CC BY
1938
Казацтыц халык; медицинасы - К¥ВДы мэдени м^рамыз
Эбд'сабыр Эмешулы АМДБЖИ балалар хирургиясы курсыныц мецгерушс, медицина гылымыныц кандидаты, доцент
Народная медицина - является важной частью культурного наследия народа, поэтому ее надо тщательно изучить и важные элементы применить в современной традиционной медицине, как в некоторых развитых странах.
National medicine - amain part of the culture of the people therefore itmust fe learned and used in cotemporarj traditional medicine.
Халыктык салт-дэст^рлер мен эдет-гурыптар ^огамньщ рухани, мэдени жэне адамгерштк дYниесiндегi кымбат казыналардыц 6ipi. Онда халыктыц сан гасырльщ eмiр тэжiрибесi мен зердеа, адамзаттыц жYрiп еткен даму жолындагы KYpeci, же^а, iзденiсi, танымы мен тYсiнiктерi жина^талган. Адам баласы шыр етiп жерге тYскеннен бастап картайып дYниеден еткенге дейiнгi eмiрi Yнемi сан гасырлы^ наным-сенiмi, таным-тYсiнiгi, ^огамдьщ даму барысындагы iзденiстерi жина^талган салт-дэстYрлер аясында болады.
«Халкым кандай десец, салтымнан сынап бiл» демекш^ салт-дэстYрлерден халыктыц мЫез-кулкы, Yлгi-енегеа, зейiн-зердесi, даналыгы мен даралыгы, шешендИ мен тап^ырлыгы, акыл-ойы, сондай-ак, жаратушы мен жаратылыска, eзiн ^оршаган жанды, жансыз элемге де-ген танымдык шзкарастары кeрiнедi. Ягни, салт-дэстYP дегенiмiз - халыктыц рухани eзегi, мэдениетшщ дщгеп жэне ттшщ тiрегi.
Айта кететЫ бiр мэселе, адамзат тарихында, оныц ой жYЙесiнiц дамуы тарихында сикырлык пен тылсымдык ту-ралы угымдар кецЫен eрiс алган, гасырлар бойы тамырын терецге жайган. Сикыр мен тылсым элемiнде адамзатка жэрдемш^ демеушi, жебеушi болатын, оган пайдасын тигiзетiн, ауруга шалдыктыратын, кастандык ютейтЫ куштер бар деп есептеледi. Булардыц алгаш^ысын - эулиелер, перiштелер iстейдi деп сенсе, кейiнгiсiн - жын-шайтан, албастылар iстейдi деп сенедi.
Шокан Уэлиханов пен Элкей Маргулан eздерiнiц тарихи-этнографиялык ецбектершде бул жeнiнде кунды мэлiметтер калдырды. Мiне халыктыц жын-шайтан туралы осындай угымы, ацыздары гылыми тiлде демонология деп аталады.
Каратауда, Балхашта таска кашалган суреттер мен белплер (петроглифтер) , бiздiц бабаларымыздыц да кола дэуiрiнiц eзiнде-ак сикыр мен тылсым кYштер туралы угымдары болганын дэлелдейдi. Демек бундай угымдар осы заманга дейiн жогалмай келе жатыр.
Эсiресе, бiздiц улан-байтак даламызды арлы-берлi шацдатып саяхат жасаган жат журттык жиЬшнкездердщ, Fалым-зерттеушiлердiц, жылнамашылардыц eзi казак даласынан ушыраткан баксылыкты шргенде муны кай дэстYрге жаткызарын бтмей, оныц куДiрет-кYшiне кандай сипат берерш бiлмей абдыраFаны сондай кeргендерiн тарген калпында алып-коспай тацдана жазады. Тылсымдык кYш пен адам арасындаFы байланысты кeзге кeрсеткен казак баксылары жайлы, мiне, ец алдымен осы ертедеп саяхатшы^алымдардыц жазбаларынан, кYнделiктерiнен ушыратамыз.
Жалпы казак ауыз эдебиетiнде халык медицинасына байланысты уFымдарда жылан туралы эцпмелер кeп-ак. Халык емiнде жыланныц басы, тл эсiресе уы ерекше орын алады. Себебi мундай YPДiс тане грек медицинасына да сэйкес келедк Бiздiц ойымызша, ол ертедегi скифтердщ (сак тайпаларыныц) жыланды тотем санаFандыFында. Жыланды эулие санап, адамды жын-шайтаннан корFайды деуiнде. Сондыктан сыркаттарды да жыланмен емдеу
скифтерден гректерге ауысуы да мYмкiн. 0йткенi скифтер грек мемлеке™ен де едэуiр карым-катынаста болганы тарихтан белгiлi.
Квшпендiлiк жагдай, мал шаруашылыгы кэсiбi халыкты табигаттыц сан-салалы кубылыстарына зер салуга мэжбYP еткен. Сондайлардыц бiрi - жулдыз карау едi.
ТYн iшiнде аспан элемшдеп жулдыздардыц орнала-суы - келешект болжауга колайлы едi. Жулдызшылар тым-тырыс тYн iшiндегi, ашык аспан элемЫдеп жулдыздар врнегiнен терец магына iздеп, оныц купия сырларына ой жYгiрте, квцтЫе маза бермей жYрген кYPделi сурактардыц жауабын тауып, ауыр жYктен арылгандай сезiнетiн. Жулдыз караушылар тек аурудыц шыгуын аныктаумен гана шектел-мей, ауруларды емдеудщ жолдарын табуга да тырыскан. Сондыктан да академик Агжан Машани агамыз казак арасындагы жулдыз карау дэстYрiне квцт бвле, оныц халык медицинасына тигiзген эсерЫ аныктап, «Астральдык медицина» (аспан элемше негiзделген медицина) деген атпен арнайы кiтап шыгармак болганы да жайдан-жай болмаса керек.
Жалпы космостыц, ягни аспан элемшщ жер бетiндегi тiршiлiкке тигiзетiн эсерi гылыми тYPде дэлелденген. Бул мэселе Чижевскийдщ « КYн бетiндегi отты борандардыц жер бетiндегi жацгырыгы» деген ютабында да жазылган.
Баксылык. Квне дэуiрден келе жаткан эр тYрлi халыктардыц бэрiнде бiрдей кездесетiн бул емштк шаман дiнiмен тыгыз байланысты дейдi Шокан Уэлиханов. «Шаман» деген свз орыс тiлiнде шыгысты зерттеушi галым, монах Иакинфтщ (Бичуриннщ) ецбектершде кездеседi. Ол тунгус халкыныц «саман» деген свзiнен шыккан. Тунгус халкы вздершщ балгер, сикыршы, емшi адамдарын солай атаган. Олардыц шамандары да би билеп, аласура сефт, барабан согып, наукас адамды емдейтУн кврген Иакинф оган едэуiр квцт бвлiптi. ¥йгыр жазба мураларында «баксы» деп бомдар адамды, будда дУн устаган монахты атаган. ТYркiмен халкы «баксы» деп, эншi адамды айтады екен, ал Кырым ханы Гирейдщ жазба мураларында «баксы» деп хатшыны атаган сиякты.
Дiн тарихы мен философиясын зерттеген галым К.Ш.Шулембаев шамандарга мынадай сипаттама бередi: «Шаман дн алгашкы когам дэуiрiнен келе жаткан турпайы дiни угымдарды бойына сщфген, солардыц тутаскан жиынтыгы. Казак шамандары - баксылары сол себепт ел шшде аса курметтелiп, олар тYпсiз бомнщ иесi деп саналган. Олар келешект болжайды, купияныц сырын ашады, адамныц ойын тауып, оныц келешектеп тагдырын бiлiп, айта алады» -деген.
Баксы жын-шайтандарды куады. Жын-шайтан баксылардан коркады. Сондыктан «жын-шайтан сокты» деген наукастарды баксы емдейдк
Казак халкыныц ец терецдеп тарихын, когамдык шаруашылык кYЙiне жэне мэдениет белплерЫе катысты деректердi бiз бес мыц жылдык жазба тарихы бар кытай ултыныц квне жазбаларынан, бурынгы вткен патшалардыц жылнамаларынан, байыргы Жiбек жолын шарлаган жиЬшнгездердщ естелiктерiнен ушыратамыз.
Журнал Алматинского государственного института усовершенствования врачей
11
Революцияга дейн казак даласын аралап, YЦiле зерттеген этнограф-саяхатшылар кeшпелi казактардыц эйелдерУц жецл босанатындыгын жэне бала-шагаларыныц iш ауруларымен сирек ауыратындыгын ерекше тацданып жазып кеткен. Олар буныц себебiн казак халкыныц бала тазалыгына катац карауы мен жаз жайлауга, кыс кыстауга кeшiп, Yнемi таза ауада жYPуiнен болса керек деген тужырымга келедi.
Тарихка жYпнсек,казакты курган ру-тайпалар ежелден берi Орта Азия, Моцгол Yстiртi, Оцтусш жэне шыгыс Сiбiр алкаптарында жасаган. Бул eцiр аскар тау, калыц орман-мен кeмкерiлген, жазы коцыржай, кыска. Ал кысы суык эрi узак болгандыктан осы ортада жасаган ру-тайпалар табиги тYPде мал шаруашылыгымен жэне ацшылыкпен айналыскан. Жаратылыстык ортаныц сол ортада жасаган халыктыц тiршiлiгiне ыкпалы орасан зор екендiгi гылыми дэлелденген шындык. Сондыктан, Казак халкы езшщ айкын ерекшелiгi бар сахара мэдениетн жараткан. Бiздiц сахара мэдениетiмiз езшщ кайталанбас даралыгымен, мол мазмунымен сараланады. Сахара мэдениетiмiздiц мацызды бiр курамдас бeлiмi есептелген сол мэдени мураларымыз бYгiнгi тацда бiздiц eткендi еске алатын кeне муралар гана емес, сонымен катар бiздiц eткендi танитын, эрi болашакка жол тартуда алга устайтын багдаршамымыз да болары хак.
Казак халкы ежелден берi басынан кандай киыншылыктар eткiзбедi дейсiц: 8-гасырдан басталган араб шапкыншылыгы, 13-гасырдан басталган Шыцгысхан шапкыншылыгы жэне 17-гасырдан басталып екi жYз жылга созылган жоцгарлардыц шапкыншылыгын бастан eткiздi. Мiне осындай жаратылыстык орта мен турмыс тршлк ахуалы бiздiц ата-бабаларымызга, мейлi олар жазуды ертеден-ак бiлсе де, олардан ешкандай бiр жазба матери-алдар калдыруга шамаларын келтiрмедi. Ата-бабаларымыз eзiнiц сахаралык мэдениетi саман дiнiнен тыс, будда, несто-риан жэне ислам дшдерш де кабылдады. Баршага мэлiм, кезкелген бiр дiн eзiндiк мэдениетш ала жYретiндiктен, бурынгы мэдениеттер какпайга, тамырына балта шабуга ушырап отырады.
Эрине, халкымыздыц басынан eткерген тарихи кезецдердщ, дYрбелецге толы дэуiрлердiц эсерi мен ыкпалы улттык болмысымыздыц жаркырай тYсуiне, жацарып жетiле беруiне, рухани байлыгымыздыц молая тYсуiне мYмкiндiк бермей, орасан зор орны толмас, eкiнiштерге ушыратканы баршамызга белгiлi. Сондай кедерглерге карамай, бiз мынаны байкаймыз. ^реген бабаларымыз осынша байтам жердi гана сактап калмай, тeл тарихына катысты деректердi тас бетiне ойып жаздырып, артына калдырган. Ал одан калса, eзiнiц кeкейiнде берiк сактап, урпактан-урпакка жалгап айту (ауыз эдебиетi) дэст^ жалгаскан. Бул Yшiн де халкымыздыц ойлап тапкан тамаша бiр тапкыр амалы - барлык кажетт мураларды тiлге жецiл кeцiлге конымды eлец тYрiнде калдыруы болган.
Баршага белгл баспа техникасы казак eмiрiне ене коймаган ескi заманда, казактыц байыргы шыгармалары негiзiнен колжазба кYЙiнде жалгасуы. Казактыц iрi колжазбаларында ушырайтын бiр ерекшелiк: ол колжазбалардыц eз дэуiрiндегi патшаларга, бектерге, хандарга тарту ретнде усынылатын болгандыгы. Кытай халкыныц мэдени муралары да осылай дамыган. Буган ЖYсiп Баласагунныц «Кутты бiлiк», Ахмет Иегунекидщ «Акикат сыйы», Казыбек бек Тауасарулыныц «ТYп-тукияннан eзiме шейн», ©тейбойдак Тлеукабылулыныц «Шипагерлiк баян» сиякты шыгармалары тамаша дэлел. Каншама сондай кунды шыгармалар бiзге жетпей калды...
Ец бiр тацгаларлык нэрсе, каншама тежеулердщ, ауызга тумылдырык салудыц тарих талайын кeрсе де халыкта бар кунды нэрсенiц туншыктыруга келмейтн, кYннiц жарыгына умтылган кeк eскiндей бэрiбiр жарып шыгатыны, кeзi
бпеюе де кeмейi бiтелмейтiн булактай eз жYЙесiн таба-тыны, eмiрдiц айнымас акикаты екен. Тэуелсiздiгiмiзге кол жетюзт, кайта жацгырган eмiр осыны дэлелдей тYсуде. Айтылмайтын жайттардыц шацы кагылып, туншыккан такырыптардыц тынысы ашылып, еркн ойга канат бiткен карымды шак туды. Ел iшiнде жандану, кайта ояну сек^ Yрдiстер байкала бастады.
Елбасы Нурсултан Эбiшулы Назарбаев айткандай: «Бiз кешегiсi тулдыр, болашагы булдыр халык емеспiз», «Казактыц мэдени мол мурасы eзiнiц гасырлар бойгы сапа-рында eзiмен бiрге туып, бiрге дамып, бiрге жалгасып келе жаткан бYкiл болмыс-тiршiлiгiнiц, рухани eмiрiнiц айнасы. 0ткендi тану, тарихты терец пайымдап, оган эдiл бага беру Yлкен парасаттылык пен жауапкершiлiктi талап етедЬ.
Белгiлi бiр улттыц дербес улт болып eмiр сYPуiнiц басты белпа - eзiнiц рухани eмiршецдiгiнде жатса керек. Рухы мыкты улт тарих бетнен eшпейдi . «Мыц eлiп мыц тiрiлген» казак халкыныц сан гасырга созылган тарихы да соган айгак.
¥лттык кецестiц мэжiлiсiнде талкыланып бекiтiлген «Мэдени Мура» багдарламасыныц аясында аткарылып жаткан жумыстар да аз емес сиякты. Жерiмiздiц бай екендпне шартараптыц кeзiн жеткiздiк. Ендi мэдениетiмiздiц де бай екенiн насихаттап дэлелдеуiмiз кажет. Сол себептi тYрлi себептермен урпак санасына жетпей жаткан улттык-мэдени мурагаттарды таныту, кайта жацгырту iсi, сондай-ак, адамзаттыц ортак байлыгына айналган рухани дYниелердi казак тлнде сeйлету елiмiздiц зиялы кауымыныц мойнына жауапты жYк артып отыр. Сондай умыт болуга айналган, элi де мойындауга, бYге-шiгесiн гылыми дэлелдеуге тYЙсiпмiз жетiцкiремей жаткан мэдени мурамыздыц бiрi -казактыц халык медицинасы.
КХР Ш¥АР жазушылар одагыныц мYшесi, жазушы, фольклорист, Ш¥АР-дагы аз улттардыц байыргы шыгармалар кецесн баскарушы, бауырымыз Магаз СYлейменулыныц мэлiметiне (Мэдениет журналы, №10, 2007) караганда кытайдыц мэдени мура багдарламасы бойынша (1983 жылдан бастап) Шинжиан районы бойынша казак улты бiршама мол коныстанган отыз Yш ауданда 132 кiтап ба-спадан шыгыпты жэне сол кiтаптардыц шнде ©тейбойдак Тiлеукабылулыныц «Шипагерлiк баян» штабы 1998 жылы Кытайдыц мемлекеттiк ктап сыйлыгы мен мемлекеттiк аз улт ктап сыйлыгы сынды кос мэртебен еншiлеп, казак емшiлiгiнiц тамыры терецде жатканын дэлелдептi !!!
Бул кунды ктап Кытайдан келген бауырларымыз Керiм Елемес пен ДYкен Мэсiмханныц аркасында Араб карпiнен кeшiрiлiп, белгiлi жазушы Бексултан Нуржекеевтщ баста-масымен 1996 жылы Алматыда «Жалын» баспасынан басылып шыкты.
Ал бiз неге бул ктаптыц кундылыгын багалай алмай жатырмыз? Неге бiздiц денсаулыксактау министрлiгiнде отырган чиновниктер мен атакты галымдарымыз халык емштерш мойындагылары келмейдi? Халык емштернц барлыгы бiрдей «шарлатандар» емес шыгар...
Себебi бул жагынан да бiз eркениеттi елдерден кeп артта калдык. Жетпiс жылдан астам атеизм буына уланган бiздер адам табигатын зерттеудег материалистiк кагиданы тугыр еткен гылымныц аркасында мeлдiр, кeзге кeрiнбейтiн элемнен байкалатын кубылыстарга тYсiнiк бере алмай отырмыз. 0йткенi трансценденттiк мэселелер мен бултартпайтын шындыкка жету Yшiн мYлдем баскаша кeзкарас керек екен. Буны да батыстыц галымдары кeрсетiп отыр.
ДYниедеп ец купия да кYPделi кубылыс - адам. 0кiнiшке орай, бiз буган, ягни eз табигатымызга пэлендей мэн бермеймiз. Бiз тек адамныц ет пен суйектен жаратылганын, анатомиясы мен физиологиясын гана емiс-емiс бiлемiз. Жан атты жумбактыц, рух атты касиеттiц астарына пэлендей мэн берт YЦiлмеймiз.
Адам жаныныц байлыгы, рухани пэрмендтпнщ кYшi шексiз. Кезге кврiнбейтiн казбалардай оны аршып шыгару оцай емес. Анатомиялык курылысы соншалыкты айкын болганымен, адам рухыныц аскактыгы, кайраты, жiгерi кайран калдырарлык жэйт.
Кейiнгi кезде кврткелдк жэне емшiлiк касиеттерi бар жандарга ыкылас танытып, кейде TinTi асыра мактап-марапаттауга бейiмделiп алганымыз (эсiресе журналистерiмiз) да рас. Бiрак олардыц бойындагы кадiр-
касиеттi зерттеп-талдай алмай отырганымыз да шындык.
Осыныц бэрiн кортындылай келе айтарымыз - халык медицинасы да мэдени мурамыздыц кунды бiр саласы. Сол себептi бYл кунды мурамызды да вркениеттi елдер сиякты тере^рек талдап-зерттеп, атеисттiк пигылдан ары-лып, байыппен саралап, ^ытай жэне Тибет медицинасы сиякты кунды жерлерЫ гылыми медицинамен уштастырып халкымыздыц денсаулыгын жаксартуга пайдаланганымыз жен болар едк
