CC BY
42
УДК 78(=571.3)
Казахстан жэне Монголиядагы казактардыц музыкалык байланысы
(1950-2010). Мэдениеттiи Трансплантациялануы жэне фонограмма
колдануы
Фуки Яги
антропология магистра Шига префектура университепнщ Аймактык мэдениет Институтыныц кызметкерк Жапония Hassaka-tyo 2500, Hikone city, Shiga prefecture, 522-8533. E-mail: fyagi32@ gmail.com
ty^h. Казак деген улт Орттык Азияда Казакстан, Монголия, Кытай Шыцжац шепмен бвлiнiп жатыр. Социализм кезiнен ^¡рге дейiн эр влкедегi казактар вз музыка мэдениетш калыптастырып келдi. Сондыктан елдщ эр аймагында взгеше казак халык эндершщ мэдениетi туылган. Бфа^ солай бвлек мэдениетi ^урылганына карамастан Моцголиядагы казактар вздерi сактап келген эндерш орындамай, Казакстанда туган эндердi орындайды. Осы макалада Моцголиядагы казактар неге вз эндерiн орындамай Казакстанныц эндерiн орындайтыны жвнiнде 1950 жылдар мен 2000 жылдардагы музыканыц жагдайына талдау жасау аркылы аны^тауга тырысамыз. 1950 жылдарда Мо^олияныц батыс влкесшде Монголия жэне Казахстан республикасыныц саясаты бойынша Музыка Драма Театр орналасканда, Казакстаннан музыка MYFaлiмдерi келiп, Баян-0лгийдщ музыканттары КaзaкстaнFa барып, жоFары мектепте музыка жYЙесiн оку кезiнде Казакстанныц «музыка мэдениеттщ трансплантациясы» еткенiн аныктадык. 2000 жылдардан берi электрлiк музыка мен телефон, Интернет технологиясы дамы^андыктан, Казакстанда жасалFан фонограмма Баян-0лгийге толы^ымен келiп, квпшiлiк кауым жиналFан кезде Yнемi колданылуда. ТYЙiн сездер: МоцFOлиядaFы казактар; этномузыкология; казак эндерi; улттык мэдениеттщ калыптасуы; мэдениеттщ трансплантациясы; фонограмма; мэдениеттщ кабылдануы.
1. Kipicne
1-1. Зерттеудщ максаты. Эуел баста «¥лттык мэдениет» дегенд1 зерттеген-де, осы сездщ берет1н маFынасы эр улт, халыкта эр белек болады. Ерекше Социализм втт, мемлекет болса ук1мет1 жацадан улттык мэдениет калыптастыру. Сонда да шепмен бвл1н1п, эр жерде тYрFан улт халыктар болFaндыктaн, эр мэдениет, эр улт болса да мемлекеттщ саясаты бойынша жургенд1ктен, мэдениет! бвлек болуы жвн.
Б1рак Орталык Азияда тYрFан Казактар, Мо^олияда тYрFан Казактардыц ерекше мэдениет1н кaPaFанда осы жаFдайдан взгеше болуда. МоцFOлиядaFы Казактар рет1нде вз1н1ц эндер1н ойнамай, Казакстанныц эндер1н ойнап жатканнан байкалады.
Мен 2010 жылы aлFaш Мо^олияныц батысы Баян-9лгий aймaFындa тур-Faндa б1р отбасы куру тойына шакырып, сонда катыстым. Yлкен залда эдем1 тамактар койып, 200-ден астам конактар кел1п, кейб1р адамдар эн айтып, билеген. Сол эндерд1 aлFaш тыц^анда, Мо^олия Казактарыныц дэстурл1 эндер1 деп ойлап, юстерден сурасам, «Олай емес, Казакстанныц Эстрадалык эндер1 FOй» дейд1. Содан кей1н «Казакстаннан баска елдег1 Казактар Казакстанныц эндерш ойнап жатыр. Осындай шетел мемлекетте тYрFaн Казактар Ынде неге Казакстанныц эндер1 орындап жатыр?» - деген сурактар туындады.
Осы Макаламызда МоцFOлиядaFы Казактардыц музыка мэдениет! жайлы 1950 жылдардан бер1 калай Казак эн, куй мэдениет калыптасканын «Мэдениет-т1ц транспланция» жэне «Фонограмма колдануы» деген ек1 жaFдaй аркылы баяндаймыз. Сондай-ак, МоцFOлия Казактары Faнa емес Казакстан, МоцFOлия мемлекеттер1 калай Баян-9лгий немесе МоцFOлиядaFы КaзaктaрFa квцт бвлген1 жайлы жазбакшымыз.
Осы макаламызда айтылган Монголия батыс елкес Баян-9лгий аймагын-да турган К;азактар. Баян-9лгий аймагы 1940 жылы К^зактар мен Урианхайлар-дыц аймагы деп орнаган (Sultan&Zulkafil' 2013). Сол кезден Баян-9лгийдеп ^азактардыц саны Моцголдардан кеп болып, казiр де аймактагы халык саны-ныц 90 пайызы ^азактар болып жатыр. 2010 жылдагы халык саны 88056 адам болган (BOASKH 2013, S. 50). Аймак келемi 45 мыц км2. Баян-9лгий аймагы iшiнде 14 сум бар.
Моцголиядагы ^азактар 1860 жылдардан берi Шыцжац елкесiнен Алтайдыц ар жагына кешлп келiп, казiрге дейiн Монголия елЫщ iшiнде емiр CYрiп жатыр. 1992 жылдан кейiн ^азакстан тэуелсiз мемлекет болган соц ^азакстанныц Президентi Нурсултан Назарбаев шетел елде турган ^азактарды езi Отанга шакыргандыктан, Моцголиядагы ^азактардыц жарым пайызы ^азакстанга кешiп кеттк
1-2. Зерттеу енбектерк Социализм кезЫдеп ¥лттык мэдениет жайлы Жапония Зерттеушiсi Ватанабенщ айтуынша, 2 жагынан баяндайды дейдi. Бiрiншi, Социализм идеясы етт, Советтщ жаца мэдениетi эр улттыц мэдениетiн басып кеткен деген, Еюншла, Социализм етiп, республика Yкiметi эр улттык мэдениетiмен дамыган деген (Watanabe 1999, S. 3). Бiрак Ватанабе антропологы осындай екi жагынан зерттеуi емес, содан эр улт халыктары Yшiн езЫщ «¥лт» жэне «Мэдениет» деген сезге кандай магынасы болганын, кандай тарихтан шыкканын зерттеу керек деп белплеген.
Моцголия ^азактарыныц мэдениет жайлы, жогарыда айтканымыздай, зерттеу ецбеп элi жок. Мысалы: Американдык антрополог Post (2007, 2014) Моцголия-дагы ^азактардыц Музыка мэдениетi жайлы жазган. Соныц макаласында Баян-9лгий ^азактары эндi ез тарихымен, жерiмен байланыстырып, жалгастырып айтатыны жайын аныктаган. Соныц себебi Социализм кулаганнан кейЫ Моцголияда шыккан национализмге карсы туру Yшiн Моцголиядагы ^азактар айтатын эннщ тэжiрибиесi аркылы езiнiц тYпнускалыfын жацадан курган (Post 2007). Тагы бiр ецбегiнде Моцголия ^азактардыц Кешi-кон жайлы эндердщ тарихы белгiлi болган (Post 2014). Бiрак аталган екi ецбекте де Социализмнщ эсер еткенi туралы жазылмаган. ^азакстан жэне Моцголия Yкiметiнiц Моцголиядагы ^азактардыц мэдениетiмен байланысы, карым катынас жасаганы туралы карастырылмаган.
Бурынгы макалага карасак, Kabidashi Социализм астыныц Моцголия жэне ^азактыц улттык мэдениетЫщ карым-катынас жасап калыптасканын ацыкта-ган (Kabidashi 1975). Алайда оны толыгырак жазбаган. Сондыктан бул макала-мызда, Kabidashi айткандай, социализм кезiнде музыка мэдениетЫ куру Yшiн ^азакстан жэне Моцголия Yкiметi Баян-9лгийге калай кецт белiп, Моцголиядагы ^азактардыц музыка мэдениет калай калыптасканы жайлы баяндап, казiргi жагдайын фонограмма тургысынан карап, баяндаймыз.
2. Музыка мэдениетiнiи Трансплантациясы жэне жалган локальдылык (1950~1990). Осы белiмде Моцголиядагы ^азактардыц музыка мэдениетiнiц ка-лыптасуы жайын аныктаймыз. ^ыскаша айтасак, 1940 жылда орнаган Баян-9лгий аймагында халык эндерi ^азак республикасы (Совет одагы)-нан ка-былданып, калыптаскан. Сондыктан 1950 жылдарда Баян-9лгий аймагы Музыка Драма Театрында болган концертте Yнемi ^азакстанныц эндерiн орындап жерплкт, (локальды) «Моцголиядагы ^азактардыц Фольклорын» ешкашан орындамай келгенiн аныктадык.
2-1. Музыка мэдениетшщ Трансплантация(1940~1960). Социализм эсер еткен Моцголияныц Батысында 1940 жылы ^азак жэне Уранхайдыц аймагы деген Баян-9лгий орнаган. Сол кездегi музыка мэдениет жайы белгiлi емес
болгандыктан, Моцголия Казактардыц аймагында кандай фольклорды ойна-ганы жайлы жазган кiтап та жок. Белг^а, Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезiнен бастап осы жерде Социализм мэдениет орнай бастады.
Бiрiншiден, 1940 жылдарда Баян-0лгий аймагында «Клуб» деген мэдениет уйымы орнап, осында Казактыц мэдениет агартушылары жумыс iстей бастады. Кулбта жазушы Б. Актан деген баскарушыдан баска кейш Баян-0лгий аймагы Музыка Драма Театрдыц мYшесi болган кеп кiсiлерi жумыс iстеген (Sultan zulkafil' 2013, S. 87). Алайда, Казак музыка мэдениетшщ бастауы кезiнде кандай эндер орындаганы, Кандай аспаппен ойнаганы белг^ емес. Кейбiр энциклопедияда осындай уйымда музыка жагынан эркет еткен деп кана жазылган (Sultan zulkafil' 2013, 87).
1950 жылдары Баян-0лгийде ею клуб жэне 13 Кызыл бурыш болатын (Mongolkhüü 2009, S. 317). Жэне де кулбтыц мYшелерi Баян-0лгий аймагы орналаскан 10 жылдык тойында ойнады (Baast 1951). Содан кейш екi клубтыц бiрi 1956 жылы Баян-©лгий аймагыныц Музыка Драма Театры болып, соныц iшiнде Би класы, Хор класы, Музыка класы деген Yш класстан курылды (Sultan zulkafil' 2013, S. 91). 1959 жылы Театрда Казак улттык аспаптар оркестрi жацадан курылды.
Алайда мацыздысы, осындай процесс еткенде, Казакстан тарапынан Yлкен эсер болды. Мысалы, Моцголиядагы Казактар музыка мэдениетш жацадан куру Yшiн музыканттары Казакстанга немесе Мэскеуге окуга барган. Кабыкей деген дирижёр музыкант 1958 жылы Казакстанныц Алматы каласындагы Консерваторияга 1 жылдык окуга барып, Казакстанныц кептеген эн-кYЙлерiн YЙренiп, Баян-©лгийге кайтканнан соц, окыткан. Казакстанныц эндершщ шшде Казакстанныц атаулы кYЙшiлерi Курмангазы, Дина, Тэттiмбет, Дэулеткерей сиякты ^йштердщ кYЙлерi сол кезден берi Моцголияда ойнала басталды (Töleukhan, Iskak 1981, S. 69-77). 1961 жылы Муайф деген музыкант Алматыныц Консерваториясында окиды. Сонымен катар ол Алматыдагы Курмангазы атындагы улт аспаптар оркестрында да ойнайды. Содан баска Ахметбек те 1950 жылдарда Мэсскеудеп Чайковский атындагы Ленин Консерваториясындагы музыка даярлау курсын окыган.
Осындай Казакстан жэне Ресейге окуга баруы 1950 жылдардан Yзбей жYргiзiлiп отырады. Менiц карастырган Y^i^^ айтылган Кабыкей, Мусайфтен баска бiрнеше музыкант Казакстан немесе Ресейге барып, музыка жайлы Yйренген (Töleukhan, Iskak 1981, Sultan and Zul'kafil' 2009).
Ал Казакстаннан Баян-©лгий аймагына Оркестр курып, музыка теориясы мен практикасын YЙрету Yшiн музыкант, музыка муfалiмi келдi. «Баян-©лгий музыка мэдениет» атты кiтабiнда Баян-©лгий аймагында 1959 жылы Казак улттык аспаптар оркестрш курумен айланысып, Казакстанныц Тастанов Хабидолда, Зоя Жарысбаева сиякты музыканттары Казакстаннан шакырылып, Баян-©лгийге кешiп келiп, Баян-©лгийдегi театрда музыка жайын YЙреттi (Töleukhan, Iskak1981, S. 40).
Содан кейiн 1960 - 1962 жылдар iшiнде Тастановтыц орнына Мыразабеков Баян-©лгийге келiп жумыс ютеген (Azattyk radiosy 2009).
Казакстаннан музыка мэдениетшщ трансплантациясы осылайша басталды. Сол Баян-©лгийдщ музыка мэдениет жацадан калыптасуы Yшiн Казакстанныц музыка мэдениет жYЙесiн экелiп, сосын YЙретiп, жаца Баян-©лгийдегi жаца музыка мэдениетш жасаган.
Сонымен катар, 1958 жылы Баян-©лгийде Казак улттык аспаптар оркестрш куру Yшiн Казакстанныц музыка аспаптардыц шеберлерi де Баян-©лгийге келш
жумыс ютеген. Ягни Казакстанныц оркестрЫдегщей эр тYрлi музыка аспабын жасаган. Соныц максат Yшiн Казакстанныц атакты кобыз жасау шеберi Камар Касымов Баян-0лгийге келдi. Ол 1930 жылдарда Казакстанда оркестрде ойнай алатын кобызды жацадан жасаган (KRBGM 2010, S. 390). Сондыктан Моцголия-га келгенде де Казактыц кобызын Казакстанда жасаумен бiрдей жасауы мYмкiн. Ягни кобыздыц Yнiн жэне мeлшердi езгерт Бас кобыз, Тенор кобыз, Прима кобызды жасады. Касымовтан баска Капар, ЛувсансYрэн, Баяндэлгер деген аспаптыц шеберлерi де болган.
Корытынды айтсак, эн, аспаптыц жацадан жасау, оркестр куру сиякты музыка жYЙесiн Казакстаннан трансплантациялап, ягни импорттап экелiп, Социализмнiц Халык музыка мэдениет Баян-0лгийде курылды. Осындай улттык музыкасын орындайтын уйым ретнде 1959 жылы Европада туылган «Оркестр» деген идеясын Казактыц музыкага дагдыландырган «Баян-©лгий аймагы ¥лт аспаптар оркестра» атты оркестр курды.
Телеухан мен Ыскактыц жазуынша, осы ¥лт аспаптар оркестры кургандагы максаты Аймагымыздыц мэдениет уйымы мен музыканыц проффесионал дайындауы дейдi (Töleukhan, Iskak198138). Тоda айтуынша, 1930 жылдарда Казакстанда Казактыц Фольклорден улттык музыкага дейiн дамып, жацадан курылуы Yшiн Казакстан Yкiметi кецт бeлiп жYргiзген (Toda 1999, S. 17-18). Бiрак Моцголиядагы Казактар Yшiн eзiнiц Фольклоры кандай болганы белпаз. Себебi, Баян-0лгийде Фольклорды тарату орнына Казакстаннан музыка муfалiмдерi, музыканттары келт, Казасктанга окуга барып, Жаца музыка мэдениетн курган. Ягни Казакстаннан музыка мэдениет импорт еткендктен, Моцголиядагы Казактыц мэдениет Казакстанныц мэдениетiмен бiрдей болган.
2-1-1. Баян-0лгийдiи концерттен караган Казак «Халык эндерЬ» 1950 жылдардан 60 жылдарга дейiнгi аралыкта Моцголия Казактары Казакстаннан Музыка жYЙесiн, ягни музыка техникасын алып (=Трансплантация етiп), курыл-ган. Солай болса, сол кезде кандай концерт уйымдастырып, кандай эндердi орындаган?
Баян-©лгий аймагы Музыка Драма Театрында 1956 жылда «Театр орна-ласкан концерт», 1959 жылда «Баян-©лгий аймагы улт аспаптар оркестрi орындаган концерт», сосын 1960 жылда Моцголияныц астанасы ¥лан-баторда уйымдастырган «Баян-©лгий аймагыныц эдеби мэдениетiнiц он ^ндИ» болатын. Сонiц бiрi 1959 жылда болган Баян-©лгий аймагы улт аспаптар оркестрi орындаган концертке кeцiл бeлiп керейк.
1959 жылда Казакстаннан эсер етп орналаскан Баян-©лгий аймагы ¥лт аспаптар оркестрЫщ ашылу орайына той, концерт, театр уйымдастырылган. 1959 жылы 12-айдыц 31-i кYнi болган концертте Казакстанмен карым-катынас байланысы кYшейгенiн кeруге болады. Соцдыктан сол кезде барлыгы 21 эн, ^й орындалганда, Моцгол эынен 2 эн гана ойналган. Атап айтса, габЫде Казак эндерi болган (Töleukhan, Iskak 1981, S. 40-41).
Сонщ iшiнде Казасктаннан келген музыкант Тастанов, концерттц жарым номерiне катысып, орындаган. Ол eзi жасаган «Казак БиЬ> деген биiн режиссермен сахнада орындаган. Жэне Кабыкей Казасктаннан экелген Курмангазыныц кYЙлерiн де орындаган. Мысалы «Адай», «Казак вальсы» сиякты казiр де кец тараган эн, ^йлер де бар. Сондай-ак, Моцголиядагы Казактардыц жазган эн-кYЙлерi де бар. Алайда Моцголия Казактарыныц форклорьлык, ягни ескi эн-дерi орындалмаган.
Осындай 1959 жылда уйымдастырылган концертте Казакстаннан келген гап эндер орындалган. 1950 жылдарда Казакстаннан атакты кYЙлер, эндер сиякты
музыка мэдениетш экелш, езшщ музыка мэдениетш курган деп ойлаймын. Ал осы мэдениетте Моцголиядагы Казактардыц локальность=форклоры жок бол-ган мэдениет деуге болады.
2-2. Локальностьдегi мэдениетшщ калыптасуы (1960~1990). 1950 жылдардан Касакстаннан музыка мэденинтiнiц транспланзация еткен Моцголиядагы Казактыц музыка мэдениетт содан кейiн езi Фольклор енпзш 1960 жылдан калыптасты. 1960 жылдан Моцголиядагы Казактардыц ¥лттык аспаптар оркестрада езi форклорьдi кiргiзiп ойнаган. Ягни Оркестра аркалы Социа-лизмнщ езiнiц «халык эндер»^ ойнаган.
1950 жылдарында Казакстанныц эсерiмен театрдыц сахнасында Казакстанныц эн-кYЙлерi гана орындалды. Бiрак 1960 жылдан Моцголияда Казактыц эндерш кецт белiп, орындай бастаган. Ягни музыканттары Баян-©лгийдегi «Локальность» ягни Баян-©лгий казактарыныц ескi заманнан айтып келген эндердi жинай бастады.
Моцголиядагы Казактардыц ескi эндерiн 1950 жылдардыц аягынан Казакстанныц Тастанов жэне Кабыкей екеуi жинай бастады (Töleukhan, Iskak 1981, S. 72). Кырга барып, еск эндердi бiлетiн кариялардан эндер жазып алды. Солар нотага тYсiп, «Моцголия Казактарыныц халык эндерЬ> атты кiтап 1965 жылы жарык кердi (Kabikei 1983, S. 3). Осы нота жинагыныц директор болган Кабыкей 1965 жылдан кейш бiрнеше рет Моцголия Казактарыныц халык эндерi жэне ^йлердщ жинагын шыгарган мысалы 1983 жылда «Моцголия Казактардыц халык эндерЬ> деген кiтабi жарык керген (Kabikei 1983). Осы кiтабында Моцголия Казактары айткан 325 эндi жинады (Kabikei 1983, S. 3). Казакстанныц халык эндерiмен бiрдей атты эндер де бар болса да эннщ сезi езгеше болып, эрине, Казакстанда кеп айтылган эндерi енгiзген жок (Kabikei 1983).
Тагы бiр Кабыкейдыц кiтабында «Баян-©лгий Казактарыныц домбыра сыбызгы ^йлерЬ> деген де бар. Соныц iшiнде ескi заманнан ойнап келген Домбыра жэне сыбызгыныц кYЙiн соныц тарихымен жазылган (Kabikei 1976). Содан баска Кабыкей, Сыбызгышы Кэлек, ©серхан, МYсайфтардыц жасаган кYЙлер де бiрге енгiзген. Соныц iшiнде казiргi заманда Казакстанда ойналатын кYЙлер де аз болса да енпзтген болатын.
Солайша Моцголиядагы Казактардыц халык эндерiн Кабыкей баскарып, Казакстанныц музыкасынан белек жинаган.
Кабыкей жинаган халык эндерiн Баян-©лгий аймагыныц театры жэне Мэдениетi ойнады. Бiздiц ойымызша, 1970 жылдан Казакстннан музыканттар кеп келмегендiктен, Моцголиядагы Казактар езшщ мэдениетiн калыптастырган.
1960 жылдардан улт аспаптар оркестршде Ахметбек, Кабыкей, МYсайф, Бержан сиякты Казактыц режисерлары оркестр баскарып ойнады. Соныц оркестранда:
1. Домбыра, Домбыра-прима, Домбыра-альто, Домбыра-тенор, Домбыра-контрабасс;
2. Кобыз прима, Кобыз альто, Кобыз тенор, Кобыз контрабасс;
3. Баян;
4. Сыбызгы;
5. Одар.
Деген Казактыц жацадан жасалган аспаптарынан курылды. Осы курылган аспаптарда Моцголияныц аспаптары жок болганы мацызды.
Сейтiп, Казакстан жэне Ресейдщ эсер етiп орнаган казак улт аспаптары оркестрiнде Моцголиядагы Казактардыц эндерi ойналды. Ягни Кэсщой Казак музыка мэдениетi курылгалы Моцголия Казактыц музыка мэдениет жацадан
калыптасты деуге болады.
3. Казакстанныц фонограмма колдануы (2000~...)
3-1.Фонограмма кабылданган процесс. Жогарыдагы бeлiмдерде 1950 жылдарда болган Казакстан жэне Моцголияныц музыка жагыныц байланысы жайлы жазылды. 1970 жылдан Моцголиядагы Казактардыц Фольклоры да ойналып келген. Бiрак осындай жагдайдан кайта Казасктанныц эндерi кец тарайтын кезi 2000 жылдан болады. Ягни Баян-©лгий аймагында электрлiк аспаптары келiп, Баян-©лгийлiктер соларды колданып, Казакстанныц эндерЫ ойнай бастады.
Осылай «Казакстан музыкасы» кандай себеппен Моцголиядагы казактар iшiнде ойналады? Жэне де осындай жагдай калай шыкты?
Сондыктан осы бeлiмте Казакстан эндерi шектi асып ойнаган жагдайын «Дастархан»-ныц жагдайымен жалгастырып баяндайын деп едiм. Осы макалада баяндалган Казакстан эндерi дегенде Казакстанда жасалган Эстрада эндерЫ айтамыз.
©лгий каласында уйымдастырылан тойларда эдеттi эндер айтылып жатар. Осындай той кездерЫде халык аспабы домбыра емес, домбыраныц дауысы еызтт жасаган «фонограмма (Panagramma)» колданылатын болды. Фонограмманыц кeбi Казакстанда жасалып, ©лгийлктер олармен бiрге эн айтып жатар. Осы фонограмма деген Караоке дауысы сиякты, эндердщ оркестр гана шыгарган нэрсе. Ресейде Минусовка (Minusovka), Моцголша Бичлэг (Bichleg) деп аталады. Сол сeздерi тек орыс тiлiнен келт, ©лгий тургандарына тараган екен.
Фонограмма дегендi 2000 жылгы дейiн ешкандай колданып эн айтпаган. Ерекше карапайым адамдар iшiнде фонограмманы алатын телефон, компьютер жок болгандактан, фонограмманы алып, ойнатуга мYмкiндiгi жок болатын. 2000 жылдардыц басында Баян-©лгий аймагыныц Музыка Драма Театрдыц бiр тобы фонограммамен эн салган екен. Осы Баян-©лгийде алгашкы фонограмма колдануы деп ойлаганда да дэл кашан деген толыгырак белгiсiз.
Осылай алгаш ешкiм колданбаган фонограмманы кeп колдана бастаган бiр окига бар. Бул 1999 жылда Yлкен Диско (эрi карай Думан) салынып ашылган бiр себебi деуге болады. Осы Дискодай орын сол кездерге дейЫ бар болган. Тек Диско деп салынган гимарат бiрте-бiрте жыл eткенде «Yйлену тойы» Yшiн пайдаланатын болды. Казiр ©лгийде Yлкеннен кiшкентай эр тYPлi 7 Думан ягни той орындары жумыс ютеп тур.
Баян-©лгийдiц той орындары Ынде ец Yлкен жэне эц алгаш ашылган Нурда дискосында ойлаганда 100 адам сиятын 3 зал бар. Жэне осындай орын-да YЙлену тойын уйымдастырады. Содан кейiн Моцголиядагы Казактардыц YЙлену той eзгерiп кеттк Мысалы: 2005 жылдан бурынгы YЙлену тойлары казактыц дэстYрлерi бойынша ойнаган. Казак киiз YЙi курылып, аз гана туыскандары жиналып ойнаган. Ал 2005 жылдан кейiн ерекше осы «Думан»-да той ашылган-нан бастап, ©лгий каласында болган барлык тойлар Думанда тойланатын болды. Осылай eзгерудiц кесiрiнен олардыц музыка тэжiрибиесi де eзгеше -болды. Бурын киiз YЙ iшiнде, Гитар, Домбыра, Баян сиякты аспаптар ойналып айтылган эндер гап болган. Алайда гап кiсi жиналган Думанда катты дауыс коймаса, адамдар естiмейдi. Соцдактан фонограммамен эн айтатын болды. Сол себептен юм, не айтып жатыр дегендi музыканыц ец мацызды iшiндегiсi тYсiнбей калган.
Осындай тойда Беташар сиякты Казактыц дэстYрi бойынша тойлайды. Осында кандай эндерi ойнайды деп айтсам, «Ана туралы жыр» деген Эстрада-дан баска фонограммамен габЫесе Махаббат туралы эндер ойналады.
Осында адамдар сез айтканда микрофонмен сейлейдк Солай болмаса дауыс адамдарга жетпейдк Жэне тойда жиналган барлык адамдардыц кебi бiр-бiрiн танымайды. Туыскандардан баска жумыс орынныц кызметшiлерi, достары шакырылады. Сондыктан танымаган адам жиналып Yйлену той емес, Yйлену «Шоу» сиякты нэрсе болып жатыр деп керiнедi.
3-2. Ka3ipri жагдай. Фонограмма тек Баян-©лгийдiц той орнында гана емес, Мектеп, Университет, Театр деген юстер жиналатын орындарда да Yнемi колданылып, эн айтылады.
Сонiц бiрi, Мектеп, университетте маусым сайын тYрлi эн кешi, эн сайысы болады. Эрине Сабагында Домбыра, баска хорды YЙретсе де кандай бiр той болганда фонограммамен эн айтады. Мектепте окитын балалар Баян-©лгийде отырса да Казакстанныц телеарнасын керш, теледидарда шыккан эдемi энiн тапса, фонограммасын iздейдi. Сосын интернеттен фонограмма жазып алып, жаттап, сахнада ойнайды. Ягни Баян-©лгийде турса да, Казакстандагы эндердiц акпаратын оцай алып тур. Соцдыктан Казакстандык мэдениетке жакындап танысып жатыр.
Тагы бiр орны Театрында концерт кезiнде фонограммамен эн айтканнан баска фонограммамен кYЙ шертедi. Баян-©лгийдеп Театр 1950 жылдан жаца музыка мэдениетш кабылдап баскарган уйым болган. Фонограмма кабылдаганда да 2000 жылда алгаш театрдыц сахнасында фонограммамен эн айткан. Соцгы кезде Моцголиядагы музыкалык эндерге де фонограмма жасай бастады. Бiрак элi сахнада ойнаганда гана колданып, театрдыц орындаушыларынан баскага тараган жок.
Осындай Баян-©лгий жерiнде Казакстанныц эндершщ етек жаюы бiр себеп деп аныкталды. 2000 жылдан Казакстанныц эндерi тагы да Баян-©лгийге юрш, сосын 2010 жылдан берi карапайым адамдар да интернет аркалы фонограммасын жазып алып, ойнай бастаган. Сондай жагдай жай той орны гана емес, кепштк адамдар жиналган эр жерлерде фонограммамен эн айтып жататын болган. Бiрак фонограмма деген Казакстанда жасалгандыктан кебiнде Казакстанныц эндерi болады. Ал Моцголиядагы Казактардыц эндерше элi фонограмма кеп жасалган жок. Сондыктан Моцголияда Казакстаннан баска Моцголия Казактарыныц эндерш кеп орындамайды деуге болады.
4. Корытынды
4-1. Шекп асып бiрлiгiген Казак музыка мэдениетi. Макаламызда 1950 жылдардан 2000 жылдар арасында Моцголиядагы Казактар калай Казакстанныц музыка мэдениетш кабылдап, орындап келгенш аныктауга тырыстык. Аныктаганымыз бойынша 2 корытынды жасаймыз.
Бiрiншiсi, улттык музыка мэдениет курылып, калыптасуы Yшiн Казакстанныц музыка мэдениетiне сттеме жасаган. Атап айтсак, Социализм кезшде Казакстанныц саясаты бойынша 1930 жылда Казакстанда калыптаскан музыка мэдениетi жэне жуйесш Баян-©лгийге экелiп, осы жYЙе бойынша Казакстанныц музыка муfалiмдерi Баян-©лгийде окытып, жэне де Баян-©лгийдiц кейбiр музыканттары Казакстанга барып, музыка бiлiмдi окып алган. Сейтiп Моцголиядагы Казактардыц музыка мэдениет калыптаскан. Бiрак, мацыздысы, Форклоры жинаганнан бурын Казакстанныц мэдениетш алдын ала кабылгандыктан, Баян-©лгийде калган ескi эн, ^йлерш орындамай, Казакстанныц музыкасын ойнаган. Сондыктан 1960 жылдан дейш олардыц еск эндерi сахнада ойнамаган.
Ал осындай Моцголиядагы Казактардыц эндерi 1970 жылдан кецт белiп жацадан жасалган. Казакстанда 1930 жылдардыц басында Фольклорды жинап сосын улттык музыка мэдениет калыптаскан. Бiрак Моцголиядагы Казактар
ретшде алдан ала Казакстанныц улттык музыка мэдениетЫ кабылдап, содан кейЫ Фольклорды енпап, жинап калыптаскан. Алайда сол кезден казiрге дейЫ Моцго-лиядагы Казактардыц форклорды сондай кeп ойнаматан жагдайы бар. Сол неге?
Соныц бiр себебi фонограмманыц Моцголиядагы Казактар iшiнде кецiнен колданыла бастауы болган. Социализм кезiнде эн айтканда негiз фонограммамен емес, домбыра, Баян сиякты музыка аспаптармен ойнады. Бiрак 1990 жылдыц аягынан 2000 жылдарда Театр, Зал деген Yлкен орында той болганда гап адамдар фонограмманы колданып эн айта бастаган. Осы фонограммалар, эрине, Казакстанда жасалгандыктан, Моцголиядагы Казактардыц энi емес, Казакстанныц эндерi орындалды.
4-2. Локальностьдеп мэдениет Кайда кеткен? Сонда Моцголия Казактардыц ескi эн, кYЙлерi=Локальность деген кайда кеттi? Шынын айтсак, осындай «Баян-©лгийдiц ескi эндер» деген жок болуы мYмкiн. Менiцше, нега 1940 жылдарга дейiн Моцголия жэне Кытай Шыцжацныц арасында шек жок, ерюн жYPуге болды дептi. Бiрак 1945 жылдан берi катты зац шыгып, екi аймак арасында ерюн жYPуге тыйым салынган. Сондыктан Моцголиядагы Казактар Моцголия-ныц iшiнде гана eмiр CYPуi керек болды. Эдетте локальность «орынын шекте-гендiктен туылган идея». Бiрак Моцголиядагы казактар Y^irn орынын шектеу 1940 жылы деген жай журпзген. Соцдыктан Моцголиядагы Казактардыц Локальность жэне Шыцжаццагы Казактардыц Локальност бiрдей болатын. Сондыктан 1950 жылдарда «Баян-©лгийдеп казактыц фольклоры» деген жок болуы мYмкiн.
Алгыс. Осы макала жазу барысында кeмек гарсеткен кeп адамдарга алгыс жолдаймын. Ерекше Баян-©лгийде кездескен eнерлi, талантты адамдарга, достарыма, ©скемендiк Анар Смагулова жэне Акерке Хизатка кeп ракмет деп айтамын.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Baast B Güldengen Bai-ölgei(Jol belgileui). - Ölgii, 1951
2. Bayan-ölgii Aimgiin statiskiin kheltes(BÖASKH) Khün amyn too ündes ugsaa, khuviar 2000, 2010on // Bayan-Ölgii Aimag Khün am Oron suutsni 2010oni ursyn toollogin negdesen dün. - Ölgii, 2013
3. Post J.C 'I take my dombra and sing to remember my homeland': Identity, Landscape and Music in Kazakh communities of Western Mongolia // Ethnomusicology Fourum(16) . - Ölgii, 2007. - P. 45-69.
4. Kabidash K. O fol'klope kazakhov v MNR // Aman zokhiol sudlal. - Ulaanbaatar, 1975. - S. 21-27.
5. Kabikey A. Bayan-ölgii kazakhtarinnm dombira jane sibizgi kuileri. - Ölgii, 1977.
6. Kabikey A. Mongoliya Kazakhtarnin khalik anderi. - Ölgii, 1983
7. Kazakhstan respublikasi Bilim jane ghalim ministrlygi usingan // Kazakh madenieti Entsiklopediyalik anikhtamalik. - Almaty, 2010.
8. Mongolkhüü B. - Tsast altain chuulgan. - Ulaanbaatar, 2009.
9. Sultan T.,Zul"kafir M. Bayan-ölgii aimagiin nevterkhii tol'. - Ulaanbaatar, 2010.
10. Sultan T.,Zul"kafir M. History of Kazakhs in Mongolia (Mongol kokuno Kazakh jin no rekishi) // University of Shiga prefecture 's jurnal. - 2013. - № 34. - P.85-95.
11. Toda Noriko. From Folklore to Soviet National Culture - The Process of Formation of «Kazak National Music» (1920-1942) // Slavic Studies. - 2013. - № 46. - P. 1-32.
12. Töleukhan. K., Istak T. Bayan-ölgiy Muzyka Madenieti. - Ölgii, 1981.
13. Watanabe Hibi. The Watanabe, H. 1999. Sovieto minzoku bunka no keisei to sono kouka-"Minzoku"gakuteki chishiki kara chishiki no jinruigaku he- [The Formation of Sovet National Culture and its Effects: From Knowledge of Ethnology to Anthropology of Knowledge-] // Reports and Discussion Papers from SRC Seminars. - 1999. - № 64. - P. 1-31
14. Bayan-ulgiidegi qazaq madenieti qaita jangyrtudy qalaidy. [Электронный ресурс] // Радио Азаттык. - URL: http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_bayan_olgyi_kazakh_music/1829144.html, (дата обращения 23.10.2015).
References
Baast 1951 - Baast, B 1951, Güldengen Bai-ölgei (Jol belgileui), Ölgii. (in Kaz).
BÖASKH 2013 - Bayan-ölgii Aimgiin statiskiin kheltes(BÖASKH) Khün amyn too ündes ugsaa, khuviar 2000, 2010on. 2013, Bayan-Ölgii Aimag Khün am Oron suutsni 2010oni ursyn toollogin negdesen dün. (in Kaz).
Post 2007 - Post, JC 2007, 'I take my dombra and sing to remember my homeland': Identity, Landscape and Music in Kazakh communities of Western Mongolia, Ethnomusicology Fourum, № 16, P. 45-69. (in Eng).
Kabidash 1975 - Kabidash, K 1975 O fol'klope kazakhov v MNR. Aman zokhiol sudlal, Ulaanbaatar, P. 21-27. (in Rus).
Kabikey 1977 - Kabikey, A 1977, Bayan-ölgii kazakhtannnin dombira jane sibizgi kuileri, Ölgii. (in Kaz).
Kabikey 1983 - Kabikey, A 1983, Mongoliya Kazakhtarnin khalik anderi, Ölgii. (in Kaz).
KRBGMU 2010 - Kazakhstan respublikasi Bilim jane ghalim ministrlygi usingan (KRBGMU) 2010,
Kazakh madenieti Entsiklopediyalik anikhtamalik, Almaty. (in Kaz). Mongolkhüü 2009 - Mongolkhüü, B 2009, Tsast altain chuulgan, Ulaanbaatar. (in Mong). Sultan, Zurkafil' 2010 - Sultan,T, ,Zul''kafil',M 2010, Bayan-ölgii aimagiin nevterkhii tol', Ulaanbaatar. (in Kaz). Sultan, Zurkafil' 2013 - Sultan T,, Zul'kafil' M 2013, History of Kazakhs in Mongolia (Mongol kokuno
Kazakh jin no rekishi), University of Shiga prefecture's jurnal, № 34, P.85-95. (in Eng). Toda Noriko 1999 - Toda Noriko 1999, From Folklore to Soviet National Culture - The Process of Formation
of «Kazak National Music» (1920-1942), Slavic Studies(46), P. 1-32. (in Kaz). Töleukhan, Istak 1981 - Töleukhan,K, Istak,T 1981, Bayan-ölgiy Muzyka Madenieti, Ölgii. (in Kaz). Watanabe Hibi 1999 - The Watanabe, H. 1999, Sovieto minzoku bunka no keisei to sono kouka-"Minzoku"gakuteki chishiki kara chishiki no jinruigaku he - [The Formation of Sovet National Culture and its Effects: From Knowledge of Ethnology to Anthropology of Knowledge-], Reports and Discussion Papers from SRC Seminars, № 64, P. 1-31. (in Mong). Bayan-ulgiidegi Nd - Bayan-ulgiidegi qazaq madenieti qaita jangyrtudy qalaidy, Azattyq retried 23 October 2015 <http://www.azattyq.org/content/Kazakhstan_bayan_olgyi_kazakh_music/1829144.html>.
Заимствование традиционной казахской музыки в музыкальную культуру
монгольских казахов (1950-2010). «Трансплантация» культуры и использование фонограммы
Фуки Яги
магистр антропологии, сотрудник Института региональной культуры Университета префектуры Шига. Япония Hassaka-tyo 2500, Hikone city, Shiga prefecture, 522-8533. E-mail: [email protected]
Аннотация. Казахский народ проживает на территории Средней Азии, в Казахстане, в Монголии, в Синзяньском регионе Китая. С социалистических времен до настоящего времени в каждом регионе казахи создавали собственную музыкальную культуру, в каждом регионе появились своеобразные традиции казахских народных песен. Несмотря на наличие собственной музыкальной культуры, казахи Монголии не используют свою сложившуюся музыку, а предпочитают казахстанские песни. В этой статье приводится попытка анализа того почему монгольские казахи не используют свои песни, а играют казахстанские, осуществляется осмысление ситуации, сложившейся в музыке данных народов с 1950 годы по 2000 годы. Было выявлено наличие «трансплантации» элементов традиционной казахской музыки в музыкальную культуру монгольских казахов. В рамках политики между Монголией и КазССР в 1950 годы в драматический театр Западной Монголии приезжали преподаватели из Казахстана, а музыканты из Баян-Улгии (Монголии) ездили на обучение в Казахстан, чтобы освоить систему традиционной казахской музыки. В 2000-х годах с разитием электронных носителей, появлением интернет технологий, музыка, производимая в Казахстане, в виде фонограмм начинает становиться популярной в Баян-Улгии, активно использоваться на массовых мероприятиях. Казахстанская музыкальная культура сегодня очень сильно влияет на
культуру казахской диаспоры в Монголии.
Ключевые слова: казахи Монголии; этномузыкология; казахские песни; формирование народной песени; трансплантация культуры; фонограмма; принятие культуры.
The Relations of traditional Kazakh and Mongolian Kazakh musical culture (1950-2010). «Transplantation» of Kazakhstani culture and using soundtracks in Mongolia
Fuki Yagi
Master of Anthropology, Institute of Regional Culture of the University of Shiga Prefecture. Japan, Hassaka-tyo 2500, Hikone city, Shiga prefecture, 522-8533. E-mail: [email protected]
Abstract. Kazakh people live in Central Asia in Kazakhstan, Mongolia, Xinjiang region of China. Since socialist times up to the present, in every region, the Kazakhs have been creating their own musical culture. In every region, there were peculiar traditions of Kazakh folk songs. Despite having their own musical culture, the Kazakhs of Mongolia do not use their existing music, but prefer Kazakh songs. This article is an attempt to analyze why the Mongolian Kazakhs do not use their own songs and prefer Kazakh songs. The author tries to understand the situation in the music of these peoples from 1950 to 2000. It has been revealed the presence of «transplant» elements of traditional Kazakh music in the musical culture of the Mongolian Kazakhs. As a part of the policy between Mongolia and the Kazakh SSR in 1950, teachers from Kazakhstan came to the Drama Theatre of Western Mongolia, and musicians from Bayan-Ulgii (Mongolia) went to study in Kazakhstan to master the system of traditional Kazakh music. In the 2000s, with the reek of electronic media, the advent of Internet technology, music, produced in Kazakhstan, in the form of phonograms is starting to become popular in the Bayan-Ulgii and is actively used at public events. Today, the Kazakh musical culture very strongly influences the culture of the Kazakh Diaspora in Mongolia.
Keywords: Kazakhs of Mongolia; ethnomusicology; Kazakh songs; the formation of folk songs; transplantation of culture; soundtrack; acceptance of culture.
