CC BY
17
РУХАНИ ЖА^ЫРУ
УДК 929:616-036.22:37.035.6 МРНТИ 34.25.39, 14.09.95
ИШАНБАИ ;АРА;¥ЛОВ ЖЭНЕ ¥РПА; ТЭРБИЕС1
А.Т. ТАИЖАНОВ, Б.И. ШЭМШ1
Марат Оспанов атындагы Батыс Казахстан мемлекеттiк медицина университетi,
А^тебе, Казахстан
Information about authors/ авторлар туралы аппарат/ информация об авторах: Тайжанов А.Т. - ф.г.д., профессор, ЦР 3FA академиг,
Шэмш1 Б.И. - Цазацстан тарихы жзне цогамдык, пэндер кафедрасы-ныц ага оцытушысы, гуманитарлыц гылымдар магистрi.
Citation/
библиографияльщ сттеме/ библиографическая ссылка:
Tayzhanov А.Т., Shamshi B.I. Ishanbay Karakulov and education of the younger generation. Medical journal of West Kazakhstan 2018;60(4):68-76.
Тайжанов А.Т., Шэм^ Б.И. Ишанбай ^ара^улов жэне урпа^ тэрбиеа. Батыс ^аза^стан медицина журналы 2018;60(4):68-76.
Тайжанов А.Т., Шамши Б.И. Ишанбай Каракулов и воспитание подрастающего поколения. Медицинский журнал Западного Казахстана 2018;60(4): 68-76.
Ishanbay Karakulov and education of the younger generation
A.T. Tayzhanov, B.I. Shamshi
West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan
On April 12, 2017, the program article of the President of Kazakhstan «Course towards the future: modernization of Kazakhstans identity» was published. This article focuses on the key condition for the further development of the country - the modernization of consciousness, the main priorities of the national consciousness of the XXI century which are an indicator of the basic position of modern society and self-consciousness of every citizen in Kazakhstan.
West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University developed a specific plan for implementation the program «Ruhani Zhangyru». One of the projects under this plan is «Development of health and medicine in West Kazakhstan: people and destinies». In the framework of the project the heading «Ruhani zhangyru» was created in the «Medical journal of West Kazakhstan». The heading is devoted to famous doctors of the country and people with special merits in medicine. In this regard, we would like to start this project with the publication of the article about our compatriot - Doctor of Medical Sciences, Professor, member-correspondent of USSR Academy of Sciences and Academy of Sciences of Kazakh SSR - Ishanbay Karakulov. The article shows separate stages of life and creativity, thoughts about the younger generation, views on humanity, kindness and pedagogical views of the scientist.
Keywords: Ishanbay Karakulov, Ruhani zhangyru, folk pedagogy, parenting, patriotism, culture, spiritual wealth, human existence, ethno-cultural traditions, native land, youth, the book of «Syrlasu».
Ишанбай ^аракулов жэне урпак тэрбиеа
А.Т. Тайжанов, Б.И. Шэмш
Марат Оспанов атындагы Батыс ^азакстан мемлекетпк медицина университета, Актебе, ^азакстан
2017 жылдьщ 12 csyip^e Мемлекет басшысыньщ «Болашакка багдар: рухани жащыру» атты макаласы жары; кердг Бул макалада елiмiздщ алдагы уакыт-та дамуы ушгн кажетт шарт - сананыц жащыруы, оныц шшде ХХ1 гасырдагы улттык сана туралы басты басымдыктар тутас когамныц жэне эрбiр казакстан-дыктыц санасын жаца заманга байланысты жацыртудыц басты устанымыныц керсеткiшi екендiгi айтылады.
Бiздщ Марат Оспанов атындагы Батыс ^азакстан мемлекеттж медицина уни-верситетгнде де осы Багдарламаны жузеге асыру максатында накты iс-шаралар жоспары жасалды. Бул жоспар аясында колга алынган жобанын бiрi «Батыс ^а-закстан денсаулы; iсi мен медицинасыныц дамуы: тулгалар мен тагдырлар» деп аталады. Жоба аясында «Батыс ^азакстан медицина журналы» бетгнде «Рухани жащыру» айдары ашылып, онда ез елкемiзден шыккан танымал дэрггерлер, медицина саласына ерекше енбек сiнiрген тулгалар туралы макалалар сериясын жариялау жумысы басталды. Осы максаттагы жумысты бiздiн жерлесiмiз - медицина гылымдарыныц докторы, профессор, КСРО Медицина Еылым Академи-ясы мен ^аза; ССР Еылым Академиясынын корреспондент MYшесi - Ишанбай ^аракулулы ^аракулов туралы жазылган ма;аладан бастаганды жен кердiк. Макала ^азакстан Республикасынын Президентi Н.Э. Назарбаевтыц «Болашакка багдар: рухани жащыру» багдарламалык макаласыныц непзгнде жузеге асырылып жаткан «Туган жер» багытыныц аясында, туган елкемiздiц танымал тулгаларыныц бiрi, дэрггер-галым - Ишанбай ^аракуловтыц емiрi
О
Шэмш!' Б.И.
e-mail: [email protected]
Received/ Келт tyctî/ Поступила: 12.11.2018
Accepted/
Басылымра к,абылданды/ Принята к публикации: 21.11.2018
ISSN 1814-5620 (Print) © 2018 The Authors Published by West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University
мен шыгармашылыгыныц кей беттерш, урпак тэрбием, улт болашагы туралы ойларын, галымныц адамгершiлiк, iзгiлiк, педагогикалык мэселелер жайлы пiкiрлерiмен таныстырады.
Негiзгi сездер: Ишанбай Царацулов, «Рухани жацгыру», халъщ педагогикасы, тэрбие мэселелерi, патриотизм, мэдениет, рухани байлыц, адам болмысы, этномэдени дэстYрлер, туган жер, жастар, «Сырласу» ктабы.
Ишанбай Каракулов и воспитание подрастающего поколения
А.Т. Тайжанов, Б.И. Шамши
Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова, Актобе, Казахстан
12 апреля 2017 года вышла программная статья Президента РК «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания». В этой статье акцентируется внимание на ключевом условии дальнейшего развития страны - модернизации сознания, основных приоритетах национального самосознания XXI века, которые являются индикатором основного положения современного общества и самосознания каждого гражданина Казахстана.
В Западно-Казахстанском государственном медицинском университете имени Марата Оспанова разработан конкретный план действий по реализации программы «Рухани жацгыру». Один из проектов в рамках этого плана «Развитие здравоохранения и медицины Западного Казахстана: люди и судьбы». В рамках данного проекта на страницах «Батыс Казакстан медицина журналы» открылась рубрика «Рухани Жацгыру», в которой началась публикация серии статей об известных врачах страны и людях, имеющих особые заслуги в медицине. В связи с этим, мы начинаем данный проект с публикации статьи о нашем соотечественнике, докторе медицинских наук, профессоре, член-корреспонденте АН СССР и Академии наук Казахской ССР - Каракулове Ишанбае Каракуловиче. Также в статье показаны отдельные страницы из жизни и творчества И.И. Каракулова, его мысли и педагогические взгляды о человечности, подрастающем поколении и доброте.
Ключевые слова: Ишанбай Каракулов, программная статья Президента РК «Рухани жацгыру», народная педагогика, вопросы воспитания, патриотизм, культура, духовное богатство, бытие человека, этнокультурные традиции, родная земля, молодежь, книга «Сырласу».
КР Президенпнщ «Болашакка багдар: рухани жацгыру» Багдарламалык макаласында: «Эрбiр елке-нщ халкына суыкта пана, ыстыкта сая болган, еамде-рi ел еанде сакталган бiртуар перзентт^ бар. Олар-дыц бэрш жас урпак бшп есуге тшс» [1] - делшген. 0цiрiмiз Yшiн есiмi ел еанде калган сондай азаматтар-дыц бiрi - медицина гылымдарыныц докторы, профессор, КСРО Медицина Fылым Академиясы мен Казак ССР Fылым Академиясыныц корреспондент-мYшесi - Ишанбай Каракулулы, шын мэнiндегi, шын магына-сындагы халык, ел адамы болып калыптаскан кiсi еда. Ол кешеп Кецес заманында елдiц ортасынан шыгып, журтын улы мураттар жолындагы Yлкен iске бастап,
елiнiц мэртебесш кетерген азаматтардыц катарынан ойып орын алды. Оныц ерен ецбегi, жеке басына тэн кабiлеттерi мен касиеттерi ел арасында неше тур-лi эцгiмелер мен ацыздарды тудырды. Эзшен бурын сол эцгiмелерi елге жайылып, ылги да жаксылык пен куанышты, муцнан герi шаттыкты, кецiлдi кYндердi ацсап отыратын халык назарына Ыкт! Парасаты мол, жаны жаркын адамдардыц табигаты да бай, мYмкiндiгi де кеп, жан-жакты болып келедi той. Олардан артын-дагы урпагына тэлiм-таFылым, Yлгi калады. Ишанбай ага да - сондай жандар катарындагы тагылымды тулга.
Профессор Ишанбай Каракулулы «Сырласу» атты штабында: «Бул жаска келгенше жаксы еткiздiк пе, жаман етшздш пе, эйтеуiр бiрталай емiрiмiздi етшз-дiк: мал бактык, гылым кудык, акыл-ой мухитынан iнжу-маржан CYЗген галым атандык, желкiлдеп ескен жас курактай жас урпакты тэрбиелеуге азды-кеп-т Yлес коскан болдык. Кешкен елдщ соцында, атан тYЙенiц комында туып ек, елмен бiрге есеип, кеп-пен бiрге керкейдiк. Ендi карап отырсам, жаска да, жасамыска да акыл айтар аксакалдардыц бiрi болып калыппыз. Сексеннiц сецгiрiнен еткен жолымызга кайырылып бiр карайтын кезец де келiптi. ¥зак емiр жолында жанды жадыратар жаксылык та, орны тол-мас екiнiш те, тшт уялып еске алатын жайлар да аз
болмаганга уксайды. Ойлап карасам, солардыц кай-кайсысы да узак емiр сапарына аттанган жас Yшiн тэлiм-тэрбие, Yлгi-енеге бола алатын сиякты. Эйтке-нi, «жаксыдан YЙренiп, жаманнан жирену» талапты жаска тэн касиет кой. Казак: «Кеп жасаганнан сура-ма, кеп кергеннен сура» - дейдг ШYкiр, жас аз емес, керген-бшген одан да кеп сиякты. Жолымыз тYсiп, отанымыздыц калаларында, ауыл-селоларында бо-лганда, космонавтармен кездескенде, Азияныц, Аф-риканыц жэне Европаныц елдерiн аралаганда баска-лардыц эр алуан сурактарына жауап бере жYрiп, езiц де кеп нэрсеш YЙренгенiцдi байкайсыц. Лекциялар, баяндамалар кезшде, дастаркан басында, серуен сэт-тершде айтылатын эцгiмелер Yнемi бiр арнага барып тогысатын сиякты. Ол - жастар тэрбиеа. Бул тегiн емес. Халкыныц, елiнiц болашагын ойлаган азамат-ты урпак тэрбиесi енжар калдырмак емес. Оныц бер жагында адам баласы жинактаган акыл-ойдан YЙре-щда Yмiт еткен эрбiр жас ез тэрбиесше немкурайды карай алмайды. Демек, жастар тэрбиеа - емiрдiц езшдей кец де кYPделi угым. Оган кыска эцгiмелер кезiнде толык эрi жан-жакты жауап беру мумк1н емес. Кещлде журген ойларыцды, емiрден тYЙгендерiцдi бiр отырыста баяндап беру тагы киын. Оныц Yстiне аудитория да шектеулг Сондыктан жастар тэрбиесiне катысты сурактарды жазып журейiн, орайы келсе зер-делi жастарымызга кецесiмдi айтармын дедiм. Осыган бекiндiм де, окушыммен ойша сырласа отырып, колыма калам алдым» [2] - деп жазыпты.
Тегiнде урпак тэрбиесi, жастар тэрбиеа жайын-да айтканда ескерер бiр жай, тэрбие женiнде ай-тылар акыл-кецес, ой-пiкiр когамныц жастарга койып отырган талабынан алшак кетпеуге тшс. Оныц Yстiне тэрбие - ез принциптерi мен зандылыктары бар гылы-ми категория. Сондыктан да болар, Ишанбай ага емiр тэж1рибеанде байкаган нэрселерiн жазганда тэрбие-нщ гылымилык жагынан герi элi зерттеле коймаган халык педагогикасы тургысынан ой айгуга тырыскан. Эрине, булай етуге оныц толык кукы бар ед^ Маман-дыгы дэрiгер болганымен, ол басшылык жумыстарда болды, ел-халыкпен Yнемi байланыста болды, бэрiнен де бурын устаз, педагог-галым болуы. Ол алгы ойшыл-дардыц, эсiресе казак зиялыларыныц жастар тэрбиесi женiнде айткандарынан терец хабардар еда. Профес-сордыц пайымдауынша, тэрбие - ешкандай декретпен шешуге болмайтын узак мерзiмдi, киын, шыдам мен шеберлiктi керек ететiн iс. Эрекетшш адамга эсiре такуалыктыц кажетi жок, шынайы сенiмнен туындай-тын емiрге куштарлык, сергектiк керек.
Ол тэрбие мэселесше зор жауапкершiлiкпен, бел-гш бiлiммен, даярлыкпен келу кажет, сондыктан бул юте эртYрлi эдебиеттердi, букаралык акпарат курал-дарыныц хабарларын, халык даналыгы - макалдар мен мэтелдерд^ ец бастысы, емiрден кергендер мен кещлге токыгандарды кецiнен пайдалану кажет деп есептейд^ Осы тургыдан ол отбасы тэрбиесiне, бала мен анага деген камкорлыкка жан-жакты токталады. Еалым-педагогтыц ецбек тэрбиесiне, патриоттык, эти-
кальщ, эстетикалык тэрбиелерге, эаресе жастарды отбасын куруга даярлауга, демографиялык саясатка, гигиенальщ, жыныстык тэрбиеге, ата-ананын бала eмipiвдeri pвлiнe, тагы баскаларына катысты ойлары квнiлгe конымды. Тэpбиeнiн eкiншi жаты - ултымызга тэн кадip-каcиeттep мен cалт-дэcтYpлepдi сактау, бiлу. Тэлiмгep ага осыган байланысты халкымыздын ко-накжайлыгы, татулык пен меймандастык, тыныштык, бауырмалдык каcиeттepiнe ерекше токталады. Тойдын тэрбиелш мэнi, салт-жоралгылар, тeгiн бiлу сиякты жактарды да назардан калдырмаган.
Ецбек тэрбиеа жайында профессор былайша то-лганады. Эуeлi «адамды адам еткен - ецбек» дейпн кагида ойга оралады. Шынында, eцбeкciздiц сикы да сумпайы, кврген кYнi де карац гой. Еpiншeк eздi, жа-тып iшep жалкауды кай халык болсын ец каcиeтciз са-наган. «Ершгеннщ epнi жiбiмec», «Жалкаудыц жаны-на барсац, сылтаудыц астында каласыц» деп тепн айтылмаса керек. Мiнe, сондыктан да ецбек тэрбиеа - ^лй тэлiм-тэpбиeнiц атасы. Жас урпакты ецбек-ке баулу, жасампаздыктыц сара жолына багыттау -барша халкымыздыц каcтepлi борышы болуы керек. вйткeнi, ецбек - когамныц материалдык жэне рухани байлыгыныц нeгiзгi кайнар кeзi, адамныц элeумeттiк абырой-атагыныц басты eлшeмi, оныц касиетп мшде-тi, жеке адамга улттык тэрбие бepудiц ipгeтаcы.
Баланы ерте бастан ецбек дагдысына Yйpeту - тэлiм тэpбиeнiц бастауы. Оныц колына акша устатып, нан сататын дYкeнгe жумсацыз, корыкпацыз, сауда жасап кайтсын - дeйдi тэлiмгep. Сонда бала нанныц наркын бiлeдi, сатушымен алыc-бepic пpоцeciндe карым-ка-тынас жасау дагдысын алады. Fалым осы ойын мына-дай мысалмен тиянактай тYceдi. «Бiздiц уйде туратын К. деген квршшщ улы болды, бала eмipгe бeйiмciз, орашолактау болып ecтi. Балада ецбек дагдысы жок. Мен eз басым, сол баланыц бipдe-бip рет вдкеннен CYт, не нан сатып экеле жатканын кepгeн eмecпiн. Yrne керек-жаракты Yнeмi эке, шеше кезектесш тасып жYpгeнi. Эрине, бул ата-ананыц катeлiгi. Мундай ка-тeлiк жекелеген ата-анага тэн болса Yндeмeй-ак коюга болар eдi. Соцгы жылдары бул унамсыз кубылыс тым етек алып кeттi. Kазipгi жастардыц арасындагы тогы-шарлык, ДYниeкоцыздык, салгырттык сиякты келецаз пигылдардыц бip ceбeбi осында емес пе екен?» [2,10 б.] - деп аяктайды eз ойын.
Тэлiмгep-уcтаз тэpбиeнiц барлык буындары сиякты ецбек тэрбиеа мен патриоттык тэрбиенщ арасында ажырамас байланыс барын кepe бшда. Патриоттык тэрбие жалпы алганда eзiнiц Отанын, халкын суюге баулу деген магынада айтылатын болса, бiз ушш ол eлiмiздi, каhаpман халкымызды, мызгымас бipлiк пен достыгымызды, жастарды жауынгерлж жэне ецбек са-яты ушш мактаныш ceзiмiнe баулу деген ^з. Патрио-тизмнiц магынасы эpi кец, эpi терец. Ол кeп нэрсеш камтиды.
Элбетте, патриотизм бip кунде пайда бола калатын нэрсе емес, ол - мыскалдап жиналатын кадipлi касиет. Патриотизм кYндeлiктi тэpбиeлiк мацызы бар туpлi
шаралардьщ, игшкп ютердщ, енбекке, спортка бел-сене катысудын нэтижесiнде калыптасады. Нагыз патриот 63ÍHÍH адамгершiлiк касиетш барлык жерде, бар-лык жагдайда керсете бiледi. Ол енбектегi ерлтмен гана емес, семьядагы, жумыстагы, жол сапардагы, эр кездегi эдептiлiгiмен баскаларга Yлгi болады. Патриотизм дегенiмiздiн e3i осындай сан алуан Í3ri iстердiн бэрiнiн жиынтыгы iспеттi нэрсе. Осындай патриоттык касиеттердi бойына жинаган асыл азаматтарга елiмiз кенде емес.
Адам баласы гасырлар бойы ез денсаулыгынын мыкты, eмiр жасынын узак болу жолдарын iздестiру-мен келедг Адамдардын eмiр тэжiрибесi, медицина гылымынын жетiстiктерi узак гумыр жасау мен ден-саулыктын ен негiзгi кепш - дененiн козгалысы, ягни, ецбек екенiн дэлелдеп бердi. Ендеше ежелп адамдардын дене шыныктыру мэселесше кeнiл бeлгенi тек-тен-тек болмаса керек.
Дэртер-устаз денсаулык мэселесiне ерекше кeнiл бeледi. Дене мушелершщ берiктiгi, булшыкет-терiнiн шымырлыгы жэне мыкты денсаулык бiрiн бiрi толыктыратын, бiрiнен бiрi бeлiнбейтiн угым, сулулыктын айкын нышаны. Орыс халкынын «Деш саудын - жаны сау», тyрiктiн: «Деш саудын - аднш шат», арабтын: «Денсаулыкты бузганын - eзiндi-eзiн тонаганын», казактын: «Бiрiншi байлык - денсаулык» деген макал-мэтелдерi ыкылым замандардын сынынан eткен, шындыгы мен erared мол сeздер - дейдi ол.
Кэсiптiк багдарлау, ягни адамнын мамандыкка икемдiлiгiн аныктау бул - адп халыктардын ерте за-маннан адздеген максаты. Кeне дэуiрдiн eзiнде-ак журт енбекке, эсiресе эртYрлi мамандыкты калайтын енбекке, барлык адамнын икем-кабшеп бiрдей бола бермейтiнiн тYсiнген. Айталык, eмiр баки мал eсiру-мен кун адрген ата-бабаларымыз кeрiнген жылкынын жYЙрiк, жорга бола бермейтiнiн, немесе, адршген мал-дын CYттi болмайтынын ерте заманнан-ак ангарган. Сол сиякты журттын бэрi бiрдей шешен, энш^ кYЙшi, палуан бола алмайтынын зердесше тYЙген.
¥стаз-профессор енбек етуге толык мYмкiншiлiк туган казiргi жагдайда шм болса да eз мамандыгын CYЙе бiлгенi жeн деп есептейдi. Эрине, жаксы адрмей-тiн нэрсенi CYЮ мYмкiн емес. Ал eзi калаган маман-дыгы бойынша жYмыс ютеу адамга лэззат бередi, онын нэтижес де eте мол болмакшы. взшщ кабше-тiне лайык CYЙген мамандыгы бойынша енбек ететiн адамдар жумыста тез шаршамайтынын, eмiрi де узак болатынын дэрiгер тiлге тиек ете сeйлейдi жэне де адамнын eз мамандыгына деген ынта-ыкыласына сол мамандыктын кадiрiнiн артуы жэне онын халык ша-руашылыгындагы манызы, жумыскердiн бшмдшп, ой-eрiсi, эстетикалык талгамы эсер ететш де сeзсiз дейдi дэрiгер-устаз. Бiзде казак техникалык интелли-генциясын даярлау iсi мэз емес [2;16б] - деп жалгайды ол eз ойын. Менделеев кестесiндегi элементтер тYгiл дерлж табылып отырган республика жагдайында бул - ойланатын мэселе.
Адамнын жаксы, жаман болуы элеуметпк фак-
торларга, тэрбиеге тiкелей байланысты. Тэлiмгер бул мэселеге катысты ойын былайша таркатады. Yлкен-дер балага Yлгiлi болу Yшiн олардын алдында вздерiн дурыс устай бiлгенi жвн. Ата-ана жарасымды киiм киюiмен, мезгшнде тамактандыруымен, Yй iшiнiн та-залыгымен, тэртiптiлiгiмен, взге адамга деген штипа-тымен, сыпайы мiнезiмен, жылы свзiмен бала квзiнше вз абыройын берш устауга эрдайым мiндеттi.
Баланын Yйден квргенi, етене жакындарынан ес-тггеш - ол Yшiн тэрбиенiн ен Yлкенi, ягни баланын дурыс адам боп калыптасуы Yй тэрбиесiне байланысты. Кыскасы, бала ата-анасынын урыс-керганщ емес, тату-тэттi тiршiлiгiнiн куэсi болуга тиiс.
Баланы канша жаксы квргенмен, онын елеул1 кате-лiктерiн аяксыз калдыруга мYлде болмайды. Бiрак ол Yшiн урып-согып, корламай, камкор свзбен тYсiндiру кажет. Сол кiнэсi Yшiн балага: «Маубас», «бокмурын», «ынжык» деп журт алдында жеку, урысудын тэрбие деген угыммен Yш кайнаса сорпасы косылмайды.
Мэдениеттi, эдептi семьяларда ата-ана вз бала-лары Yшiн тэртштшк пен сыпайылыктын, ынты-мактастыктын, кайырымдылык пен камкорлыктын, адалдык пен адамгершшктщ Yлгiсi. Осындай внеге-лi семьяда вскен балалардын квбiсi-ак есешп жубай тандаган сэтте улдары вз аналарына, кыздары эке-лерiне уксас адамдармен семья куруга тырысатыны аньщталган. Мiне, уй тэрбиесiнiн кудiретi осында жатыр.
Тэлiмгер - устаз семьядагы тэрбие жан-жакты, кен магынасында алганда когамдык тэрбиеге катына-сты деп есептейдг Семья - когамнын бiр арнасы гана емес, ол онын взщдк тэрбие уясы да. Бвбектер, сэби-лер Yшiн олардын вмiрiндегi тунгыш элеуметтiк орта бола отырып, семья олардын дуниетанымынын, мо-ральдык, эстетикалык талгамынын, мiнез-кулыкынын негiзiн салады. «Отан - от басынан басталады», - деп дана халык бекер айтпаган. Бала тэрбиесi - Отан MYД-десi. Демек, бул - баршамыздын ортак максатымыз.
Семья когам байлыгы болып табылады. вйтке-ш семья - баланын ушар уясы, тэрбие мектеб^ нак осында онын мшез-кулкы калыптасып, Yлкен вмiрге даярлыктан втедi. Fалым-устаз когамнын семьянын босагасынын берiк, рухани жагынан кiршiксiз таза болуына мYДделiлiгiнiн басты себебi де осында дейд^
Дэрiгер-устаз ултымыздын кайсы^р дэстyрлерiн, олардын вмiр салтымен, казаки болмысымен терен уштастыра отырып, медициналык тургыдан тYсiнiк бередi. «Казактын квне салты бойынша, тунгыш бала атасы мен эжесшш делiнедi. Буган жас жубайлар бала iште жатканда-ак квне бастайды. Халкымыздын бул салтында ешкандай огаштык жок сиякты. Бул -жас келш мен жас куйеудщ емiн-еркiн ойнап-кYлуi Yшiн де, кYнделiктi жвргек бейнетiнен кутылу Yшiн де жещддк беретiн гурып. Сонымен катар ертерек-те жылына жетпей-ак емшек сYтiмен келесi баласын квтеретiн болган. Онын Yстiне жас сэби жубайлар мен ата-ананын арасында дэнекерлiк кызмет аткарган. Мунын взi жас отаудын iргесiн бвлек салуына мум-
шндш бермеген. Тагы бip гажабы, картайып калган ата-ана жас нэресте CYЙiп, кeцiлдepi кeтepiлiп, кайта маркаятын болган. Муны гылым да дэлелдеп отыр. Ондай жас нэресте CYЙгeн ата-ана: «Немерем мекте-пке кашан барар екен, кашан ер жeтiп YЙ болар екен?»,
- деген Yмiтпeн eмip CYpгeн. Будан соц шeбepeмдi адр-сем деген тiлeк те пайда болады. Мундай кариялар -нагыз бакытты кариялар да, осындай ата-аналары бар жастар жулдызы оцынан туган жастар - дeйдi кeнeкeз Mmi кepгeн кария.
Жас жубайлардыц ажырасып, семьяныц бузылуы
- Yлкeн каарет. Ол эcipece бала Yшiн Yлкeн психоло-гиялык киындыктар экeлeдi. Болашагын ойлаган адам бакыт кiлтi эр адамныц eз колында eкeнiн тYciнгeнi абзал. Басканыц акылымен бакытты болам деу жацсак тYciнiк. Ендеше, семья болдыц екен, басыца конган бакыт кусын жубайыцмен коса уста - деген кецес бе-peдi, дэpiгep-уcтаз.
Адамды рухани байлыкты игеруге, эceмдiк дуние-сш тYciнугe баулу, оны когам муддeci мен eз мудде-ciнe орынды пайдалана бiлeтiн бiлiмдi, мэдeниeттi, рухани дуниес бай адам eтiп даярлау деген ceз. Ал, булардыц бэpi ецбекпен кeлeдi. Тэлiмгep - устаз ецбек, эстетикалык тэрбиенщ нeгiзi - деп тYciнeдi. вйткeнi, тек ецбек суйпш, бiлiмдi, мэдeниeттi адам гана когамныц толыкканды мYшeci. Егер осылай ту-ciнceк, - дeйдi ол, - эстетиканыц eгiзiнiц сыцарын-дай одактасы - этика деуге болады. «Этика» - грек-ше «erere», «эдет-гурып», «мiнeз-кулык» деген ceз. Баска да бшм салалары сиякты, этика эр тYpлi эле-умeттiк-таpихи жагдайларга байланысты eтe куpдeлi эpi узак жолдан erri. Оныц калыптасуына, дамуына кeптeгeн адамгepшiлiк максаттар мен мураттар ыкпал eттi. Бiздiц этикалык-эстетикалык муратымыз - сырт кepiнicтiц эдeмiлiгi мен рухани кемелдшктщ табиги бiтe кайнасуы. Ондай адам - жeтiлгeн, кабшетп, пара-сатты адам.
Осыган байланысты cэндi эуеспк жайында пiкipiн былайша баяндайды. Адам жарасымды тэуip киiнe бь луi керек. Буган кiмнiц таласы бар. Эйтсе де бYгiнгi жастарга: эдeбi мен эдeтi кeпкe Yлгi жас урпак eкiлдe-pi eкeндepiндi кашан да, кайда болса да есте сактацдар дeгiмiз кeлeдi. 9зiндi баскаларга Yлгi ет, баскаларды кызыктыратындай эдептшктщ иeci бол, дeймiз. Ден-саулыкка, тазалыкка, сыпайылыкка зиянды epci эдет кай жерде де жeткiлiктi. Кыс пен кYЗдiц суык кундерш-де де келте ш^екке кызыгып, денсаулыгына зиянын тигiзiп алган, боятамын деп эсем шашын элeмiштeп алган, шршктерш жулып eндi оны кайта ecipe алмай жуpгeн бикештер аз ба? «Эсемпаз болма эрнеге», - деп кайран Абай осындай урпактарына ескерткен сиякты болады да турады. Kазipгi бipкатаp жастарымыздыц жаца сэн деп кшп жуpгeн киiмдepi олардыц бэрше бipдeй жараса бepмeйтiнi де еске тYceдi. «Бес саусак бipдeй емес» - демекш^ бipeудiц бойы кыска болса, eкiншi бipeу толык, тагы бipeудiц аягы кыска болып келед^ Ендеше соныц бэpi де бip калыптан шыккан-дай болмай, эршм мумкiндiгiншe eзiнe лайыкты киiм
тацдап кисе, жарасымды емес пе? Тек тйшшшермен акылдасып, етек жаганы калай пiшкeндe eзiнe коным-ды болатынын ойластырса, эдептен озбауды ескерсе, жeтiп жатыр. Басканы кайдам, eз басым жастардыц, эcipece кыз балаларымыздыц эдeптi, сыпайы-сынык болганын eтe унатам. «Эйeлдiц бойында элciздiктi унатам» дегенде, дана Маркс оларды тiптi де кeмciтiп айтпаган гой. Эйeлдiц сыпайы козгалысы мен cэндi жуpici оныц кулын мушeciнiц Yнciз музыкасы сиякты емес пе? «Сымбат» деген бip ауыз ^зд^ eзiндe кан-шама эceмдiк жатыр. Тагалы аяк киiм киiп, тайрацдап жуpгeннiц, жаска лайыксыз ceз айтып, тасырацдаудыц эстетикага уш кайнаса сорпасы косылмайды. Бул тэлiмгep-уcтаздыц будан ширек гасыр бурын айткан акыл кецестерг Соган карамастан бYгiнгi кYнмeн ун-дeciп тур. Бiздiц оган косып-аларымыз жок.
¥лагатты устазды адам болмысы да ерекше ойлан-дырады. Оныц ойынша адам - ец эуeлi адамгершш-гiмeн, парасат биiгiмeн кepiктi. Демек, нагыз азамат деп коллектившш адамды, Отанныц мYддeciн жеке басыныц мYддeciнeн жогары багалайтын адамды айту керек. Мэселен, тiгiншi eзгeлepдiц сымбатына кepiк коскан eнepiмeн, акын-жазушы салмакты ойымен, эсем ceзiмeн бакытты. ¥стаздыц мepeйi eзi тYлeтiп ушырган шэкipттepiмeн биiк. Ал eндi бipeудiц сырт бiтiмi каншама эдeмi болганымен eзi ушып-конба бе-peкeciз болса, оны эдeмi деп ешк1м айта алмайды. Демек, сулулык, эceмдiк, адркемдж дeгeнiмiз - табиги YЙлeciмдiлiк, диалектикалык бipлiк. Шын сулулык дарыган адамда жан сулулыгы мен тэн сулулыгы бipдeй болмак. Адамзаттыц аскан парасатты ул- кыз-дарыныц гасырлар бойы арман еткеш де - осы жан-жакты сулулык.
Экономикалык бiлiмiмiздi кэдеге асыру Yшiн бiз-ге экономикалык тэрбие ауадай кажет дeйдi тэлiм-гер-устаз. Ал, бул eзi оп-оцай юке аса салатын нэрсе емес. Kазip мектептерде ецбек eнiмдiлiгi, eзiндiк кун, eнiмнiц сапасы, шаруашылык есеп сиякты экономикалык тусшшгермен таныстыру ici колга алынып отыр. Бул - куанарлык жай. КYнi кешеге шешн бул мэселе-ге, экономикалык тэрбиеге мулде бет бурмай кeлдiк. Бiздe музыка мeктeбi, спорт мeктeбi, математика мек-тeбi бар. Ал экономика мeктeбi жок. Казакта: «керек тастыц ауырлыгы жок», - деген накыл ceз бар. Тама-ша айтылган гибратты ceз. Бipак бiз ата-баба айткан-дарыныц бэpiн орындай бермейпн халыкпыз» [2;34б] - деп киналады тэлiмгep.
Ишанбай Карагулулы осы туста eз eмipi туралы былайша сыр шертед^ «Бepтiн келе кызмет ютеп, мал таптык, акша таптык. Мен колыма акшаны есейген шакта устадым. Содан ба, осы кунге шeйiн акшаны устай алмай кeлeмiн. Осы бip мацызды мэселе тeцipe-гiндe ой кешкешмде жеке адам емес, семья емес, букш бip eлдiц укыптылыкты eмip зацы eткeнiнe кайран каламын. Мэселен, бiзгe караганда eзбeк агайындар анагурлым укыпты. ¥кыптылык улкен категория. Ол белгш бip нэpceнiц туптеп келгенде, eмipдiц кадipiн бiлугe кeлiп саяды».
Тэрбиенщ мацызды саласыньщ 6ipi - жасeспiрiм-дерге, жастарга кукыктык тэрбие беру мэселеа де профессор назарынан тыс калмаган. Кукыктык норма-лар эдеттшк принциптерiне CYЙенедi, эуелi от басын-да калыптасады. Ендеше, окушы жастардыц тэртiп бузуынын бiр жаты семьяда жатыр.
Ка^рп студент, - дейдi устаз, - ертенгi маман, ен-дiрiс жетекшiсi, басшы. Демек, жогаргы оку орнын тамамдаган оган кэаби мамандыкпен катар кукыктык бiлiм де ете керек. Халык шаруашылыгынын кай саласында жYрсе де эр маман, эрбiр басшы шару-ашылык жэне енбек зацдылыгын булжытпай орын-дауга борышты. Сондыктан Казак ССР Юстиция министрлшнщ усынысы бойынша сол кездеп Казак политехникалык жэне Алматы Мемлекетпк халык шаруашылыгы институттарында кукыктану кафедра-ларынын ашылуы - куптарлык ю [2;46б.] - дейдi ол. Кукыктык мэселелердi сез ету, оны тындаушысына жеткiзiп бере бiлу - аса киын енер. Буган тек кана 6í-лiмдi болу жеткiлiксiз, сонымен бiрге тэж1рибе, кeптi кeргендiк, адамдардын жyрегiне барар кiлттi таба бшу манызды. Насихат кургак болмай, накты мысалдармен тужырымдалса, журттын кeкейiне угымдырак бола-тыны белгiлi.
Ишанбай Каракулулы ен алдымен жастардын жас бола бглуш, ез аттарына сай болуларын арман-дады. Былайша айтканда, «от шайнап, жалын бYркiп» ессе, жастыктын тузын актаса, ел1не елеулi, халкына калаулы азамат болуга талпынса - деп пледа. Тэлiм-гер-устаз: «жшт кадiрлi eнерiмен», «жiгiт сегiз кыр-лы, бiр сырлы болсын» дейтш казак накылдарынын ел арасына кеп тарауын бул мэселеге халыктын ерте заманнан-ак зор мэн бергенiнен деп тYсiндiредi.
Тагылымды устаздын бул мэселе тещрепндеп ой-лары темендепдей. 9з баламызды кандай жаксы кeрiп элпештесек, жас кауымнын бэрiн де соншалыкты элпештеп eсiруiмiз керек. Жастарды жалпылама айыптаудын орнына олармен бiрге отырып, коян-кол-тык араласа жYрiп, жас урпак тэрбиесiн жолга кою -алдымен Yлкендердiн мiндетi. Жастар тэрбиесше кан-шама енбек пен кYшiндi жумсасан да кeптiк етпейдi. Эйткеш ол бYкiл халыктык игiлiктi ю, болашагымызга арналган енбек. взiмiз керген, кезiнде елiктеп сонынан ерген ез агаларымыздын жалпы журтка ене-red аз болмайтын. Бул орайда эаресе халкымыздын рухани казынасына Yлкен Yлес коскан, тагылымын элем таныган Мухтар Эуезов, Каныш Сэтбаев, 1лияс ЖансYгiров, Сэбит Муканов, Fабит МYсiрепов, Ахмет Жубанов, Евней Букетов, 1лияс Омаров кандай едг Ал ендi осы аталган ардакты аксакалдардын, агалардын iзiн басып, олардын iзгi касиеттерiн сактап, олкы же-рлерiн ез шеберлiктерiмен толыктырып, халкымыздын рухани казынасын молайтуга Yлесiн косып, каулап eсiп келе жаткан кептеген жастарымызды бiз ага буын eкiлдерi мактан етсек жарасымды емес пе?!
Адам. Табигат. Когам. Бурын-сонды болып керме-ген езара тэуелдшкп бастан кешiрiп отырган казiргi кезенде адам ез кызметiнде прогреске CYЙенедi. Сон-
дай-ак ол бостандыкты да жанына серiк етедi. Муны айтып отырган себебiмiз елiмiзде демократия белен алган сайын адам «жогаргы жактан келетiн былай iсте, олай юте» деген нускаулардан да бiрте-бiрте кутылады. Сонда бостандык адамга не бередi? Журт бiлетiн енбек ету, материалдык жэне рухани игшк-тердi эдiлеттi бвлу, адамнын вз кабшетш дамыту жэне оны колдану, дем алу, белгiлi денгейде квнiлiн квтеру кукыктарын бередi, дэстYрлерiн жалгастыруга мумшндш жасайды. Fалым сонын казактар Yшiн бастыларынын бiрi эртYрлi мазмун мен денгейлерде-гi тойлар деп бшеда. Казiргi тойдын конактары квбiне жогары немесе орта дэрежелi бiлiмдi, сауатты, саяси санасы да жогары адамдар - дейдi ол. Демек, олар той баскарушыга сын квзiмен карайды, тамададан квп нэрсе кYтедi. Сондыктан тамада алдымен сауатты, абыройлы, акылды, эр нэрседен мол хабардар адам бо-лганы дурыс. Тамада тойга келген кадiрлi конактарды, ягни взiнен жасы Yлкен агаларды, талапты жастарды баскара отырып, взшщ жаксы касиетщ^мен олардын курметiне бвленуi керек. Онын свзi тойдан кайткан адамдардын квкейiнде сакталып, бейнесi квз алдында тургандай болса кандай ганибет! Аганын бул ес-кертпелерi бYгiнгi тамадаларымызга да ой салар деген Yмiттемiз.
Жанашыр тамада тойдын экономикалык жагына да квнiл аударганы абзал. Далада жаткан мал жок, вдние-нiн бэрi есептеулi. «Заманнын жаксы кезi гой, агайын, жакын жолдастар да жэрдемiн берер», - деп тым тасып твгiлiп жаткан да дурыс емес. Квп шашылган-мен де той кызык бола коймауы мумк1н.
Халкымыздын этномэдени дэстYрлерiн жаксы бiлетiн Ишанбай Каракулулы ултымызга тэн конак-жайлык, сыйластык, туыстык сиякты жайлардын таным-тэрбиелiк, тагылымдык жагына ерекше назар аударады. Ол казактын конакка деген кен пеш-л1н, кошеметiн мактап, осындай асыл касиеттi умыта бастаган бiр казак азаматын энгiмелей отырып, Мух-тар Эуезовтщ: «Конак кYтiп, конакасы беруден ай-рылган казак - квп нэрседен айрылган казак»,- дегенi элi кYнге есiмнен кетпейдi деп тужырады вз ойын.
Казактын улттык касиеттершщ бiрi - онын айрык-ша конакжайлыгы, мейман кYтудi CYЙетiн эдеп дейтiн болсак, ол достыкты CYЮдiн ен басты белгiсiнiн бiрi болып саналуга тиiс. Бул туралы тэлiмгер-устаз, ко-накшыл адамнын эдетте жолдас-жоралары, достары, сыйлас адамдары квп болады. «Таспен урганды аспен ур» - дегендей, кейбiр араздас адамдар дастаркан-дас отырып доска айналатын жагдай да аз болмайды. Осы арада еске алатын нэрсе, казактар вз бепмен келген адамды «кудайы конак» деп атап, оны эдейi шакырылган конактан бетер кадiрлеген. Казiрге шешн ауылдык жерлерде Yлкендер «конак келш калар, ти-мендер, калдырындар!» - деп отырады. Свйтiп казактар YЙiндегi дэмдi, тэттi тамагын конагынын аузына тосатын болган. «ГYл усынган адамнан душпандык кYтпе» - демекш, кол кусырып, конакасы берiп, буйымтай сурап отырган адамнан квбiне-квп до стык
кутуге болады. Халкымыздыц бул кадip-каcиeтi, асылы ^prnrnec елдерге бeлгiлi болган [2;52б.] - дeйдi галым-устаз.
Кец даламызга ^prni елдерден, баска жерлерден дiнi, тш, дiлi бeлeк адамдар кашып келш паналай-тыныныц басты ceбeбi де осыдан. Олардыц iшiндe орыс та, украин да, татар, башкурт, каракалпак, кавказ халыктары да кездескен. Казак мундай адамдар-ды «жерще симай негып журген бейбаксыц» деп кудаламай бауырына тарткан. Олардыц бipазы уйле-нiп, урпак ecipiп келген жервде калып койган. Казак жершде талай революционерлер, eз eлiндe жазыксыз жапа шеккендер камкорлык, курмет адрген, эcipece каракалпак бауырлар бiздi адп сагалаган. Олардыц ур-пактары Акгебе, Орал, Кызылорда, Костанай, Торгай облыстарында осы кунге шeйiн бар [2;18б.] - дeйдi профессор.
Профессор пайымдауынша, эр дэуipгe, эр заманга не мулде жаксы, не мулде жаман деп сыцаржак бага беруге болмайды. Бул мэселеде орыс халкынан кeп нэрсе уйренуге болады. Орыс галымдары Пушкиннщ, Лермонтовтыц сонау epтeдeгi ата-бабаларынан бу-гiнгe шeйiнгi Ypiмбутактаpын зерттеп, улкен шеж1ре жасады. Бул шеж1релерден эр атаныц не кэciппeн шугылданып, калай eмip CYpгeнi туралы толык маглу-мат алуга болады. Муныц тэрбие ушш де мацызы зор.
¥лтымыздыц этномэдени болмысыныц бip ^pirn-ci - бeciк. Fалымныц бул туралы пiкipi де устанымды, гылыми да, практикалык та нэтижелерге ие. Бeбeктi бeciккe бeлeу шыгыс eлдepiндe ежелден бар. Оны казак пен каракалпак - беак, eзбeк пен та-тар - бeшiк, тэж1к - говра, уйгыр - бemYк, азербайжан - бишек, грузин - аквань дeйдi. Бул халыктардагы колданыла-тын бeciктiц бip-бipiнeн бэлендей айырмашылыгы жок. Беакп кeп колданган халыктардыц оган деген курмет де шeкciз. Сол беакте бэpiмiз де eнiп-ecтiк. Беакте жатканда ecтiгeн элдидiц Yнi элi кунге дeйiн кулагымыздан кeтпeйдi. Тшл сол бeciктe жатып был-дырлап тiлiмiз де шыкты. Алгашкы дуние танымымыз да, сол бeciктeн басталды десек те артык емес [2;176б.] - дeйдi галым.
Тэлiмгep-уcтаз ойын ары карай epбiтiп, Бeciк - ка-cиeттi ceз. Ол «Отан» ceзiнiц cинонимi icпeттi. Эдетте бiз «туган жер - алтын беак» дeймiз. КР Президен-тiнiц «Рухани жацгыру: болашакка багдар» Багдарла-малык макаласында да ага буынныц танымал eкiлiнiц осы ceзi: «...казак «Туган жерге туыцды тш» [3] деп бекер айтпаган. Патриотизм кiндiк каныц тамган же-piцe, ecкeн ауылыца, калац мен eцipiцe, ягни туган жерще деген сушспеншшктен басталады» делшген.
Fалым «туган жер» угымын «беак» ceзiмeн бай-ланыстырудыц тeгiн емес екендтне токтала кeлiп, оныц халык тарихыныц, турмысыныц алтын eзeгi екендтне мэн бepeдi. О баста беак ананыц ауыр тур-мысын, оныц кунделшп сансыз мiндeтiн жeцiлдeту максатында пайда болса керек - дейд^
Бeciктiц бас конструкторы абзал ананыц eзi болды десек те кателеспейтш шыгармыз. Ал будан ана не
утты деген суракка кeлeтiн болсак, бeciккe бeлeнгeн бала окыс кулап жаракат алмайды, отка-суга тYCпeйдi, шумек, тYбeктiц аркасында сэби кургак беакте жа-тады. Кeшi-кон кeзiндe жаялык аз жуылып, ана бipаз артык таукыметтен кутылады. Бeciккe сэби бeлeнгeн соц ана алацсыз болып, баска шаруасын eмiн-epкiн icтeугe мYмкiншiлiк алган - деп корытады eз ойын дэрйер-устаз.
«Кeцeciп пiшкeн тон келте болмайды», - деп казак бекер айтпаган той. Жасы Yлкeндepдi сыйлау, олармен санасу салтын кeздiц карашыгындай сактау, оны отау куру жагдайында да колдануымыз керек. Бул - гасырлар бойы булжымай келе жаткан халык тэлiмi. БYгiн Yлкeндi сен курметтесец, ертец ceнi улкен деп eзгe-лер де курметтейтш болады - дей кeлiп, профессор Ишанбай Каракулов eзi туралы: 16 жасымда совет мeктeбiнiц eciгiн алгаш аштым. Жаца eмip кун сайын жацалык экeлдi, мeнiц де eмip агысынан калгым кел-мeдi, медицина техникумына тYCтiм, одан кeйiн медицина институтына кабылдандым. 1937 жылы Алматы медицина институтын бiтipдiм. Сол жылы Казак ССР Денсаулык сактау халык комиссары болдым. Бул жау-апкepшiлiгi мол кызмeттi аткарып жургенде кeптeгeн кiciмeн таныстым - дейдг Бул жерде оныц айтпагы сол таныскан адамдардыц Yлгiлeугe турар улагаттары туралы. Кулак салалык.
Солардыц бipi - деп жазады ол - кeзiндe Коммуниста интернационалдыц хатшысы болып icтeгeн Дмитрий Захарович Мануильский (1883-1959) ед^ Осы бip гажайып жанныц маган деген ыстык iлтипатын еске туарудщ eзi бip ганибет. Оган eзiмдi мэцгi карыз-дармын деп есептеймш десе, балет eнepiнiц атакты шебер^ бишi Г.Уланованыц карапайымдылыгы, сыпайылыгы, iзeттiлiгi кайран калд^1рганын жазады.
«Мeнiц ойымша, Д.З.Мануильский, Долорес Иба-рурри, Хоси Диас, Индира Ганди, Галина Уланова сиякты тамаша адамдармен жуздесу rnrepi умтылган эpбip сергек адам ушш тецдеа жок тагылым, улкен мектеп, ecугe cepпiндiлiк бepeтiн галамат куш едг 0з бiлiмiндi жeтiлдipу жэне саналы турде eлiктeу, eзiндi eзiц тэрбиелеу, болашакка эзipлeу эдici, арэ осылар болар деп ойлаймын» [2;229б.] - деп толганады галым-устаз.
9з замандастарыцды багалай бiлу де - улкен па-расаттыл^1к. Fалым-дэpiгep eзiнiц республикада денсаулык сактау iciн уйымдастырушы, гылым зерт-тeушici, педагог репнде калыптасуына эcepi болган кeптeгeн медицина кайраткерлерш зор iлтипатпeн атап, олардан, адп нэpceнi YЙpeнгeнiн, оларга елште-гeнiн, мYмкiндiгiншe пайдалы деген касиеттерш алуга умтылганын жазады. Ол - Н.А. Семашко, П.А. Владимирский, П.Н. Каминский, Н.И. Гращенков, Г.А. Митерев, А.Ф. Третьяков, М.Д., С.В. Курашов, Е.И. Смирнов, А.Ф. Петровский жэне С.П. Буренков сиякты кецес дэуipiнiц эр кездеп денсаулык сактау юшщ басшыларымен тшелей жуздесш, эцпмелесу бакыты-на ие болган казак азаматы.
Пpинципшiлдiк пен табандылык барынша адал
адамдарда гана болатындыгы белгш. Сондай адам-дарга елiктеп, барынша табанды болуга жэне взiме взiм катан талап коюга тырыстым - дейдi ол.
1962 жылы Ишанбай Каракулулынын <^ндшк достар арасында» деген к1табы орыс тiлiнде жарык кврдi. Ол штапка алFысвздi Лениндiк сыйлыктын лауреаты, ойшыл-жазушы Мухтар Эуезов жазFан едг Ал 1983 жылгы шыккан «Кырык сурак - кырык жауап» штабына алFысвздi белгiлi классик жазушы, Социалиста Енбек Ерi, Мемлекеттiк сыйлыктын лауреаты F.М.МYсiрепов жазFан болатын. Осыны бiлетiн туыстары мен достары: «Каракуловтын к1табына алFы свздi тек классиктер жазады. БYгiнде казак эдебие-тi классиксiз калды. Ендi Ишекеннщ жагдайы калай болар екен?» деп калжындапты. Шынында да ол еш жазушымен де жаксы карым-катынаста болды. Олар заманынан озык туFан тулFалар ед^ СоFан карамастан кайырымды болды. Осындай тамаша жандармен ара-ласа жYрiп те квптеген жайларFа каныкты, азамат, тулFа есебiнде калыптасты.
Белгiлi коFам кайраткер^ улагатты устаз Ишанбай Каракулулы ел болашаFы жастарда деп бiледi. Жас кезде алFан тэрбиенiн кYллi вмiрге, болашак курар семьяFа, всiрер урпакка тигiзер эсерi взгеше болмак. Сондыктан да тэрбие деген свздi квбшесе жастарFа байланысты айтамыз. взiнiн жастык шагын, вз вмь рiн Ишанбай аFа жиi еске алады жэне оны бYгiнгi кYнмен уштастыра баяндайды, бYкпесiз ашыFын ай-тады, ол кез мен Yшiн, бiр жаFынан, куанышты эрi женiл, екiншi жаFынан, ауыр эрi киын заман болды. Женiл болатыны - есiм шргеннен бастап казiргi ^н-ге шешнге бYкiл гумырым квз алдымда сайрап тур. Ал ауыр дейтiнiм - осы сексен жаска дейiнгi бастан кешкен вмiрiм, эсiресе жастык шаFым бейнебiр «тар жол, тайгак кешу» сиякты. Елде аштык болды, жаFдай киындады, амалсыз коныс аударуFа тура келд^ Бiз ка-зiргi Каракалпастанга тYЙемен квшiп 63 кYн дегенде зорFа жеттiк. Сол уакыт шщде кврмеген азабымыз калFан жок. Жейтш тамак аз, су одан да кат, аштыктан швл киын екенш сонда бiлдiк. Катты швлдеп аузын курFаFанда сiлекей шакырып, тандайды ылFалдау Yшiн тiлдiн астына эйелдiн шашын, немесе аттын жалын, тYЙенiн шудасын бYктеп салатынын бiлдiк.
Квп узамай он жаска жетер-жетпей алдымен База-рбайдын, одан сон Твлеу, Сапар, Султан дегендердщ жалшысы болып кун кврдiм. Малды да бактым, YЙдi де сыпырдым, жаялык та жудым, тамак та пiсiрдiм. Егiн егiп, жер суарып, арык каздым. ТYсiнiспестiктiн салдарынан жананы жактагандардын, жана окуFа ум-тылFандардын зэбiр квргенi, каза тапкандары аз бо-ЛFан жок. ОкуFа вз ыктиярымен барFандар да болды. Солардын бiрi мен едiм. Yш айлык курсты бiтiрген сон ТYркменстандагы Ташауыз каласында асханада жумысшы болдым, кешн сондаFы округтiк пар—тия комитетiнде курьер болып журт, кешкi саяси сауат-сыздыкты жою курсында окыдым. 1925 жылы ком-сомолFа кiрдiм. Онан сон КаракалпакстандаFы взiм батрак болFан ауданда жумыс iстеп жургенiмде Орын-
бордаFы интернатка окуFа жiбердi. Онда 1926-1929 жылдары окып, 1929-1930 оку жылы ОралдаFы медицина техникумына ауыстым.
Профессор вз вмiрiн осылайша еске алды. Адам вмiрi кызык-ау. Он алты жаста алты, жеп жасар ба-лалармен бiрге алFаш мектепке барFан, институтка даярлыксыз тYсiп, оны сэттi бiтiрген, вте жауапты кызметтер аткара журiп, 1946 жылы кандидаттык диссертация корFап, диплом алып, онан сон екi жарым жылдын iшiнде докторлык диссертация корFаFан, жоFары атактарFа ие болFан - осынын бэрi, вмiр тэжь рибеа аз кейбiр жастарды тандандыру былай турсын, тiптi сенбеушiлiгiн туFызуы да мYмкiн-ау. Алайда, бул - амалы жоктыктын салдары. Бул сол кезендеп талап-ты жастардын квбiнiн басында болFан жагдай.
Олар вз уакытында улттык мэндегi жан-жакты тэрбие ала алмады. Бiрак бiлмеймiн, тYсiнбеймiн, ша-мам жетпейдi деп кол кусырып та отырмады. Соган карамастан олардын замандастарынын кврген азабы, тамган терi мен аккан каны, еткен енбеп боска кеткен жок.
Эрине, вдние бiр орында турмайды. Бул вдние-ден урпак квшiп, орнына жана урпак келедi. Оларга бурынгы жэне казiргi ага урпактардын кейбiр ютер унамауы да мумкiн. Бул - занды да. вйткенi жер бе-тiндегi тiршiлiк, когам, адамдар Yнемi тынымсыз же-тiлу, жангыру Yстiнде болды.
Ал бYгiнгi жастар бала бакшаны, балалар аланын, мектеп, театр, клуб, радио, телевизорды, квктi ке-зiп журген самолеттi баягыдан бар YЙреншiктi зат-тай квредi. Бул Yшiн жастар к1нэл1 де емес. вйткеш, оларды «Эзiр аска тж касык» етiп тэрбиелеп журген взiмiз гой. Баланы кiшкентай кезiнде кабыргасы ка-тпаган эл1 жас кой деп жумсамаймыз, свйтiп журiп ул-кызымыздын кер жалкау болып вскенiн ангармай да каламыз. Ендi ол жумсасан тiлiндi алмайды, тiлiндi алмайды емес, ютщ квзiн тауып аткара алмайды. Со-дан сон ыза боласын да бар шаруаны взiн ютейсщ. Бул втiрiк пе, агайын? - деп артындагы бiздерге сурак коя ой тастайды. Шындык, сондыктан келюпеске шаран жок. Тек тагыл^1м алу, корытынды шыгару керек.
«Аз ба, квп пе, эйтеуiр ойда журген бiраз жайды агынан жарылып аздердщ ортанызга салганым. Енбе-гiмнiн ел талкысына тYсуi бiр олжа болса, кешнп ур-пакка кврген-бiлген, бастан кешiрген талай жагдайды айтканымнын взi кандай ганибет. Осы енбекпен дуры-стап таныскандардын квпшiлiгi мундагы квтершп от^1рган мэселелердiн болашак Yгiтшiлерi деп угамыз. Бiлген кiсiге бул да аз олжа емес. Свйтш, квптен квщлде журген бiр iстi тындырып, сыншыл да, шын-шыл жас достарыммен кездескенiме куаныштымын» [2;251] - дейдi ол агынан жарылып.
Жастарга арнап: «Жас достарым! ГYлдiн кауыз жарып, жупары анкып, твнiрекке эсемдж, сулулык тарататыны сиякты адам баласынын да жаркырап жайнайтын шагы - мына сенсiндер. Олай болса, бекер масайрап, орынсыз мастанбай, елге, когамга коскан Yлестерiне карандар. Эр жасты халык мактап, сый-
лайтын болсын. «Ецбекпенен ер кeгepep, жауынме-нен жер адгерер» деп халкымыз бекер айтпаган той! Осыны естен шыгармацдар! «Асыл агаш тiк турып курайды»— дeмeкшi, жастай алган тэрбие eмip баки тозбак емес» - деп ecиeт айтады.
Жастарды жан-жакты тэрбиелеу — бупнп тацдагы аса кYpдeлi де абыройлы мiндeттepдiц бipi. Бул жeнiн-дeгi eзiнiц бiлгeндepi мен ойда жYpгeндepiн улагатты устаз журтшылык талкысына салган.
Тэрбие сан алуан. Оныц барлык тYpiн тугелдей камту да мYмкiн емес. Сондыктан ол тек солардыц басты-бастыларына ерекше токталып, келер урпакка байыппен эцпмелеп берген.
«Игiлiккe умтылу - жастардыц бойында кeздeceтiн таптырмас каcиeттepдiц бipi eкeнi ежелден бeлгiлi. Бул ецбекп жазу Ycтiндe бiз болашак жас достарымызга ceндiк. Бiздiц айткандарымыз жас урпактыц кун-дeлiктi кэдeciнe жарап жатса, онда eцбeгiмiздiц зая кетпегендш», [2;253] - деп аяктапты «Сырласу» кь табын устаз. Бiздiц де осы макаланы жазгандагы ойымыз осыган саяды. Саналы да, сапалы улт, бола-шагынан Yмiт кYrтipep жастар eткeн замандарда улт Ymiн, ел игшп Yшiн ерен ецбек еткен урпак eR^eprn улыктаганы, куpмeттeгeнi, умытпаганы абзал. Аза-маттарын, кайpаткepлepiн ардактаган, улыктаган улт болашагы кашан да жаркын болады.
Эдебиеттер mi3iMi:
1. Назарбаев Н. Болашакка багдар: рухани жацгыру. Астана, 2017;21.
2. Каракулов И. Сырласу. Алматы, 1989;256.
3. Назарбаев Н. Болашакка багдар: рухани жацгыру. Астана, 2017;20.
Adebietter tizimi:
1. Nazarbaev N. Bolashaqqa bagdar: ryhani jangyry. Astana, 2017;21.
2. Qaraqulov I. Syrlasu. Almaty, 1989;256.
3. Nazarbaev N. Bolashaqqa bagdar: ruhani zhangyru. Astana, 2017;20.
