениетiне деген штипатын ерекше кенiл-кYЙде энгiмелеген кYЙшi шетелде казак енерiн дэрiптеу Yшiн кеп енбек еттi [11, 6 б.].

0ткен гасырдын 30-жылдарында Франциянын астанасы Парижде алгаш

рет казакша эн салып, казак елiнiн енерш Еуропага паш еткен Эмiре Кашаубаев едi. Арада 60 жыл еткен сон аталмыш мемлекеттiн Клермон-Ферран каласына аз кYндiк сапармен барып, алгаш рет казактын енерш керсеткен №2 балалар музыка мектебшщ домбырашылар ансамблi [16, 6 б.].

Казак елшщ жYрегi Астанадагы №2 балалар музыка мектебш бiлмейтiн тургынды кездестiре алмайсыз. Бэрi де бiледi, оны мактан тутады. Бiр гажабы енер ордасынын окушылары сонгы жылдары конкурстар мен фестивальдарга катысу Yшiн алыстагы шет мемлекеттерше 26 рет сапар шегш, казак музыкасын насихаттап келедi. Осындай толагай табыстардын негiзiн калап, енерлi балаларды тэрбиелеп жаткан мектеп муFалiмдерi екенi белгiлi. Ужымды бiрнеше жылдар бойы казак енерiнiн жанашыры Оспан СYлейменов баскарды [15, 3 б.]. Оспан СYлейменулы — сазгер, бiрнеше эндер мен кYЙлердiн авторы. Сонын iшiнде езi шыFарFан шертпе куш — «АналарFа таFзым». ОFан коса «Наурыз самалы» жэне «Кектем шуаFы» кYЙлерi мен «КазаFымнын дэстYрi», «Алтын уям-мектебiм», «ЖастарFа тiлек», «Артымда елен-жырым калардаFы» сынды эндерi бар. 1967 жылдан бастап Оспан СYлейменов бiрнеше Республикалык конкурстардын лауреаты, танымал шебер домбырашы. Бiрак, езi атап еткендей, ол Yшiн Yкiметтiн дипломдары, ордендерi мен медальдары, казылар алкасынын мактауы жэне тiптi мактаулы пшрлер емес, керермендердiн тануы мен CYЙiспеншiлiгi манызды. Ол езiн казак халык аспаптары ансамблiнiн жетекшiсi жэне курамында 100-ден асатын оркестрдiн дирижерi ретвде сынап кердi. Бiрак ол езшщ жолын домбырамен жалFауды жен санаFан. Онын концертiне келген эр керермен ^й атасы — КурманFазынын ^йлершен бастап, Оспан СYлейменулынын ез жанынан шыккан кYЙлерiне дейiн тындайды.

111

112

Оспан СYлейменYлынын Yстаздары мен шэюрттерше токталар болсак, кYЙшiнiн алгашкы Yстаздарынын бiрi езiнiн туган ауылы Жанажолдын KYPмет тYтар азаматы — Майдан БазарYлы. «Ол кiсi нагыз сепз кырлы бiр сырлы жан, ауылымызга жас маман ретiнде келiп, окушылар сарайы аткаратын жYмыстын бэрiн езi аткарды. Шагын гана ауыл енерпаздарын домбыра оркестрiмен Республика денгейiне кетерген беделд азамат» — деп еске алады кYЙшi. Поэзия мен проза саласын менгеруiне Yлес коскан мектеп директоры жэне казак тiлi маманы Бэтеш Шомова, ал тарих пен саясатка баулыган Yстаздар Казали МэуленYлы мен Иляль АманжолYлы. Ал облыс орталыгы Акмолада 9 сыныптан бастап енерге онын iшiнде домбырага баулыган Сайлау БоранбаЙYлы жэне Жамбыл атындагы орта мектепте эн-кYЙ мYFалiмi ЖYмагали Кыздарбеков атты Yстаз.

Оспан СYлейменов мYгалiмдердi казiргi бiлiм беру жYЙесiндегiдей 14 санатка емес, терт санатка беледi:

1. Устаз

2. Улагатты Yстаз

3. Устаздардын Yстазы

4. Устаз-галым

Ол езiн Yстаздардын Yстазы санатына жаткызады. Оспан СYлейменYлынын ауыз толтырып айтар талантты шэкiрттерiнiн бiрi ЖYPгенов атындагы академиянын профессоры, композитор, Коргалжын ауданынын мактанышы Кайыргазы Теленов, НYр-СYлтан каласы Казак Yлттык енер университетшщ ага окытушысы, кYЙшi Айгул Сагатова, НYр-СYлтан каласы филармониясынын Yлт аспаптар оркестрiнiн жетекшi домбырашылары Венера Хамитова, ^лзада Темешбекова жэне Лэззат Темiрбекова, Коргалжын аудандык музыка мектебшщ директоры Марат Элiмжанов, агайынды Айкешовалар мен Сайдалиналар, Дэм^ ЖYнiсова, Айман Шайхина, БибiгYл Армиякызы, айтыскер акындар Мейiржан Элiбеков,

Сырым Эуезхан, ТаннYP Элбосын. Оспан СYлейменYлынын «Егемен Казакстан» газетiне берген жазбасынан:

«Мен «Егемен Казакстан» газетшщ тYракты окырманымын. ^ндеп санын калт жiбермей карап отырамын. Елде не жаналык болып жатыр, Елбасы не дедi деген мэселе мен Yшiн ете манызды. БYл жолы да газеттi ала салысымен Елбасынын «Астана — Казакстаннын Yлы дэуiрi жэне стратегиялык векторы» деген келемд макаласы кезiме оттай басылды. КYннен кYнге кYлпырып келе жаткан Астанамыз туралы айтылган эрбiр сез, эрбiр мэлiмет адамга каншалыкты куаныш сыйлайды десенiзшi! 0йткенi, осында туыпескен бiздер Астананын байыргы келбетiн де бiлемiз. Ол кездегi жYпыны кала мен он бес жылдан сон мулде баска кейiпке енген Астананы салыстыруга мулде болмайтынын да парыктаймыз. Аллага шукiр, егемендi ел болгалы бiздiн мемлекет тек алга Yмтылуда, басшымыз езге дамыган елдермен терезеш тенестiру ушiн жаныгып жумыс ютеуде. Онын бiр улкен керсеткiшi — Астана каласы. Элi есiмде, астана Акмолага ауысады деген хабарды ести сала куаныштан кеудемдi эн кернеген. Содан 1997 жылы «Арайлы менщ астанам» деген эн емiрге келдь Энiн де, сезiн де езiм жаздым. Ал, 1998 жылы ресми турде астана титулын алганда ел ордасы туралы алгашкы сирек ендердщ катарында менiн енiм де орындалды. №2^ балалар музыка мектебi егеменджпен кYPДас ашылган кептеген бiлiм ордаларынын бiрi болганымен, осы уакыт аралыгында жеткен жетiстiгiмiздi аз гана сезбен айтып беру мумкiн емес. Бiздiн музыка мектебiнiн балдыргандары тек сонгы бес жылдын iшiнде элемнiн 30 мемлекетше барып енер керсетiптi. Турлi фестивальдерге катысып, женiмпаз атанды. МYнын барлыгы алдымен егемендiктiн аркасы екенш мактан тYтамыз. Екiншiден, ел ордасы Астана каласында тYPуымыз да кеп нэрсеге

кол жeткiзyгe мумювдк бepeдi. Бiздiн мeктeптe жуздeгeн тaлaнтты бaлaлap бiлiм aлyдa. Олap дa осы Acтaнaмeн бipгe eciп, жeтiлiп кeлe жaткaн бaлдыpFaндap жэнe элeмнiн кeптeгeн eлдepiнe e3 eнepлepiмeн кaзaктын кiм eкeнiн, eл оpдacы Acтaнa кaлacын тaнытyFa Yлec косып жур. Keлeшeктe дe 6í3 Acтaнaны элeм жYpтшылыFынa пaш eтyгe жумыс icтeй бepeтiн болaмыз. Kaлa тeк эceм Fимapaттapымeн eмec, тaлaнтты, eнepлi aдaмдapымeн дe кepiктi eкeнiн дэлeлдey бacты мaкcaтымыз» [9, 2 б.].

Птрталас

Ел acтaнacынын тepiндe оpнaлacкaн eнep оpдacы №i Бaлaлap мyзыкa мeктeбi — Kaзaкcтaн Рecпyбликacы Тэyeлciздiгiнiн тeл кypдacы. Осы eнep шaныpaFынын шыFapмaшылык жэнe Fылыми ecy жолы Acтaнaлык бaлaлap мeн жacecпipiмдepдiн мyзыкaлык, эcтeтикaлык дaмyын кaлыптacтыpyдa, бос ya^^bm мaзмyнды yйымдacтыpyынa жaFдaй жacaйдa, шыFapмaшыл, eнбeккоp, yлтжaнды, iшкi жaн дYниeci бaй, пaтpиот тyлFa тэpбиeлeyдe aткapaтын pолi зор. Keп жылдap бойы жумыс бapыcындa кeздecкeн кeмшiлiктep мeн KиыншылыктapFa мойымaй мeктeп тaFдыpымeн бiтe кaйнacкaн пeдaгогтap ужымы мeн ок,yшылapдын кол жeткiзгeн жeтicтiктepi мeн кeлeшeктeгi оpындaлaтын жyмыcтapы, кaлaлык кeлeмдeгi мэдeни ic-шapaлapды eткiзy, caпaлы музыгалык бiлiм бepy, мyзыкa apкылы отaнcYЙгiштiккe тэpбиeлey, тYpлi бaFыттa шыFapмaшылык бaйкayлap yйымдacтыpyдын тэpбиeлiк мэнiнiн KyндылыFын бiлдipeтiн дэлвл — бул жоFapы нэтижe. Бaлaны зaмaнынa кapaй икeмдeп, e3 зaмaнынын озык eнeгeciн онын caнacынa ciнipe бiлy, улттык caлт-дэстурд кacтepлeп, кypмeттeyгe YЙpeтy, пaтpиоттык, шыFapмaшылык бaFыттa жaн -жaкты дaмытy, улттык eнepгe бayлy бiздiн мeктeбiмiздiн a^apa^rn кызмeттepiнiн бacым бaFыттapы.

i99i жылы 9 кыpкуйeктe Цeлиногpaд кaлacынын a^apy комитeтi xaлык дeпyтaттapы кeнeciнiн шeшiмiмeн aлFaш мeмлeкeттiк тiлдe бiлiм бepeтiн №4 кaзaк мyзыкa мeктeбi aшылды. Мeктeп диpeктоpы СYлeймeнов Оcпaн СYлeймeнyлы тaFaйындaлFaн [8].

Корытынды

Kоpытындылaй кeлe, Apкa куйшiлiк мeктeбi толык зepттeлмeдi дeгeнмeн дe, Оcпaн СYлeймeнов сынды куйшь композитоpлapдын колдayымeн 6Í3 сиякты жac ypпaк, aFa бyыннaн улп aлып, бacтaFaн icтi жaлFacтыpмaкпыз. Ap^ кYЙшiлiк мeктeбi бул кундe e3 биiгiнe шыFып, 6íp куй отayы болып отыpFaн игi мypaмыз, оны жaлFacтыpyшы ypпaктын Yзiлмeyi - Ap^ куйшiлiгiнiн кepкeмдiгiн, caзынын шaлкapлыFын кepceтeдi. Сондaй кepкeм Apкa кYЙшiлiк мeктeпбiнiн жaлFayшыcы, eнepпaз шэкipттepдiн бepiк усгазы эpi ycтacы Оcпaн СYлeймeновтын eнeгeгe толы eмipiн 6íp мaкaлaдa aйтып шыгу мYмкiн eмec. Ол ал apacындaFы кypмeткe eзiнiн бaй эpi caликaлы мiнeзiмeн, кyдaй бepгeн eнepiмeн кол жeткiзyдe [iG, i б.].

Оcпaн СYлeймeнов — жaн-жaFынa нурын тeгiп тypaтын биязы, caлмaкты, caбыpлы жaн. Ол жaйындaFы кeз квлген пiкipлep оcылaй бacтaлFaн болap e®. 0з оpтacынa бeдeлдi, pyxaни бaй aзaмaт. Зaмaндacтapы Оcпaн СYлeймeновты ac^p тayFa тeнeйдi, — «Оceкeннiн журген жepi бepeкe. Kaшaн дa кaзaк eнepi дece жaны кaлмaй жYpeдi. Оны тeк acкaк Aлaтay, биiктiккe тeнeceк болaды». Осы yaкыткa дeйiн apтынa кapaп, eш кaмыккaн кeзi болмaпты. «Киыншылыкты кepceм дe, кaзipгi ел Тэyeлciздiгiнiн кacындa тук eмec» дeйдi. Жэнe дe: «Мeнiн бacты мaкcaтым — кaзaFымнын eнepiн нacиxaттay. Ypпaк caнacынa ciнipy. Aкмолaнын тepiндe отырып, мyндaй жaнaшыpлык тaнытпacaк ep aзaмaттыFымызFa сын болap eдi» дeйдi. «Болaшaктын eзiн

ll3

зен,б1рекпен атпауы Yшiн, еткенге тапанша кезенбеудщ» керемет Yлгiсiндей. Онын енер жолы, eMip CYpy кагидалары езгеге енеге боларлыктай [12, 8 б.].

Устаздыктьщ TÎ3rÎHÎH ултжандылыкпен кегендеп алган Оспан СYлейменовтын табигаты осындай. Онын eмiрдегi болмысын айтканда кандай жаксы тенеулердi жаудырсан да артык емес.

Ойткеш ол шынымен — аскак Алатау. Ал Алатауга бэрi де жарасымды. «Таза мiнсiз асыл тас — су тYбiнде жатпайды» демекшi ел агасы Оспан кажы СYлейменовтын тагылымы мен eнерлiк шеберлiгi жастар Yшiн таусылмайтын казына. Бак-дэулеттiн басты жетiстiгi де сонда жатыр.

Авторлардьщ Yлесi

Э. Д. Бекенова - материалдар жинау, гылыми жэне эдютемел^ эдебиеттерге шолу жасап, макала дайындады.

Н. С. Бекмолдинов - зерттеу мэселесiн карастыру; зерттеу корытындыларын калыптастыру; гылыми макаланы пысыктау; дереккездер ^iMrn талдау жасады.

Вклад авторов

А. Д. Бекенова - сбор материалов; обзор научной и методической литературы; подготовка статьи.

Н. С. Бекмолдинов - постановка проблемы и формирование выводов исследования; доработка научной статьи; анализ использованных источников.

Contribution of authors

A. D. Bekenova - collection of materials, review of scientific and methodological ii4 literature; preparation of the article.

N. S. Bekmoldinov - statement of the research problem; formation of the research conclusions; revision of the scientific article; analysis of the list of references.

О)

ю о со ш

ш

ш тз

I

ш »

D-

S

■е

CD

ь

s

CD

i

CD

>

Ш X

ш

ю

о

ш

X

ш о\ ш тз

ю о о 00

СП

Ol

Л ш

Ш CD

"О -с

р CD

Е ?

^ ы ю

со

ш

X

о

CD

Ш ТЗ

СП

ш ь ш ь ш тз

0 ш

1 ^

g

ш §

» D-

S £

ш -•1 ш

о ш со -1 CD тз

>

о

ю о о

со £

тз

х<

CD ре

00 о\

I

CD

а; о со ш

со

s<

"О

ш

-н £

СП

CD &

о s о\ тз ш

о тз ш

X

о

CD

s

X §

ш

I

ri

Н<

о

H

ш

со &

ш

тз &

£

.X ■<

о

ш

X

ш о\ ш тз

00 о\

ю о о со

5 ь

ш ш

О)

00 со

00 о\

s

л

0 ш

1

ш

S«

SX

ш со ш

о\

CD

■е

тз ш

X

£

СО &

ш

тз ■<

SX

ш со ш

о о.

О) 3

Ф ь Е ся х-

ш ь' 3=1 § H

ф ф ф ш

CO Ï ся

ь 00 о со ш X

sx о\ о ш

ш гп M

со ь

ш о о

тз ся

ф & X"

X ш

ф X о

р ^ ф

х' ф

J H ш тз ь ь ф s -1 ф со ся' о

ш X ■<■

X ш ш

о\ о со Е ф ся х-

0" н

m ф S со' о >< о

0 \ H

ь' X

± гп -1 Е'

-« тз ф S о\ ф тз ь' -1

ш ф X sx

ю ш ф

о со X

ш

00 л;

0 н X

ю ш X ю со

ш тз ю к

ш о к)

Е о

ш со -ч

00

CD

CD X H

ш тз

л:

СП

ш ь ш ь ш тз

CD CD

о\

с

XI

CD з;

>

тз ш

53 I'

тз

- CD Г-

I d ,

о\

CD ■g

*-

N CD

о

¿5

ш 5?

ся ш

M

о.

CD О" CD 0Q

CL

CD

CL Ш

CD CD

a

s

Ш

Ш

со £

J

CD J

o\

CD

со &

Ш T3

о g

CD X

=1

CD ■g

x'

CD Ш T3

O)

л

о Л: 0-■Q

ш ^

ш s<

ri

SX

Ш

со Ш

Ol

■t* со

tJ

Ф <

p' Ю

о

CD ь

т;

Ф Ю

о

О

со Sí s<

Ш T3

Ш

Ш

ь £

s

o -ti Ш T3

o

■5

л

o Д:

СГ

"5

Ш

oo a?

s ¡

t;

Ф X

CD T3 H

ш

X

CD тз

со

о ш

s

"О

ш

CD CD

ш

ю о

О)

-ч

о\

CD OV g

s

CD CO

гн pí- ^ ^

SX

ш со ш

ь т;'

CD з;

ф

Ol

ш £

со ш

X

ш д ш

x Е

ю о о

ю

со

1 ш о

я» ф

а; о со

о x

тз

ш ь

ф

Ï

тз

ф

со

ф X

Sx

ш со ш

]=■

CD

■и

CD

к

к ф

(0

За ф

■и

H

tí

о

m О

Ф О

ю

Ol

a\

Central Asian Journal oí Art Studies Volume 6. issue l. 2021

References

1. Ongaruly, A. Kazyna [Treasure], Nur-Sultan: Ulttyk Muzei, T. 1., 2020, 215 p. (In Kazakh)

2. Joldasbekov, M. "On gasyrlyq muzykalyk shejiremiz" [A ten-century musical chronicle], Egemen Kazakhstan. 2010, February 26, 8 p. (In Kazakh)

3. Myrzaliev, Q. Kop tomdyk [Multi-volume]. Almaty: Qazygurt Publ., 2001, Vol. 5, 231 p. (In Kazakh)

4. Sakharbaeva, K. "Kazak kuyshilik mektepterinin kalyptasuy" [Formation of Kazakh kuishi schools], Saryn art and science journal. 2017, 2 (15), pp. 6-17. (In Kazakh)

5. Konyratbay T. Alemdik onertanu. Ush tomdyk / T. 3. Muzyka oneri [ World art history. Three volumes. Vol. 3: The art of music.]. Almaty: Olke Publ., 2009, 480 p. (In Kazakh)

6. Konyratbay T. Kazak muzykasynyn tarikhy. Pedagogikalyk jogary oku oryndarynyn studentterine arnagan okulyk [History of Kazakh music. Textbook for students of pedagogical universities]. Almaty: Dauir Publ., 2011, 204 p. (In Kazakh)

7. Arka kuishilik mektebi. Zhangali ustazdyn enbeginen dsm tatynyzdar! Mektep tarikhy [Arkin dombra school of performance. Pay attention to the school of pedagogue Zhangali! School of History]. - URL: https://kzref.org/jafali-stazdi-ebeginen-dem-tatiizdar.html?page=2 (date of access: 24.12.2020). (In Kazakh)

8. Mektep tarikhy - MKKK "№1 Balalar muzyka mektebi" [School history - SME "Children's Music School №1"]. - URL: https://dmsh1-astana.kz/o-shkole/9-istoriya-shkoly (date of access: 23.11.2017). (In Kazakh)

9. Suleimenov, O. Elordany slemge pash etemiz [Let the world know the capital]. Egemen Kazakstan. 2013, July 11, 8 p. (In Kazakh)

116 10. Tugelbaev, J. Kazak onerinin tarlanbozy [Tarlanboz of Kazakh art]. Esil-Nura,

__2018, November 2, 4 p. (In Kazakh)

^ 11. Toksanbay K. "Kazaktyn kuyine frantsuzdar uyidy" [Kazakh folk songs performed

8 by French], Egemen Kazakstan, 2009, July 22, 8 p. (In Kazakh)

a 12. Rahman, G. "Ustazdardyn ustasy" [Teacher of teachers], Astana aqshamy. No.

S 64,June 9,8 p. (In Kazakh)

® 13. Kairatuly, B. "Umit jetegindegi adam" [A man of hope], Astana habary. 2008, 8 p.

I (In Kazakh)

o

^ 14. Jidekova, K. "V moikh rukakh kak budto ne dombra, sama dusha kotoraya =5 poet..." [In my hands is not a dombra but as if the soul itself that sings...], So VechernyayaAstana. 2001, September 13,8 p. (In Russian)

< 15. Karshyga, Saylaukul Slambekkyzy. Ulagatty ustaz akyn, sazger, kyuyshi Ospan ° Suleymenulymen shygarmashylyk kezdecu [Creative meeting with the great

cd

E teacher, poet, composer, kuishi Ospan Suleimenuly], "Balalar shygarmashylygy"

i? zhurnaly. Astana, 2011, No. 2, pp. 3-26. (In Kazakh)

J 16. Sanabekkyzy, A. "Efel" elendegen kun [The day the "Eiffel" sang], Astana habary.

<y>

f 2008, January 29, 6 p. (In Kazakh)

Анель Бекенова, Нартай Бекмолдинов

Казахская национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)

ТВОРЧЕСТВО ОСПАНА СУЛЕЙМЕНОВА В АРКИНСКОЙ ДОМБРОВОЙ ШКОЛЕ

Аннотация. Большинство из важнейших традиций в наследии казахского народа, передаваемых от отца к сыну, от учителя к ученику - традиции песни-кюя. Одна из традиций этой музыкальной школы - традиция Арка кюйши.

Материалов по исследованию Аркинской домбровой школы немного. В трудах отечественных ученых-исследователей Аркинская домбровая школа ограничилась изучением творчества Таттимбета Казангапулы. Поэтому рассмотрение и анализирование данного вопроса актуально в искусстве домбрового кюя. Хорошо известно, что отсутствуют работы, которые отличают традицию Арка в искусстве домбровой школы. Своеобразная Аркинская домбровая школа развивается. Умение передать и использовать свою мелодию, ритм, стиль исполнения показывает ценность великой традиции. Это отчетливо прослеживается в работе кюйши, в фортепианном сопровождении, в сочинениях для ансамбля, оркестра народных инструментов. Основным источником исследования в этой статье будет творчество Оспана Сулейменова, композитора-кюйши, который много работал над развитием Аркинской домбровой школы и обучением детей, открывал детские музыкальные школы. Благодаря его творчеству мы сможем увидеть этапы развития Аркинской школы.

Сегодня, изучая работы автора, мы замечаем неповторимость музыкального наследия Акмолинской области, знакомимся с биографиями и творчеством многих местных кюйши и видим, что Аркинская домбровая школа еще недостаточно изучена. Во время написания статьи мы ознакомились со многими работами о школе Арка, взяли интервью у автора, собрали информацию из газет и журналов и систематизировали ее. Вниманию читателей будет представлена информация о жизни и творчестве Оспана Сулейменова. Проведя эту исследовательскую работу, мы пришли к ряду нововведений и результатов: продолжение традиционных методов обучения в Акмолинской области, формирование Аркинской домбровой школы и популяризация произведений кюйши. Исходя из этого, мы полагаем, что данная информация будет интересной и полезной для читателей, а также для будущих исследователей Аркинской домбровой школы.

Ключевые слова: Аркинское домбровое искусство, традиционные методы обучения, традиция шертпе кюя, кюй, учитель, народное искусство, формирование школы домбры, ученик, домбра.

Для цитирования: Бекенова, А. Д., Бекмолдинов, Н. С. Творчество Оспана Сулейменова в Аркинской домбровой школе. Central Asian Journal of Art Studies, 2021, 6(1), 107-119. https://doi.org/10.47940/cajas.v6i1.302

117

Anel Bekenova, Nartay Bekmoldinov

T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)

118

CREATIVITY OF OSPAN SULEIMENOV IN THE ARKA DOMBRA SCHOOL

Abstract. The tradition of music is one of the most important traditions in the heritage of the Kazakh people, passed down from father to son, from teacher to student, is the tradition of the song-kyui. One of the traditions of this school of music is the Arka kyuishi tradition. It is well known that there are no works that distinguish the Arka tradition in the art of the dombra school. As you know, there are few materials on the Arka dombra school. In the works of domestic scientists and researchers, the Arka Dombra school was limited to the work of Tattimbet Kazangapuly. Therefore, the consideration and analysis of this issue is relevant in the art of dombra kui. The unique Arka dombra school is being developed today. The ability to convey and use its melody, rhythm, style of performance - shows the value of a great tradition. This can be clearly seen in the work of kuishi, piano accompaniment, compositions for ensemble, orchestra, authentic and folk instruments. The main source of research in this article is Ospan Suleimenov, a kyuishi composer who worked a lot on the development of the Arka dombra school and teaching children, opened children music schools. The main source of research in this article will be the work of Ospan Suleimenov, a kuishi composer who worked a lot on the development of the Arka dombra school and the education of children, opened children's music schools. Thanks to his work, we will be able to see the stages of development of the Arka school. Today, revealing the works of the composer, we notice the uniqueness of the Akmola region. We get acquainted with the biographies and works of many local kuishi and see that there is an unknown school here. While writing the article, we got acquainted with many works about the Arka school, interviewed the composer, collected information from newspapers and magazines and systematized it. Information about the life and work of Ospan Suleimenov will be presented. Having carried out this research work, we came to a number of innovations and results: the continuation of traditional teaching methods in the Akmola region, the formation of the Arka school and the popularization of kuishi works. Based on this, we believe that this area will be interesting and useful information for future researchers, readers and scholars of the Arka dombra school.

Keywords: Arka dombra art, traditional teaching methods, tradition of shertpe kyui, kyui, teacher, folk art, formation of dombra school, student, dombra.

Cite: Bekenova, A., Bekmoldinov, N. (2021). "Creativity of Ospan Suleimenov in the Arka dombra school". Central Asian Journal of Art Studies, 2021, 6(1), 107-119. https://doi.org/10.47940/ cajas.v6i1.302

Авторлар туралы мэлiмет:

Сведения об авторах:

Authors' bio:

Энел Думан^ызы Бекенова —

Т. К. Жургенов атывджы Казак, улттык енер академиясынын дэстYрлi музыка eHepi кафедрасынын 1 курс магистранты (Алматы, Казакстан)

Анель Думанкызы Бекенова —

магистрант 1-го курса кафедры традиционного музыкального искусства Казахской национальной академии искусств им. Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)

ORCID ID: 0000-0002-4692-4482 email: [email protected]

Anel D. Bekenova — 1st year Masters Student, Department of Traditional music art at the T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)

Нартай СаFымбекулы Бекмолдинов — Т. К- ЖYргенов атывд^ы Казак улттьщ енер академиясынын дэстYрлi музыка eнерi кафедрасынын аFа окытушысы (Алматы, Казакстан)

Нартай Сагымбекулы Бекмолдинов — старший преподаватель кафедры традиционного музыкального искусства Казахской национальной академии искусств имени Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)

Nartay S. Bekmoldinov —

Senior Lecturer, Department of Traditional Music Art at the T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan)

ORCID ID: 0000-0002-4877-3702 email: [email protected]