CC BY
18FТАХР 18.45.09
ШЕКСПИР ДРАМАТУРИЯСЫНЬЩ АУДАРМА МЭСЕЛЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОНЫЦ ЦАЗ1РГ1 ЦАЗАЦ ТЕАТРЫНДАГЫ
ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ
М.Б. Бекайдарова, А.С. Еркебай Т.ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы, Алматы, Казахстан bekaidarova_art@inbox.ru, aerkebaj @bk.ru
Макалада каз1рп казак театр енервде У.Шекспир драматургиясын аударып, сахналау мэселелерi мен керкемдiк ерекшелiктерiне театртану теориясы негiзiнде сараптама жYргiзiлдi. Сонымен катар казак театр енершде аударма шыгармалардьщ алар орны мен актерлiк iзденiстер жан-жакты карастырылды. Жэне де У.Шекспирдщ «Асауга-т^сау», «Отелло», «Король Лир» сынды шоктыны биiк туындыларынын казак тшндеп аударма щскаларынын керкемдiк денгейi аныкталды. Аталмыш койылымдарды сахналаган режиссерлер мен сценографтардыц пьесаны жанаша окулагы iзденiстерi зерттеледi. Казакстандага казiргi театр енершщ заманауи тенденциялардын талкыланып, перспективалары карастырылады.
Т\шн свздер: казак театры, У.Шекспир, М.Эуезов, аударма драматургиясы, режиссер, актер, сценография.
Юркпе
Кез-келген мэдениет, енер салаларында аударманын алар орны ерекше болса театрда тшт терен манызга ие. БYгiнде элем эдебиетшщ жауhарлары Шекспирден бастап Чеховка дешнп классикалык туындылар эртYрлi тiлдерге аударылып, сахналанып келедi. Аударма пьесаларды казiргi танда кез-келген елдiн театр репертуарынан кездестiре аламыз. Б^ган казак театрынын тарихы толык дэлел бола алады.
¥лы классиктердiн казак тiлiне аударылган пьесалары казак театр сахнасында М.Эуезовтщ бастамасымен 1930 жылдардан бастап койыла бастады. Орыс жэне шетел драматургиясынын сол кездегi ен Yздiк шыгармаларын жэне элемдiк классикалык пьесаларды аударып, сахнага кою аркылы М. Эуезов казак театрынын iлгерi кеткен елдердщ енерiмен терезесi тенелуiн кездедi. Шет тшдерден аударылган пьесаларды кою казак театр тарихындагы манызды кезендердiн бiрi болды десек кателеспеймiз. ¥лы жазушы б^л асыл ой-арманына ен алгаш Погодиннiн, Треневтiн, Киршоннын, Пруттын пьесаларын казакшага аударып, сахнага койгызу аркылы жетп. Б^л бастаманын аса сэтп болып, казак театрынын кернектi табысына айналуы М.Эуезовтi м^нан да жогары шыгармашылык биiктерге жетелеп, онын Шекспирдщ «Отелло», «Асауга-т^сау», Гогольдiн «Ревизор» т.б. пьесаларын аударып, сахнага шыгаруы казак театрын тагы бiр белеске кетергеш белгiлi.
М.Эуезовтiн 1937 жылы жарияланган «Казак сахнасындагы аударма пьесалар» атты ж^мысы кYнi бYгiнге дейiн ез мэнш жоймаган манызды дерек кезi болып табылады. Казак театры жанадан ^йымдаскан кезде онын багыт-багдарын Yйренер, Yлгi алар, есер жолын орыс театрынын тэжiрбиесiнен керген автор, б^л макаласында сахналык енерiмiздi дамытудагы аударма пьесаларды кою жайын аукымды тYPде энгiме етедi [1; 347].
Аударма эдебиетшщ атакты теоретигi К.Чуковский сезiмен айтсак, С.Маршак секiлдi шеберлердiн мыктылыгы «эрiптi эрiппен емес, юморды юмормен, керкемдiктi керкемдiкпен жангыртуында» делiнедi [2; 78]. Казак аударма енершщ шеберлершщ алды М.Эуезов У.Шекспирдiн «Асауга-т^сау» комедиясындагы Грумионын диалогында «Во-первых, знай, что моя лошадь устала, а господин и госпожа упали» деген сездердк «Ен эуелi мэлiм етейiн, менщ атым болдырып, мырза мен эйелi жалп етiстi» - деп аударады [3; 179]. «Жалп етiстi» деген етютш бYкiл керiнiстiн, кимылдын динамикасын жанды суреттеп т^р. ТYпн¥CкадаFы ойды бiр етiстiк аркылы деп басып жеткiзу эдеби шыгарманын керкемдiк сапасын арттырып, маFынасын ашып отыр. Осы мезплден бастап яFни 1930 жылдардан казак сахнасына, казактын сана, эдет-г^рпына, дiнi мен дiлiне мYлде жат орыс, агылшын, француз тiлдерiнен тэржiмаланылFан шыгармалар сахналанып, театр репертуарларынан ойып т^рып орындарын ала бастады. Ол кездеп ахуал тYсiнiктi едi. Тэй-тэй басып ендi Fана енсесiн кетерш келе жаткан казак театрында кэсiби драматургия саласы элi дYниеге келмеген болатын.
Театр тарихы драматургия тарихы екеш белгiлi. Дэуiр талабына сай, халык тiршiлiгiне жэне онын болашаFына байланысты мэселелердi кетерген драмалык шыгармалар казак театрынын тууымен т^спа т^с келгенi тарих беттерiнен аян. Сол жылдары эдебиетте орыс, еуропа Yлгiлерiнде жетiк
тэpбиеленген М.Эyезов, с.^йфуллин, Б.Мaйлин, Ж.Шaниндеp жемiстi ецбек етiп, кэсiби Ka3aK дpaмaтypгиясыныц дaмyынa негiзгi себепкеpлеp болды. Олap жaзFaн шыFapмaлap Ka3aK дpaмaтypгиясыньщ ^лттык ^pbrn бaйытып, шглымын кецейткеш тapих беттеpiнен гян. Ал бYгiнгi кYнгi ayдapмaныц кepкемдiк сaпaсы мен сaхнaдaFы Kepimti теaтpтaнyдa кYн тэpтiбiндегi негiзгi C¥paктapдыц 6ipi болып тaбылaды. Сондыктaн aтaлмыш мaкaлaдa бYгiнгi ayдapмaныц кейбip мэселелеpi теpец зеpттеледi.
Эдiстер
Зеpттеy эдютемесше теaтpдaFы бYгiнгi ayдapмa шыFapмaлapды сaхнaлayдaFы YPдiстi сapaлay Yшiн тapихи-сaлыстыpмaлы тaлдay тэсiлi колдaнылып, pежиссеpлiк кepкем шешiмдеp мен aктеpлiк iзденiстщ бYгiнгi децгешн ami^ayFa мэдени-философиялык тaлдay жaсaлынды.
Нэтижелер
Ka3aK e^pimR тapихынa aлтын эpiптеpмен жaзылFaн к¥тты yaкыттapдьщ 6ipi 1939 жыл. Осы жылы ец aлFaш pет Ka3aK сaхнaсындa элемдiк дpaмaтypгиядa eшпес Í3 кaлдыpFaн aFылшын дapaмaтypгi УШексп^дщ «Отелло» спекгаклшщ пpьемеpaсы болды. Дpaмaтypгтыц осыдaн тepт Faсыp б^ын жaзылFaн пьесaсы Ka3aK сaхнaлapындa дa койылып элi кYнге дейiн e3 к¥ндылыFын жоFaлткaн емес. У.Шекспиp есю, феодaлдык ДYниенiц кYнi бiтетiндiгiне сенш, aкшa мен бaюFa к¥мapлык Yстемдiк еткен бypжyaзиялык жaцa дYниемен келюе aлмaды. Жaзyшыньщ шыFapмaлapындa элемдi жaйлaFaн жayыздык пен эдiлетсiздiк, сенiм мен CYЙiспеншiлiк кaтap сypеттелiп отыpFaн. Адaмныц ^лылы^ын тYсiнген ол осы с¥paктapынa e3 пьсaлapы apкылы жayaп iздеп кepдi.
Пьесaны кaзaкшaFa ayдapFaн М.Эyезов, коЙFaндap М.В.Соколовский мен Э.Исмaилов едь «Отелло» У.Шекспиp шыFapмaлapыньщ iшiнде шокты^ы биiк тyындылapдьщ 6ípí. 1604 жылы жaзылFaн б^л тpaгедияньщ сюжет желюш дpaмaтypг итaлиян жaзyшысы Д. Чинтионыц «100 эцпме» жинaFындaFы «Венециялык мaвp» новеллaсынaн aлFaн. Новеллa окиFaсынa келсек, жaс пapaсaтты венециaн кызыныц италиян кYЙеyiнiц кызFaнышы сaлдapынaн eлiм к¥шaтыны жaйындa. Аpyдыц есiме - Дездемота. У.Шекспиp тpaгедияFa б^л есiмдi енпзш, кaлFaн кейiпкеpлеpдi ойдaн шыFapFaн. Дездемош гpек сeзi «мaхaбaттaFы кызFaныш пен eлiм» дегендi бiлдipедi. Ал, Отелло мен Яго есiмдеpi aFылшын тшнде «опaсыздык Yшiн к¥дaйдыц жaзaсы» деген сeздеp. Шекспиp тiлi бaй, эpi aлyaн, pеaлистiк тiл. Содaн болap оныц шыFapмaлapындaFы кейiпкеpлеp aттapы дa сол aдaмныц мшез-к¥лкы мен тaбиFaтын aшып, толыктыpып отыpaды.
Дpaмaтypгтыц б^л ¥лы шыFapмaсы оpыс тiлiнде Н.Кетчеp, П.Вейнбеpг, А.Рaдловa, М.Лозинский, Б.Пaстеpнaк, К.Моpозов сиякты жиыpмaдaн aстaм эpтYpлi aвтоpлapдыц ayдapмaсынaн шыккaн. Т^^ыш pет 1858 жылы жapиялaнFaн П.Вейнбеpгтiц ayдapмaсы 18 pет кaйтa бaсылFaн. М.Эyезов CYЙген А.Рaдловaныц н^с^сы 4 pет ^йта шыFapылFaн. Шекспиp шыFapмaшылыFын зеpттеп, ол тypaлы Fылыми ецбектеpдi мол кapaстыpFaн М.Эyезов ^лы aFылшын дpaмaтypгиясын кaзaкшa га^ет^^ц сэттi кiлтiн тaпкaн. К^^к e^pimR шежipешiсi К.Бaдияpовтьщ естелiгiнде Шексп^ шы^та деген тaлпыныс 1937 жылдыц aяFындa бaстaлFaндыFы тypaлы aйтылaды. УШексп^ сиякты дpaмaтypгты сaхнaдa сэттi сeйлетyдiц кiлтi ayдapмaшыныц колындa екенiн жaксы ¥FынFaн М.Эyезов «Вейнбеpг ayдapмaсы ш¥бaлaцкы, Рaдловa тэpжiмaсы жaтык» деп со^ы ayдapмaFa токтaFaн. «Отеллоны» aFылшын тшшен ayдapFaн А.Рaдловa мен оpыс тшшен кaзaк тiлiне, кaзaк топыpaFынa aйнытпaй кeшipген М.Эyезовты сaлыстыpсaцыз, екi ецбектщ кeлемi шaмaлaс болyмен бipге кepкемдiк кyaты дa 6íp тeбе. УШексп^ жaзFaн «Отелло» мен М.Эyезов ayдapFaн «Отеллоны» сaлыстыpa, жapыстыpa окыFaндa екшшюш ayдapмa деген aяyлы мaFынaдaFы a^rn сeзге де сыЙFызa aлмaйсыц, am^rn aйтaтын болсaк екi сypеткеp 6íp тaкыpыпты жapысa жыpaлaFaндaй эсеp кaлдыpaды. Мысaлы: «Эйелдеpдщ кeз жaсынaн, Бyaз болсa кapa жеp, 3p тaмшыдaн 6íp aйдahap тyap ед» [4]. Б^л Отеллоныц Yшiншi екпищ бipiншi сaхнaсындa Людовиктщ «Дездемонa жылaп т^ FOЙ. Кешipiмiн ami^n» дегеншде ызa болып aйткaны. Аyдapмa кaндaй тaмaшa жaсaлFaн. Алыптыц aлыпты ayдapyы, клaссикaлык Yлгiнi клaссикaлык тYPде жеткiзyi осы. ТYпн¥Cкaдa «Отелло» ямб eлшемiмен, ыpFaк зaцдылыFынa CYЙенген aк eлец тYpiнде жaзылFaндыFы белгiлi. Тэpжiмaшы б^ын eзiнiц тэжipибесiнде «Ецлш Кебек», «Кapaгeз», «Хaн Кене» шыFapмaлapындa колдaнFaн aк eлец eлшемiн м¥ндa дa сэтп пaйдaлaнFaн болaтын. Ал М.Эyезов aтындaFы aкaдемиялык дpaмa теaтpындa Yшiншi pет (1939, 1969) 2014 жылдыц сэyip aйындa пpьемеpaсы болFaн дэл осы тpaгедияныц тэpжiмaшысы Э.Бeпежaновa.
Жaзyшыныц метaфоpaлapы нaкты, обpaзды, дэл, тецеyлеpi кыскд эpi т¥жыpымды болып келедi. Шексп^ тшнщ осынay кaсиеттеpiн кейiнгi ayдapмaдaн дa дэл тaни aлaмыз. Э.Бeпежaновa ¥лы сypеткеp М.Эyезов ayдapмaсын непзге aлa отыpып оpтaк шек тayып, сэттi тэpжiмaлaй aлFaн.
258
Шекспирге, аFылшындарFа тэн ^лттык мшез-к^лкын аудармада шынайы суреттеген. Пьесанын кейбiр т^старын кыскартканымен олар орынды сиякты. Спектакльдi кере отырып, кейде онын тYпн¥Cкадан оншалыкты айырмасын байкай да алмайсын. Отеллонын тYпсiз т^н'иыктай терен махаббатын, мерт кылар мейiрiмсiз кызFанышын, Дездемонанын сэбидей пэк перштелшн, Ягонын канк^йлы 3¥лымдыFын ашуда киналмаFан. Шын аудармашы автормен бiр денгейде т^руы кажет. Э.Бепежанова б^л трагедияны аударуда сол денгейде табылFан десек кате болмайтын сиякты.
Шы^арманын сюжетi негiзiнде отбасылык драма болFанымен де Кайта ерлеу дэуiрiнiн кайшылыктарын бейнелейдi. ЕржYрек эскербасы, бекзат нэсiлдi мавр Отелло Брабанционын кызы, венециялык жап-жас с^лу ДездемонаFа Yйленiп, арманына жетедi. Бiрак, екi жастын бакытты шаFы тым аз уакытка созылды. Отеллоны аяFынан шалFысы келетш жэне ДездемонаFа сырттай Fашык кемекшю «заманы тYлкi боп кашса, тазы боп шалатын» наFыз с^ркия, к¥былмалы Яго мен Венеция дворяны Родриго ортаFа от салады. Кассио мен Дездемона туралы алып-кашпа энгiмелер тарай бастайды. Акырында, екi кудын «Ол сiзге адал емес» деген алдау-арбауына тYCкен Отелло неке тYнi Дездемонаны елтiредi де, Кассионын кезiн к¥PтуFа б^йрык бередi. Сонында алданFанын бшген сон, шк¥са болып, езiне кол ж^мсайды. Эу бастан-ак Yйлесiмi аз б^л неке осылайша каЙFымен аякталады. Батырлык пен махаббат, саткындык пен араздык, екiнiш пен адасу. Кадым заманнан берi езектiлiгiн жоFалтпай келе жаткан осы такырыптар «ОтеллоFа» да аркау болFан. XVII Fасырдан берi элемнiн кептеген сахналарында койылып келе жаткан трагедия тшт небiр ^лы идеялардын езi ешкашан да адам емiрiнiн етеуi бола алмайтынын алFа тартады.
Театр сыншысы, Ресей театр енерi академиясынын (ГИТИС) профессоры, атакты шекспиртанушы Алексей Барташевичтiн «Шекспир писал пьесы для современников, а не для потомков» деген сезi бар [5; 15]. АFылшын драматургы ез пьесаларын «Глобус» театрынын труппасы жэне актер Р.Бербеджге арнап жазFандыFы туралы мэлiметтер сакталFаны белгiлi. Дейт¥рFанмен де, Шекспир шы^армалары ^шы киыры жок Fажап элем. Онын кай пьесасын алсаныз да бYгiнмен Yндесiп, кабысып жатыр. Сол XVII Fасырда жазылFан пьесалардын бYгiнде идеялык к¥нын керсететш актерлер мен режиссерлер екенiн айтпасак та тYсiнiктi. ¥лы драматург пьесалары адамнын мэдени санасы сиякты эр интерпретатор аркылы жанарып отырады. Сол «интерпретаторлардын» бiрi Н.Птушкина. «Отеллоны шет елден шакыртылFан режиссер кояйын деп жатыр» - дегендi естiгенде жана режиссерлiк iзденiстер мен актер ойынынын езгеше бiр кырын керемiз деп ж^ртшылык Yмiттенген едi. БYгiнде Ресейде Л.Додиннын психологиялык театры мен С.Женовачтын студиялык театрылары У.Шекспир шыFармаларын сахналауда езгеше жана, заманауи форма тапканын ескерсек, Н.Птушкинанын коЙFан спектаклiнiн ен бойынан архаикалык сарын керiнiп т^рды.
Негiзгi мамандыFы режиссер (МХАТ мектеп-студиясынын режиссерлiк факультетi) сонымен катар драматург, сценарист болып танылFан Н.Птушкина 70-тен астам пьесанын авторы. Онын «Браво, Лауренсия!», «Пока она умирала», «Плачу вперед!», «Корова», «Овечка», «Ненормальная» сиякты 40-тан астам пьесалары алыс-жакын шетелдерде койылып жYр. Б^л шы^армаларын оки отырып онын бYгiнгi заман мэселелерш ерекше форма мен керкемдш тауып жазFандыFын байкаймыз. Дегенмен де, Н.Птушкинанын Еуропа театрларын айтпаFанда Ресей театрларында болып жаткан жаналыктардан бейхабар екенш байкадык. Казак керерменi мен театр актерлерш «провинциализмнен» арылмаFан деп айткан режиссер ж^мысынан езiндiк колтанба, талFам байкалмады. Десек те, режиссер пьесаны ыкшамдап, накты тYзiлген мизансценалар аркылы пьесанын жалпы мазм^нын ашатын жаксы спектакль койды.
¥лы драматургтын осы бiр салмаFы мен жауапкершшп ауыр туындысын ел алдына шыFаруFа ат салыскан актерлiк к¥рам катарында Е. Бiлэл (Отелло), Р. Сенкебаев (Яго), М. М^хтар^лы (Родриго), Е. Дайыров (Кассио), Д. ЖYсiп (Эмилия), Л. Тшеуова (Дездемона) т.б бар. Спектакль Яго мен Родригонын семсерлесу сэтшен кауырт басталады. МYлгiген, тыныштык K¥шаFында жаткан шаЬарды ку айлакер Ягонын колшокпарына айналFан Родригонын айкайлаFан даусы оятып жiбередi осыдан бастап KOЙылымдаFы жаFдай одан сайын ушыFып, жалFаса тYседi.
Басты кейiпкер Отелло сол кезеннщ ¥лы т¥ЛFаларына тэн алыптардын кайсарлыFын иеленген адам. Б^л кейiпкердi кiм сомдаса да дене-бтм^ журю-т^рысы, салмакты кезкарасы, эскери колбасшыгеа тэн касиеттерiн аша алатындай актер болуы керек. Осы ретте Отелло ролш сомдаFан актерлiк шеберлiктiн кыр-сырын жетiк менгерген талантты енерпаз Е.Бшэлдщ ойыны керермен талFамынан шыкты. Актер айлакерге алдaнFан сэтiн, койылымнын шарыктау шегiндегi сезiм к¥былыстары мен ю-эрекеттерiн жаксы жеткiзе бiлдi. Негiзi б^л койылымнын кiлтi Отеллонын таботатында жатыр. Эз ролiне аса жауапкершшкпен кaрaFан актер CYЙiктiсi Дездемонаны елирген сэттегi жан ашуы мен сонынан махаббатынан aйрылFандаFы жан кYЙзелiсiн сенiмдi ойнап шыкты. Негiзiнде Отелло кара нэсiлдi мавр
259
екеш казак керерменше тацсык емес. Шынайы болмысы мен aктерлiк тэжiрибесiнiц аркасында ол «кешпкер емiрiн сYре
Актер - режиссер Yшiн музыкалык аспап юпетп. Режиссер калай тартса сондай yh шыгады. Н.Птушкина эр актермен дайындык кезiнде автор ойын, шыгарманыц негiзгi идеясын дурыс тYсiнуге багыт-багдар бермегеннен болар кеп образдар толык ашылмай калган. Солардыц бiрi Дездемона ролш сомдаушы жас актриса Л.Тшеуованыц ойыны кецiлiмiзге кYдiк уялатты. Жогаргы оку орнын жаца гана бтрген жас актрисага Дездемона сиякты кYPделi рольдщ берiлгенi дурыс болмаган. Актрисаныц сахнадагы сенiмсiз журю-турысы, дауыс тембра бет-кубылыстары оныц ез кейiпкерiнiц жан дYниесiн сезiне алмагандыгыныц нэтижесi. Пьеса желюшде Дездемона жап-жас кеп нэрсенщ мэн жайына бара бермейтiн ацгал, акжаркын кыз екенi белгiлi. Солай екен деп тэжiрибесi ете аз, жас актрисаны бул рольге бекiткендерi дурыс болмаган.
^ойылымдагы кYPделi эрi негiзгi кейiпкерлердiц бiрi - Яго. Ол кызметте кандай жолмен болмасын дэрежесiн кетерiп, Отеллоныц орнын басып, мансап, дацкка белену ойымен гашыщтардыц арасына от салып арамза ойын юке асыра алган алаяк. Яго кез келген жанды калауынша ез ыркына кендiруге ете шебер. Осындай мiнездi рольдi актер Р. Сенкебаев ойнады. Актер кейiпкерiнiц психологиялык, философиялык бейнесiн жасау Yстiнде кептеген сахналык керкемдiк бейнелеу куралдарын шебер колданганын байкадык. Ол Ягоныц бYкiл психологиясындагы иiрiмдердi, мiнезiндегi катпарларды, aйлакерлiгiн ойнакы, куакы жанарыныц жылтылымен керермендi сецщрш, толык ашып керсете алганымен де оныц мшезшщ окига барысымен бiрте-бiрте к¥былуын керсете алмады. Сахнага шыккан бойда езiнiц максатын, арамза пигылын жайып салды.
¥лы драматургтыц шыгармашылыгындагы ец ерте туындылардыц бiрi «Асауга-т^сау» комедиясы болып табылады. Жазушыныц шыгармашылы уш кезецнен турса бул комедия бiрiншi кезецде ягни 1594 жылы оптимиспк сарында жазылды. Комедия желю XVII гасырдагы Италияда ербидi. Бай саудагердщ Катарина мен Бьянка деген бойжеткен екi кызы бар. Yлкен кызы кесiр мiнездi асау болгандыктан жiгiттер оган бата алмайды. Акырында калага келген бейтаныс жiгiт асау кызды «тусаулауга» тэуекел етедi.
Казак сахнасында «Асауга-тусау» М.Эуезовтыц тамаша аудармасымен 1943 жылы Мэскеудiц А.Луначарский атындагы театр енерi иститутыныц тэжiрибелi устаздары О.И.Пыжова мен Б.В.Бибиковтыц сахналауы бойынша койылып, ерекше халыктык ойын-сауык дэстYрiнде шешiлгендiгi туралы казак театр тарихында алтын эрiптермен жазылып калды. Спектакльге алгаш катыскан сахна шеберi ККуанышбаевтыц сезiмен айтканда, «аударма деуге аузыц бармайды», «Асауга-тусау» деген атыныц езi кандай! [6.145 б.] ¥лы суреткер классикалык шыгарманы казаки менталитетке икемдеп, улттык ортага жакын етiп, етюр калжыцы мен жарасымды эзiл-оспаFы, эжуа-мыскылын казак керерменi мен актерлерге етене жакын кылып керкемдiк кудырепмен шебер тэржiмалаFан болатын.
Комедияны кезiнде сайдыц серке тасындай болFан сахналык ансамбльдщ биiк децгейiн керсеткен актерлiк енердщ наFыз майталмандары Ш.Айманов - Петруччио ролiнде, Х.Бекеева -Катарина, ККуанышбаев -Баптиста, Е.вмiрзаков - Гремио,С.ТелFараев - Грумио, К.Кармысов -Транио, М.Сур^баев - Слай образдарын сомдаFан болатын. Бул актерлердщ ойындары орындаушылык енердщ шарыктау шегi едi. Театртанушы Б.Нурпешс «Казак театр режиссурасыныц калыптасуы мен даму кезецдерi (1915-2005)» деп аталатын монографиясында спектакльдiц режиссерлерi И.О.Пыжова мен Б.В.Бибиковтыц тацданысы жайында былай дейдк «Екi режиссер де казак актерлершщ ойынына, кемерiнен асып тегiлген суырыпсалмалык шеберлiктерiне кайран кала жYрiп, олардыц Fажайып шеберлiгiнiц сырын уFуFа тырысты. Орындаушылык мэнерiндегi ец басты ю - толFануFа, тебiренуге, рольдiц шю дYниесiн бастан кешуге табиFи жолмен жетепндштерше тэнтi болды» [7. 151 б.]. Булардан кешн басты рольдердi Ы.НоFайбаев пен Ф.Шэрiпова орындап, койылымFa бiрiн-бiрi шабыттандыратын жастык кызулык, сахналык уйлешм мен сымбаттылык экелген болатын. Казак сахнасында аеташ жетпiс жыл бурын сaхналанFан дэл осы комедияны режиссер Н.Жакыпбай кайта жaцFыртып, XXI FaсырFа лайыктап, заманауи Yлгiдегi койылым койды.
КурылFaнына он уш жыл болFан жас театр «АсaуFа-тусауды» 2013 жылы Астананыц терiнде керермен назарына усынды. Режиссер Н.Жакыпбай кырык шакты aктердiц басын косып бурын соцды болмaFан ерекше темп пен сахналык эдемшкке курылFан спектакль койып, керермендер мен сыншылардыц зор ыкыласына белецщ. Комедия дегенiмiз - тэуекел. Драматургияныц баска жанрларына кaраFанда комедия ерекше iзденiс пен жумыска деген улкен махаббатты талап етедi. Фарс, сатира сиякты мыскыл болмaFандыктан мунда тазалык пен шынайылык кажет екенi белгш. Сондыктан койылымныц сахналык шешiмi импровизация тэсш негiзiне aлынFан. Бул режиссерлш шешiм
комедияньщ кепшшк сахналарына сай актерлердщ eMÎH-epKÎH кимыл-эрекет жасауына жол ашкан. Эздерiмен 6iTe кайнаскан бул тэсiл жас актерлерге канат 6iTipin, ерекше шабытка беледь Шекспир комедиясын актерлер жан тэшмен, отты кызулыкпен берiле ойнауынан керермен кауым оны езшщ улттык тел туындысындай кабылдады.
«Шекспир кейiпкерлерiне тэн ерекшелш сол, алуан мiнездер мен образдар тутасып, бiрiгiп кеткенде 6y^ емiр ез карама кайшылыктарымен кез алдында буыркана тYседi. Бiрак онын кейiпкерлерiн ойнай жYрiп, актер окиганы тым эсiрелеп жiбермеуi керек. Эрбiр жана керiнiсте образ купиясын Y^Mi ашып отыратын роль желiсi сакталып, айкын болуы кажет», деп театртанушы Б.Кундакбайулы айткандай, Шекспир жасап кеткен образдарды сомдаушы актерлер ете укыпты болуы шарт [8. 73 б.]. Асыра сiлтеушiлiк болган жагдайда ол кешпкер езгерiп кететiнi бар. Сондыктан роль тудырушы актер кашанда сол кешпкердщ мiнезiндегi купиясын шешiп, шю жансырын тYсiнгенi абзал. Бул ретте «Жастар» театрынын труппасы алуан тYрлi мiнездер галлереясын керермен назарына корыкпай усына алды.
«Асауга-тусау» комедиясынын непзп окигасы тэкаппарлыгы мен шайпау мiнезi айналасындагы журтты эбден мезi еткен еркеюрек езiмшiл кыздын кикар де асау бурымына бугау салу болып кершгенмен, спектакльдiн идеясы кiршiксiз махаббаттан тутанган ерлi-зайыптылaр арасындагы адалдыкты, езара тYсiнiстiктi, шынайы курмет пен сыйластыкты жырлайды. Кикар кылыкты Катарина мен озык ойлы, ер мiнездi Петручио арасындагы кызу тартыс утымды эзшге курылуымен, катысушы актерлердiн жaуапкершiлiктi басты рольдi сомдаушыларга ысыра салмай, койылым жYгiн жумыла кетерiп шыгуымен, дэсгYрлi классикалык тYпнускaны кайталамай, заманга лайык жанаша стильде тiгiлген киiм Yлгiлерiмен, жастык жалынга тэн ойнакы, шапшан хореографиясымен, басталган сэттен аягына дешн керермендi орнынан тапжылтпай бiр демде устап туруымен, диалогтын, сездiн кай туста да ю-кимылмен катар ерiлуiмен, кыскасы, Шекспир классикасын режиссердiн езге кырынан, Жастар театрына тэн жанаша турпатта сахналауымен тэнтi егтi. Басты рольдердi - Петручионы мемлекегтiк «Дарын» жастар сыйлыгынын лауреаты Э.Ахметов, Катаринаны талантты актриса А.Рахипова сомдады.
Белгш театр жэне кино актерi Э.Ахметов спектакль туралы: «Шынымызды айтсак, Шекспир заманындагы ол тYсiнiк элi ^нге дейiн манызын жогалткан жок. Мундагы идея бYгiн де емiр CYрiп жатыр. Адамзат баласынын мэнгшк мэселесi сахна тiлiмен баяндалуда. Неге десещздер, казiр отбасын курып, кеп узамай шанырагы шайкалып жататындар аз емес. Эзара келiспеушiлiк, тYсiнiстiктiн аздыгы, сыйластыктын жетiспеушiлiгi, бiр шанырактын астында емiр CYрiп жаткан ерлi-зайыптылардын кейде билiк Yшiн тайталасып, бет-жYЗ шайысуга баруы сиякты ерескел жагдайлар казак когамына да етене таныс жайтта. Сол себептi «Асауга-тусау» аркылы бiз жастарга бiршама ой салып, сондай кемшшктердщ алдын алуга барынша тырысып бактык», деп ез ойын бiлдiрген актер ойыны ерекше органика мен ширак кимыл-козгалыска толы болды [9]. Серштеи А.Рахиповамен бiр толкында керше бшген орындаушы бул кейiпкердi барынша ашып керсете алды. Бiрaк асауга тусау саламын деп орындаушы Петруччионын акылдылыгы мен парасаттылыгын керсетудi тыс калдырган.
Музыкасы мен биi жаксы Yйлесiм тапкан койылым динамикага толы болды. Акробатикалык трюктер мен Катаринанын камшы алып онды-солды сермеп айткан монологтары, сахнанын жаркыл-журкылы, актерлердщ сахналык киiм Yлгiсi бэрi-бэрi бiрiн-бiрi толыктырып тургандай. Коюшы-суретшi Е.Туяков сахнаны бай реквизигтiк дYниелермен толтырмай шыгарманын жанр ерекшелiгiне сай iлмелi заттармен жабдыктап, aкгерлердiн еркiн жYрiп туруына жагдай жасаган.
Спектакль басталарда актерлер керермен залынын iшiнде неше тYрлi трюктар жасап сахнага шыгуы ерекше мерекелш атмосфера сыйлады. Кай aктердi алып карасанызда ез кейiпкерiнiн емiрiн CYрiп жYP, тыс калган ешкайсысы жок. Темпераменгтi, ширак жас труппа режиссер койган талаптарды толык тYсiне алган. Атап айтатын болсак, басты рольдердеп Петруччио мен Катаринанын алгаш кездескен гармониялык сэтi. Гармониялык деп айтуымыздын себебi, минус пен плюстай екеуi бiр-бiрiнiн бiр арнага тYсуiне ыкпал жасап, тутастыкка кол жеткiзе бiлдi.
Комедиялык ситуацияларга курылган спектакльдегi кыныр да кикар Катаринаны сомдаган А.Рахипова: «Актерлiк жагынан соншалык киын сокпаганмен, сахнадагы ю-кимылдар тургысында кебiрек дайындыктан етуге тура келдг Эйткенi, Катарина мiнезiнiн едэуiр белт эрекет Yстiнде жэне эрекет болганда да ете кYрделi, адамнан кеп энергия жэне ширактык талап ететш керiнiстер аркылы ашылады. Мундай образ барлык актрисанын он жамбасына тез кене кетедi деп тагы айта алмайсыз. Ондагы ежегтiк пен асау мшезден аздап болсын езiн де куралакан болмауын керек. Мысалы, Катаринанын жiгiгтердi жамбаска алып согатын тустарын ондай характерден мYлде ада жан калай орындай алады? Сондыктан, кейiпкерiмнiн жан-дYниесiн ашу максатында маган да сонын бэрiн Yйренуге тура келдЬ>, деп [10] ез ролiнiн драмалык ерекшелiктерiне токталган ол тутастай бейне
261
жасаганымен де мшезш керсетуде асыра сiлтеушiлiк бай;алып жатты. Эр мiнездi Катаринаныц орнына сахнадан ыза;ор, ашуланша; ;ызды кердш. Жазушы-аудармашы М.Эуезовтыц тэржiмaсымен бiзге жеткен Катаринаныц ерке де асау, ежет те ацгал бейнесш актриса шрэ тYсiнбеген болар. Асау деген осы екен деп шеткен тыс ай;айга, тарс-турыс ;имылга бас;ан ол кешпкер мiнезiндегi иiрiмдердi толы; аша алмаган. Спектакль соцындагы Катаринаныц эйелдiц кYшi элсiздiгiнде екенiн айтатын монологы М.Эуезов тYсiндiрiп кеткендей угыны;ты шы;пады.
Калтасына сенiп, жас Бьянкага кез пгетш ;ау;арсыз ;арт - Гремио бейнес бYгiнгi ;огам Y™rn бейтаныс дей алмайсыз. Ащы да болса емiрде кездесетiн осындай огаш тагдырды шынайы сомдаган актер Б.Кусанбаев кейiпкерi жайында: «Эзiмнен элде;айда жасы Yлкен адамныц релiн сомдауым Yшiн маган зор жауапкершшк жYктелдi. Картайганына ;арамастан Гремио жастармен жагаласып багады. Жас ^алындьщ Yшiн бYкiл байлыгы мен мансабын ;урбанды;;а шалуга бар осы тэрiздес ашкез байшыкештер арамызда жо; емес. Ендеше, бул да бYгiнгi эзш-;алжыцмен тYЙрелетiн мэселе. Муны кYлкiмен эжуалау сезбен, сынмен жеткiзуден герi элде;айда уытты», деп [11] ойын тужырымдаган эпизодты; рольдегi актер ойыны кецiлiмiзден шы;ты. Койылымда сонымен ;атар Люченцио ролiндегi Д.Сергазин комедия жанрына сай характер жасай алды. Оныц шапшац жYрiп-туруы, тез сейлеуi, кезiнiц ойна;ылыгы езi сомдап жат;ан бейнемен тутасып, ерекше кYлкiлi сэттер тугызды.
«Асауга-тусаудан» кейiн 1605 жылы жазылган У.Шекспирдщ келесi бiр пьесасы «Король Лир» трагедиясы. С.Сейфуллин атындагы Караганды облысты; ;аза; драма театрында Э.Кекiлбаевтыц аудармасы бойынша режиссер Д.Жумабаеваныц интерпретациясымен 2014 жылы драматургтыц туганына 450 жыл толуына орай болган мерейтой ;арсацында керермен назарына усынылган болатын. Король Лир У.Шекспир жасап кеткен «мэцгшк образдар» галлереясыныц iшiндегi ец соцгыларыныц бiрi. Пьесаныц тYпнус;асында Лирдiц Глостерге айт;ан мынадай сезi бар: Are as the time is (Бэр^уа;ыт еншiсiнде). Лирдiц аузына салынган бул сездi автордыц ез сезi десек ;ате болмайды. Трагедия желiсi IX гасырдагы о;иганы суреттегенiмен де XVII гасырдагы автордыц iшкi толганыстарыныц нэтижесь Уа;ыт бэрiн де езгертедi, адамды, заманды, ;ундылы;тарды. Мiне, осы бiр ой пьесаныц алтын кiлтi юпетп.
Кaзiргi танда ресейлiк режиссерлер У.Шекспир драматургиясыныц сан тYрлi интерпретацияларын ;оюда. Мэселен: ата;ты режиссерлер Л.Додин мен А.Серебренниковтардыц спектакльдерi. Л.Додин «Король Лир» спектактнде кейiпкерлердiц психологиялы; жaй-кYЙiн феномен етш алса, А.Серебренниковта элеуметтiк, саяси мэселелер кетершедь Осы сия;ты жас режиссер Д.Жумабаева трагедиядагы жиырма ;а^арманды жетеуге ;ы;артып тек отбасылы; желюш керсеттi. Лир мен оныц жа;ын достары жэне Yш ;ызы. Мунда саясат, сепаратизм, согыс сахналары мYлде жо;. Спектакльде Чеховты; мотив ягни aпалы-сiцлiлi Yш ;ыздыц мa;сат-мYДделерi алдыцгы планга шы;;ан.
Койылымда эдетте жале-жулт еткен корольдiц алтын тэжiн жэй гана сабаннан жасалган тэж алмастырган. Бул ар;ылы режиссер тэждi байлы;тыц емес эдiлетсiздiк пен мейiрiмсiздiктiц символы ретшде керсеткiсi келген. Спектакль «Дю Солей» циркiнiц италиян тiлiндегi «Мен ушамын» атты энiмен утымды эрленген. Койылымныц лейтмотивi болган бул эн ерте ме кеш пе бiз бэрiмiз «аспанга ушамыз» дегендi ;айта-;айта есiце салып турады. Ата;ты агылшын режиссерi П.Брук езiнiц «Король Лир» спектактнде ;олданган «бос кецiстiк» жYЙесi бул ;ойылымнан да орын алган. Сценография иллюстрациялы; дYниелерге сарац. Сахнада шашырандылы; жо;, шыгарманыц негiзгi идеясын шынайы ;абылдауга тiкелей атсалысады. Кара сахнада жылжымалы Yстел, ал авансценада тiрi балы;тар салынган ыдыс. Режиссер Yстелдi символикалы; элемент ретiнде алган. Ол отбасы мYшелерiнiц басын ;осатын орын гана емес, сондай а; тесек, та; ;ызметтерш ;оса ат;арды.
Режиссердiц шешiмiмен спектакльдi «Балы; басынан шiридi» деген халы; ма;алымен тYсiндiруге болады. Себебi мемлекет басшысы ;алай ;улдыраса оныц отбасы да хал;ы да соныц дэрежесiне тYсiп кететш белгiлi. Д.Жумабаеваныц бул ;ойылымынан шрескен декорациясыз а; айтар ойы терец дуние кердiк. Оныц ;ара Yстелдi та; жэне тесек ретiнде ;олданганы, елiмнiц символы балы;ты сахнага шыгарганы, алтын тэждiц орнына жэй сабаннан жасалган тэждi ;олдануы оныц ерекше iзденiстерiнiц жемiсi деп бiлемiз. Пьесадагы кейiпкерлердi жетеуге ;ыс;артып тек отбасылы; желiсiн керсетуi де оныц шыгарманы езiнше керiп, сезiне алуыныц нэтижесь Кaзiргi ;огамдагы эке мен балалары арасындагы ;арым-;атынастарындагы мэселелердiц де бiр ушы бул спектакльде ашылгандай болды.
Д.Жумабаева осындай тыц iзденiстерiмен, ерекше режиссерлш утымды шешiмдерiмен айтарлы;тай тутас спектакль жасаганымен де актерлш ойында сол бурынгы кемшiлiктер бай;алып жатты. Сэтп ерiлген мизанценаларда басты кейiпкерлер ездершщ мYмкiндiктерiн керсете алмады. Лирдiц Yш ;ызын Д.Зайтова (Гонерилья), М.Матамова (Регана) жэне Г.Белпбаевалар (Корделия) орындады. Бiрiншi сахнада ягни корольдiктi белетiн сэттеп актриса ойындары ерекше сэтсiз, элшз
262
шыккан. Юмнщ юм екеншен хабар беретiн бул кершюте актрисалардын ез кейiпкерлерiн толык зерттемегенш тYсiнемiз. Гонерилья мен Регана ойындарында артык кылымсу, aры-берi журу кеп. Кейiпкерлерiнiн суркиялыктарын тарс-турс деген ю-кимылмен емес iшкi эрекетпен, кезкараспен керсеткенде утымды болатыны сезсiз едь Сырты бар iшi жок. Корделия «Гамлеттеп» Офелия, «Отеллодагы» Дездемона сиякты пэк, таза, нэзш, жаны жумсак кыз. Актриса Г.Белгiбаева кейiпкерiнiн осы бiр кaсиетiне катты мэн берш онын рухынын мыктылыгын керсетудi тыс калдырган.
Лир бейнесш накышына келт1рш жасаган актерлер кем де кем. Солардын бiрi элемге эйгiлi британ театр жэне кино aктерi Лоуренс Оливье едь Шыгармашылык жолындагы ен сонгы ролi болган бул бейне театр мен кинемотография саласында бiрегей болып саналады. 1983 жылы тушршген театрландырылган фильмдегi Лирдiн бейнесiн элi кунге дейiн ешкiм Л.Оливьедей кемелше жеткiзiп орындай алмаганын театр жэне кино сыншылары айтып жур. Десек те, осы жылдын мамыр айында М.Эуезов атындагы Казак мемлекегтiк академиялык драма театрында режиссер Е.Нурсултан «Король Лир» пьесасынын желiсi бойынша «Лир патшаны» койган болатын. Сонда патша ролiнде талантты актер Д.Акмолда ерекше сом образ керсетп. Актердiн мимикасы мен кез жанарынан Лирдiн шю куйзелiстерiн онай тусiне алдык. Сырт бейнеш, киiм улгiсi, сакал-мурты Д.Исабековтын «Жаужурек» спектаклiндегi Троицкий бейнесiне уксаганымен де классикалык калыптагы Лирдi жана кырынан кердш.
Эйтсе де театрдын бурынгы басшысы, актер К.Жумабеков Лирдi шамасы келгенше «эсерлi» ойнап шыкты. «ЭсерлЬ» деп отырганымыз, актер Лирдщ жынданатын сахналарына катты екпiн койып, психологиялык iшкi куйзелiсiне аса назар аудармаган. Лирдiн бул куйi медицинадагы белгiлi бiр паталогиялык ауру емес екендтн актер тусiнбеген. Нагыз жынды адамнын кимыл-козгалысын, ю-эрекетiн керсетп. Бул алпысты алкымдаган актерге улкен сын. Кешпкершщ жaндуниесiне айтарлыктай назар аудармаганнан болар сахнадагы Лир бейнес канбак сиякты еш салмаксыз кершдь
Дискуссия
Жалпы айтканда, «Отелло» койылымы театрдын бетке устар койылымдарынын катарына iлiне алмайды. Себебi, режиссерлiк жумыста анау айткандай тын шешiм немесе казак театр енерше ерекше жаналык косатындай сэттер болмады.
Шекспир пьесаларын кою эрбiр режиссер ушiн улы емтиханмен бiрдей екенiн алга тартатын болсак Астана каласы Жастар театры сол емтиханды тапсыра алды деуге болады. «Асауга-тусаудай» классикалык шыгарманы сахналауда жас актерлер батылдык керсетiп, зор кошеметке белендi.
«Король Лир» режиссерлш койылым болды деп aйтуFа толык непз бар. Себебi, жас режиссер жумысынан ерекше iзденiс белгiлерiн байкадык. Таразы басынын тен болуы ушш актерлiк ойынды элi де болса жетiлдiру кажет. Д.Жумабаева осы ретте спектакльдiн тек режиссерлiк бaFытын алмай актерлермен жеке-жеке жумыс жасап, эр кешпкердщ миссиясын тусiнуге бaFыт-бaFдар берсе дурыс болар едi.
Корытынды
Театр суйер кауым ен алдымен сахнадан езшщ кунделшт тiршiлiгiне етене жакын, кекейкестi мэселенi козFайтын койылымдар керуге асынады. Десек те, аFылшыннын улы драматург жазып калдырFан пьесаларынан голобалды мэселелердi кетере отырып кунделiктi емiрдегi адамнын бейнесiн толык ашып бергендшн керемiз. Терт Fасырдан астам бурын жазылFан шыFармалар бугiнгi танда элемдш сахналардан ез орны мен баFасын алFан. «ОтеллодаFы» Яго сиякты арамзалар, «АсауFа-тусаудаFы» ерлi зайыптылардын езара тусшютш жэне «Король Лирдегi» эке мен кыздары арасындаFы карым-катынас сиякты элеуметпк мэселелер де казiргi казак коFамын толFандырып отыр. Сондыктан осы сынды спектакльдер театр репертуарларынан ешкашан туспек емес.
na^a4aHbWFaH эдебиеттер
1. Шекспир У. (1982) Тандамалы, II-том. «Отелло». Алматы: «Жазушы». - 605 б.
2. Чуковский К. (1971) Я думал, чувствовал, я жил. М.: «АРТ». - 160 б.
3. Шекспир У. (1982) Тандамалы, I-том. «Асауга-тусау». Алматы: «Жазушы». - 605 б.
4. Эуезов М. (2013) Шытармалары. 4 томдык жинак. Алматы: «Ж1бек жолы».
5. Барташевич А.В. (2014) Для кого написан «Гамлет»: Шекспир в театре. XIX, XX, XXI... М.: «ГИТИС». -638 б.
6. К¥ндакбай¥лы Б. (1981) Уакыт жэне театр. Алматы: «9нер». - 328 б.
7. Н¥рпешс Б. (2014) Казак театр режиссурасыньщ калыптасуы мен даму кезевдерi (1915-2005). Монография. Алматы: «ДэстYP». - 520 б.
8. К¥вдакбай¥лы Б. (1987) Бел-белестер. Алматы: «9нер». - 288 б.
9. Токсанбай К. (2015) К¥рметке ие к¥ндылык // Егемен Казахстан. - желтоксан
10. Батырбеков Р. (2013) «Асауга-т¥сау» Астана тврiнде // Мэдениет. Астана. - желтоксан
11. Ж¥мабай Н. (2014) Заманауи Yлгi, жанаша леп // Егемен Казахстан. - акпан
Проблема перевода драматургии Шекспира и его интерпретация в современном казахском театре
М.Б. Бекайдарова, А.С. Еркебай Казахская национальная академия искусств им.Т.Жургенова, Алматы, Казахстан,
bekaidarova art@inbox.ru
В статье на основе теории театроведения проанализированы проблемы перевода драматургии Шекспира, их сценическая постановка и художественные особенности на современной казахской сцене. В то же время подробно рассмотрены место переводных произведении и актерские поиски в казахском театральном искусстве. Был выявлен художественный уровень переводов на казахский язык знаменитых произведений У. Шекспира, как «Укрощение строптивой», «Отелло», «Король Лир». Изучаются поиски современного прочтения пьес режиссеров и сценографов данных постановок. Обсуждены современные тенденции, рассмотрены перспективы современного театрального искусства в Казахстане.
Ключевые слова: казахский театр, У.Шекспир, М.Ауэзов, переводная драматургия, режиссер, актер, сценография.
The problem of translation of the Shakespeare dramaturgy and its interpretation
in the modern Kazakh theater
M.B. Bekaidarova, A.S. Yerkebay Kazakh National Academy of Arts named after T.K. Zhurgenov, Almaty, Kazakhstan
bekaidarova art@inbox.ru
In this article, on the basis of the theory of theater studies, the problems of translation of Shakespeare's dramaturgy, their stage setting and artistic features on the modern Kazakh stage are analyzed. At the same time, the place of translated works and acting searches in the Kazakh theatrical art are considered in detail. The artistic level of translations into the Kazakh language of the famous works of W. Shakespeare, as "Asauga-tusau", "Othello", "King Lear"was revealed. We study the search for a modern reading of the plays of Directors and scenographers of these productions. Modern tendencies are discussed, prospects of modern theatrical art in Kazakhstan are considered.
Key words: Kazakh theatre, W. Shakespeare, M. Auezov, translated drama, Director, actor, scenography.
Редакцияга 14.01.2020 tyctl
