CC BY
6FТАХР 18.45.09
¥ЛТ-АЗАТТЬЩ КЭТЕРЫ1СТЩ ТЕАТР РЕЖИССУРАСЫНДАГЫ ЖАЦА
ИНТЕРПРЕТАЦИЯСЫ
А. С. Еркебай 1, Б. К. Н%рпешс2 1 енертану кандидаты, «Театр енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасынын доцентi 2 енертану докторы, профессор, «внертану» факультетшщ деканы 1 2 Т. ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы Алматы, Казахстан, еmail: aerkebaj@bk.ru
Макала каз1рп казак театрынын сахнасындагы 1916 жылгы ^лт-азаттык кетершс такырыбынын игершуше арналган. М.Эуезовтщ «Килы заман» повесшщ Казактын мемлекетпк академиялык драма театрындагы режиссер Э.Рахимовтщ интерпретациясы карастырылган. Режиссердщ сахналык пластикалык шеш1м1, символдар мен метафораларды колдануындагы шыгармашылык киялынын жушржтш аныкталды. Режиссерл1к ой-т^жырымга, актерл1к ойынга, сценографияга театртанушылык т^ргыдан жан-жакта талдау жасалган. Сондай-ак осы шыгарма бойынша койылган КЖандарбеков атындагы Жепсай драма театрынын Е.Кабдыл режиссурасындагы спектакл1 де зерттелд1.
Т}йт свздер: цазац театры, улт-азаттыц квтерШс, режиссер, интерпретация, цойылым, актер
К1ркпе
Казак театры халык тагдырын суреттеу мен тарихи т^лганы сахнада игерудегi Yлкен шыгармашылык жолдан етп. Б^л жолдагы театрдын когамдьщ ой-санага, сахналык енердiн даму процесше тигiзген эсерi де зор болды. Тарихи драманы менгерудегi тарихтын керкемдш ой-санасымен, бYгiнгi кYн талабымен еткенге бага беру женiндегi мэселес казiргi казак театр енерiнiн непзп с^рактарынын бiрi болып отыр. Осы орайда, т^лганын тагдыры халык тыныс-иршшпмен байланысы драматургиялык жэне сахналык жаналыкты талап етедi.
Тэуелсiздiк жылдары тарихи пьесалардын авторлары керкемдiк шындык аркылы ез ^лтынын элеуметтiк тыныс-тiршiлiгiн жан-жакты ашуга тырыскан. Саяси-когамдык идеология драмалык шыгармаларда Кенес екiметiне карсылык, есюш кексеушiлiк бар деп есептегенiнен кептеген пьесалардын сахналанбай, кудаланганы белгiлi. Ал, бYгiн драматургия да, театр да жылдар бойы жабык т^рган с^рактардын жауабын окырманы мен керерменiне ашык тYрде жеткiзе алатын халге жетп. Казак театрларынын сахнасына Казан тенкерюшщ, Кенес екiметi идеологиясынын жэне ¥лы Отан согысымен, полигоннын казак халкына экелген зардаптарын накты керсететiн спектакльдердщ койыла бастауы - осынын айгагы. М.Эуезовтiн «Килы заман», К.Ыскактын «Жан кимак», Э.Таразидiн «1ндет», А.Тасыбековтiн «Кебенек киген арулар», Р.М^канованын «Мэнгiлiк бала бейне», А.Бекбосыновтын «Сонгы сезiм» сиякты пьесалар ^лттык касiреттi ашык керсетепндтмен к¥нды. вйткенi б^л спектакльдердегi «еткен замандардын драмасы, тарихи парелельдерi халкымыздын санасындагы дэстYрлi дYниетанымына, кезкарастарына сай келш жатты» [1; 127].
Непзп бвл1м
Казак халкынын тарихында 1916 жылы 11 шiлде кYнi лап ете тYCкен ^лт-азаттык кетерiлiстiн жеш де, жолы да, манызы да ерекше. ¥лттык жэне рухани тэуелшздшке ^мтылган казак елiнiн азаттык жолындагы кYресiнiн айтулы окигасы - эйгш Каркара жэрменкесiнде басталып, ЖетiсудаFы «Албан кетерiлiсi» деп аталып кеткен карулы козFалыс. Б^л ереуiл бiр халыктын Fана кетерiлiсi дэрежесiнде калып коймай, отаршыл империянын канауындаFы езбек, тэжш, кырFыз, каракалпак, YЙFыр, дYнгендердiн де азаттык козFалысына ^ласты. Кетерiлiстiн басталуына патшанын сол жылFы маусымнын 25^нде шыккан Казакстан мен Орта Азиянын т¥рFылыкты азаматтарын кара ж^мыска шакыру туралы жарлыFынын тYрткi болFаны тарихтан белгiлi. «Албан кетерiлiсi» - аукымынын кендiгiмен зерттеушiлер мен эдебиетшiлердiн ерекше назарын аударFан окиFа. 1927 жылы Каркара жэрменкесшщ сонFы салтанатында болFан М^хтар Эуезов азаттык кетерiлiсiне катыскандардын естелiктерiн жинап, кейiн осы сапардын нэтижесiнде керкем туынды жазды.
Каза^ даласындагы отарлык езп мен саясаттьщ астарын эшкерелеп, ак патшаныц жауыздыгын батыл керсеткен жазушыныц «Килы заман» шыгармасы Казактыц М.Эуезов атындагы академиялык драма театрында 1997 жылы койылып репертуарда ^зак т^рактады. Отаршылыкка карсы каhар тегiп, ойранын бастан кешкен халык тагдырын жаны кYЙзеле отырып жазган М^хтар Эуезовтщ б^л туындысы 45 жыл бойы жарык кермей капаста т^ншыкты. Тек 1972 жылы гана Шыцгыс Айтматовтыц алгы сезiмен Мэскеудегi «Новый мир» журналында орыс тiлiнде басылып шыкты. Осы повесть непзшде жазушы Ндалан Оразалин жасаган сахналык щсканыц он бес жыл бойы жатып калуыныц ^лтты^ тарихымыз бен театрымызга керi эсерiн типзгеш рас. Жалпы «Перевод прозаических произведений на язык сцены становится характерной чертой современного театрального процесса» [2; 110], - деп О.Я.Ремез айткандай, Н.Оразалиннщ шыгармасы ^лттык инсценировканыц жогары децгейге кетерiлгендiгiн байкатады.
Повестщ де, драманыц да алтын ^азыгы - килы заман кезiндегi халык тагдыры, ^лт мYДдесi мен болашагы. М.Эуезовтщ эпикалык сарындагы повесi тецдес жок проза тiлiнде жазылса, Н.Оразалин ^олтацбасындагы драмалык щска да халыктыц жYрiп еткен трагедиялык жолына К^рылган. Пьеса авторы шыгарманыц негiзгi о^игаларын iрiктеп, бостандык пен тэуелсiздiк, еркiн емiр CYPУ Yшiн ештецеден де тайсалмайтын халыктыц ершiл, каИарман, кYрескер, елмейтш, ешпейтiн рухын бейнелейтiн элеуметтiк-коFамдык, бYгiнгi жэне кешегi заманныц кекейкестi мэселесш козFаFан драмалык шыFарма жасап шыккан. Б^л орайда К.Рудницкийдщ мына сездерi дэл айтылFан: «...чем активнее режиссура обращается с прозой, тем интереснее и заметнее спектакль. Чем решительнее действует режиссер, тем больше у него шансов создать сценическое творение, обладающее различимо самостоятельным голосом, энергией своевременного высказывания по поводу и по существу проблем, взятых прозой - давно ли, недавно ли, - в ином регистре, ином аспекте, а бывает, и совсем с иной точки зрения» [3; 269].
Спектакль режиссерi Эубэюр Рахимовтыц алдына коЙFан максаты - Ресей патшалы^ыныц казак халкына журпзген саясатыныц 1916 жылFы ^лт-азаттык козFалысынан бастап, бYгiнгi ^нге дейiнгi жалFасу жолын табу. Сондай-ак, солакай саясаттыц ыкпалынан зардап шеккен халыктыц дYмпуiнен пайда болFан КаркарадаFы ереушдщ астарын ашу. Жалпы театрдыц 1916-1937-1986 жылдар трагедиясын ашык керсетуге ^мтылуы салдары осындайдан туып отыр. 1937 жыл - абактыда у берш елтiрiлген Жэмецке, оныц атылFан достары, 1986 жыл - тэуелиздшт ацсаFан бYкiл казак жастарыныц идеологиялык саясатка карсы шыFуы койылымныц басты идеясына айналFан. Терец ой-астарFа, керкем детальдарFа, символдарFа ерекше мэн берген режиссер М.Эуезов шыFармасыныц рухын сактай отырып, кешегi тарих пен бYгiнгi тынысымыздыц ара байланысын ашуFа ¥мтылFан. «Роман-трагедияныц бYкiл пафосын, 6y^ рухын драматург Ндалан Оразалин де езшщ тарихи трагедиясында мейлiнше сактаFан, мейлiнше ^стаетан. Оныц Yстiне сахна мен драматургияныц зандылыктарына сэйкес М^хтар Эуезовтiц алтын арнасын, кейiнгi кезецдерде айналымFа тYCкен тарихи деректер мен к¥жаттардыц шындыFын езiндiк керкемдiк контекспен эдемi дамыткан» [4] -дегендей Н.Оразалин трагедия жанрын толык сактаFан инсценировкасы ^лттык драматургияныц катарын толыктырды.
ШыFарманыц сахналык жYЙесiн жазу кезшдеп киыншылыктыц бiрi - тарихты бейнелеудеп бYгiнгi кYн мен автор дэуiрiнiц ^ксастыны мен айырмашылыFыныц, оныц drai мен тарихка деген кезкарасын тап басу. М^ндай жаFдайда драматург езшщ керкем туындысын аты тарихка айналFан авторы мен тарихи окиFаларды уакыт сарабына салу барысында к¥ру керек. Повестiц жеке керiнiстерi мен кешпкерлер эрекетiнiц тугастынын сактаFан автор непзп окиFаларды драмалык желiге баFындырып, тецкерю атмосферасын толык аша алFан. Керкем шыгарманыц мазм^н нактылыFы дэл табылFан диалогтар мен монологтарFа байланысты. Драматург м¥ндаFы керiнiстердi драмалык иллюстрация ретшде карамай, шыFармамен таныс емес керермендер Yшiн спектакльдiц сахналык тугастынын сактауFа тырысты. Ал, койылым режиссерi Э.Рахимов «... пьеса мен романды катар карастырып, казак халкыныц азаттык жолындаFы Fасырлар тарихындаFы кYресiн жинактап бейнелеген эпикалык аукымдаFы спектакль жасапты» [5; 239].
Шымылдык ашылFанда урядниктiц «¥лык запрет жасаFан жерге мал ерпзсец...», - деп жас жiгiттi соккылаFан камшы дауысы, екi жаFында кемектесуге амалы жок халык... Осы бiр деталь аркылы режиссер отаршылдык саясаттыц казак халкына жасаFан кеп вдеттердщ бiрi - ез даласына ез малын жая алмау касiретiн керсетш отыр.
Ka3a^ мeмлeкeттiк v;bi3dap пeдaгогикaлыцунивepcитeтiнiц Хaбapшыcы № 2 (78), 2Q19
Патша Yкiмiн айткан Подпороков - Акжелкенщ тезше, яFни казак жастарыныц эскери кызметке емес, окоп казyFа шакыpылFанына, колдарына каpy емес, кYpек бершмек болFанына Жетiсy жеpi катты наразылык бiлдipедi. Калыц елдi аyыздаpына караткан Жэмецке кария да, ¥зак батыр да, «тентек болыс» Эyбэкip де, Cеpiкбай да патша жаpлыFын оpындаyдан бас тартады. Казакты KоpFайды деген патшаныц сум к¥PЫFын сезген акылдыц кенi Жэмецке к¥рып кетy каyпiндегi xалыктыц бейбiт eмipi жолында таy асып, жат елге коныс аyдаpyдыц дурыгсты^ыш ескерткен едi. Акыры карияныц айтканы дэл келiп, жарлыкка карсы шыккан болыстар мен батырларды ак патшаныц eкiлдеpi абактыда атып тастады. КоЙFа шапкан каскырдай патша жендеттеpi тыныш жаткан момын елдiц шацыpаFын ортасына тYсipедi. Будан аман каетандарышыщ YЙip-YЙip малдарын, дYние-мYлiктеpiн тастап, газ жетпейтiн кияFа, eздеpi де бшмейтш елге коныс аyдаpyдан баска амалы жок.
Жумабай Mедетбаев пен Cэбит Оразбаев сомдаyындаFы бакытынан гepi касipетi басым xалкы Yшiн кабыpFасы кайыскан, букш Албан елi кадipлеген Жэмецке кария ел басына кYн тyFан, еpлеpi етiкпен су кешкен туста еш кайыспайды да каймыкпайды. ЖYктiц аyыpын кeтеpген ол шын мэнiндегi елдщ данагeй кариясы, акылды басшысы. СОразбаев бейнелеyiндегi Жэмецке - сабырлы да байсалды, eте акылды адам, Yнемi ой Yстiнде жYpетiн ол мэселенщ оц шешiмiн табyFа тырысады. БYкiл ел тыFыpыкка тipелген сэтте xалкын капастан шыFаpy жолын iздеген Жэмецке - Оразбаев саспай, гап ойланып, сабырлы да салмакты Yнмен ата-бабаларымыздыц салт-санасына лайык бекем сeздi кайратты тYPде айта бiлдi. Жэмецке - СОразбаев кимылымен емес, сeз екшшмен, ^тымды жауабымен душпанына ipi-ipi карсылыктар жасайды. Ал, Ж.Mедетбаев оpындаyындаFы Жэмецке досына да, душпаныша да кеткен кеп мен кeкейдегi ой тYЙiнiн жасырмай, алFа коЙFан максатын бYpкемей ашык тYPде айтады. Жэмецке - ЖЖедетбаевтыщ тез эpi ширак кимылдарынан оныц ашык эрекетке де бара алатыны да сезiлiп тур. Патша жендеттеpi xалык айбыны Жэмецкенi тYpмеде y беpiп eлтipеpде iшкi дYниесiн epтеп бара жаткан yFа карамай, ар-намысын уpпаFЫIна аманат етiп калдыpFан ол: «Жау колында eлiп барам...» - деп кект кYЙiнде кYpесiп eледi. «Атамекенiцдi тандасац, азаматыц не болмак? Азаматыцныц амандыFын тацдасац, атамекенщ кiмге калмак?» - деп сурак койылFанда Жэмецке - Ж.Mедетбаевтыц бет-элпетшен, катyланFан кабаFынан тyFан жерге деген алацдаушышы^ы1 мен кYЙдipiп бара жаткан улттыщ намысты байкау киын емес. Онда буыфкаетан сезiм, айбынды тepелiк пен бipге iштi epтеген eкiнiш бар. Актер акыл-ойы терец, дарынды, елдiц еpлiк мiнезiн бойына жинаFан монyменттi бейне жасай алFан.
Ел жоFын жоктап, отаршыл саясаттыц терю эpекетiне саналы турде карсы кYpескен кесек мiнездi ¥зак батыр бейнесш Уайс CултанFазин жасаFан. Ол акылы мен ашуы катар жYpетiн батырдыц сeз саптауы мен кандай юте болса да аета шыFатын кайсарлы^ыш нанымды ашады. Актер бeгденiц болмысын eзiне баFындыpа кимылдайды. Патша Yкiметiне наpазылыFын, жемкор улыщтардыщ, паракор болыстардыц мiнiн 6íp ауыз сeзбен-ак айтып тастайтынынан ¥зак батырдыц эдiлдiгi мен адалды^ы1 айкын кepiнедi. «Эзектi жаета 6íp eлiм екен, ендеше, алысып eлгенiмiз жeн емес пе!» - деген ^здершен оныц шын батырлык екпiнi мен касык каны каетанша куресуге дайын екенiн ацFаpy киын емес. АFасына деген наpазылыFын, кызыныц аpyаFын ойлап арпалысуын актер нанымды жетюзген. «АpашаFа жарамайтыныц бар, неге жараттыц? Наxак кеттiм-аy!» - деген Бэкейдщ ащы дауысы естiлген сэтте кос колымен к¥лаFын басып, газш жумFан, бYкiл дене кимылы мен бет элпет eзгеpген ¥зак - У^ултаетазиннщ iшкi жан-дYниесiнде арпалысып жаткан псиxологиялык сезiмдеpi кepеpмендi немкурайлы калдырмас. Кызыныц eлiмiне eзi кiнэлi екенш сезген батырдыц кeцiл кYЙiнде eкiнiш басым. Бэкей кыздыц окиFасы - «Килы заманныц» трагедиялык шарыктау шеп, адам жанын кYЙзелтетiн ауыр xал.
«Килы замандаFы» кeтеpiлiс батыры, гасем-шешен, карулы колды уйымдастырушы батырдыц 6ípí Эyбэкipдiц еpлiгiн терец суреттеген Mуxтаp Эуезов оныц мiнез еpекшелiгiне байланысты «Yмiттi», «ер мiнездi», «дэмелi», «eжет», «жас» деген аныктама сeздеpдi жш колданады. Эyбэкip болысты сомдаFан Болат Эбдшманов сол аныктамаFа лайык елдщ ер азаматыныц жиынтык бейнесiн жасады. Актеpдiц еpеyiл кезiнде де, топты жиынныц алдында да, бата-ант уствде де, турме теpгеyшiлеpдiц алдында да xалкын суйген касиетiнен жацылмай, каpаFайдай каскиып туру эpекетi шынайы шыккан. Эбдшмановтыщ Эyбэкipi - жанын шуберекке тушп, озбыр жаyFа карсы карулы ^тер^ске шыFyдыц батыл жолын гарсеткен жаужурек батыр. Актер эскерге адам алмаймыз деген
антын б^зган патшага, атамекен, жер-суын жаулаган оныц жендеттерiне кектенген кешпкершщ жан ^йзелюше терец бойлай, кызу канды мiнез керсетуге ерекше квцiл белген.
Ашулы жанарындагы жалт-ж^лт еткен отты квзкарас, куатты шапшац кимыл, сацкылдаган ашык дауыс - Yлкен батылдык белгiсi. ¥лыктардан сескенбей, патша вюметше наразылыгын прокурор алдында да айткан Эубэкiр - Эбдiлманов эрбiр свзш терец толганып свйлейдi. втiрiк свз айта алмайтын ацгал батырдыц «Кыргын! Кан кврсетiп т^р мына ашкан балымыз. Квбiмiздiц CYЙегiмiз осында, тYрмеде калады!» немесе «жетi жылга ма элде жетпiс жылга созыла ма -белпаз...» деген свздерiнде драматург пен режиссердщ астарлы ойы жатыр. ТYрмеден кашу кезiнде вз басыныц амандыгы мен досы - ¥зак батырды шыгара алмау сахнасында актер ею оттыц ортасында калып, не ютерш бiлмеген кейiпкердiц психологиясын дэл кврсеткен. Б.Эбдшманов жан-жагына жалтактап карап, кобалжып, бiрде батырга, ецщ бiрде далага ^мтылып, акырында амалсыздан кетуге мэжбYP болган батырдыц алга койган курес максатын аша бшген.
Эшiрэлi Кенжеев сомдаган момын казактыц жагдайын жаксы бiлетiн, айлакер, ¥зак, Жэмецке бастаган квсемдердi капыда колга тYсiрген Подпороков - «Акжелке» Yлкен кYш иесi, бYкiл бiр елвд CYлiктей сорып, айдаганына квндiрген отаршыл империяныц дYлей эмiршiсi. Каркара жэрмецкесш вз пайдасына устап, канга бвкпрген де, Июнь жарлыгын жариялаган да, елдщ бетке устар азаматтарын туткындаган да - осы Акжелке. Актердщ эрбiр свзiмен, шынайы кимыл-козгалысынан, керек кезiнде тiлмэш Жебiрбаевтыц квмегш пайдаланып, артынан «казак елiнiц хат таныган зиялысы...» - деген кекешцщ Yнiнен оныц казак елiне деген менсшбеушшп байкалады. Сахнада тэкаппарлана басып, халык твбесiнен твне караган Эшiрэлi Кенжеевтiц эрекетi шынайы. Режиссер тшп, Акжелкенi Николай патшаныц символдык бейнес деп кабылдаган секiлдi.
Казак ортасында дегенш iстеп, квтерiлiстi басу кезшде катiгездiгiмен аты шыккандардыц бiрi - Хлыновский. Сахна шеберi Куман Тастанбеков Хлыновскийд катал мiнездi, дYлей, казактарды жек квретiн, аузынан дурыс свз шыкпайтын солдафон ретiнде бейнелеген. КТастанбековтщ кейiпкерi -колында билiгi, каруы жок, бодан елдi калай сескенщрущ, олардыц арасына от тастап, араздык тудыруды, кiмнен пара алуды бшетш катiгез Yстемтап вкiлi. Хлыновский дэр^ер Фонов казактарды жактап свйлеген кезде оган кырын кабак танытып, урса жвнеледi. Актер «киргиздар» деп тютене свйлеуi мен эр свзiн балагатпен аяктауы аркылы кейiпкердiц казак халкын малга тецеген пасьщтыгын айкын кврсетш кеткен.
Отаршылдык - экiмшiлiктiц взге де лауазымды чиновниктерi мен эскери кызметкерлершщ вгей журтка вктемдiгi мен эдшетиздшшц шексiз екенiн прокурор бейнешндеп Энуар Боранбаевтыц сот тергеушiсiнен кысылмай-ак пара акшаны бвлiп алуы, Жэмецкеге у беру сахнасынан-ак кврiнiп тур. Империяныц баскару аппараты - тыцшылык пен саткындыкка, алып-сатарлык пен парага CYЙенушiлер. Прокурордыц Жэмецке, ¥зак, Эубэюрлерден жауап алып, тергеу жYргiзетiн сахнасында да режиссер символдык белгшермен ойната алган. Жауапка шакырылган туткындарга прокурордыц бшктен карап, олардыц жауаптарын дурыс тындамай, «бэрi бiр менiц айтканым болады» дегендi ацгартатындай кимыл-козгалыстар танытады. Буны алдындагы турган тамагына калай болса солай, ыкылассыз карап, шашып-твгш жеуi, колындагы койдыц басын бей-берекетсiз кескiлеуi, алдындагы кызыл шарапты твгш-шашып iшуi аркылы кврсетедi. Осындай эрекеттер аркылы режиссер терец угым салган: койдыц басы - казактыц басы, ал кызыл шарап - Жэмецке, ¥зак, Эубэюр, т.б. жазыксыз каны судай твгiлген ондаган, жYЗдеген батырлардыц касиеттi каны. Э.Боранбаевтыц прокуроры взше берiлген билiкке тым сенiмдi, оныц кимылы баяу, асып-саспайды, эр свзше магына бере, екпiн тYсiре свйлейдь Жэмецке, ¥зак, Эубэкiрлердiц батыл, кейде тшт врескел, намыска тиетiн жауаптарын шыбынныц ызыцындай кврмей, елемей, взш олардан жогары тэкаппарлана устайды. Ал, екiншi курамдагы Б.Кожаныц прокуроры нагыз Ресей империясын коргайтын адам, кызуканды, туткындардыц эр свзiн калт ж1бермей тыцдап, зекiре дауыс квтерiп, шалт ым-ишара жасау аркылы оныц жауыздыгын, каталдыгын ашып кврсеттi.
Аскар Наймантаев взшщ шен-шекпенiн коргап, ереуiлден бас тарткан Ракымбай Султанкуловтыц акылы таяз, жшркешшп, екiжYЗдi, арсыз бейнесiн кврерменге шынайы жеткiзген. Сондай-ак, жэрмецкедегi жебiрдiц бiрi, пристав тiлмэшi Оспан Жебiрбаев - паракорлык пен екiжYЗдiлiктiц, намыссыздык пен саткындыктыц жиынтык бейнесi юпетп. Актер оныц осындай жагымсыз характерш вз бойына жинактап, шынайы эрекет жасай бшген.
Драматург пен режиссер казак халкынын туFан жерше деген махаббат символы етш Ана бейнесш алFан. Спектакльдiн басынан аяFына дейiн Ана ез перзентш Fана емес, казак iшiнен отаршылдыкка карсы шыFатын халык улын iздеп жYр. Койылым финалында: «Мына дала, мына таулар сендердi кYтедi. Бул жердiн тамыры мен топыраFында ата-бабаларымыздын рухы мен каны бар. Рухы бшк ел елмейдi... влмейдi ешкашан... влмейдi...» - деп кираFан беикп бYтiндеп, тал бесiктi тербеп Ана калады. Зобалан касiретiнен бетен елге ауFан Албан журтынын жарык ^ндердщ бiрiнде кайта оралуына ол кэмш сенедi. Майра Омарова орындауындаFы Ананын жан дауысы мен жылап турып сейлеген сездерiнiн, Yмiттене жанFан кездершщ керермен жYрегiне эсерi мол. ¥лын саFынышпен кYткен Ана кушаFы баласы Yшiн эрдайым мейiрiмдi. Спектакльдiн элеуметпк ой-мазмунын ашып, еткiрлей тYсетiн осы Ана бейнесi.
Урядник, Акжелке, Хлыновскийге карсы туратын кейiпкер - дэр^ер Фонов. Онын бейнесi романда жок. Драматург пен режиссер бул бейнеш орыс зиялы кауымынын жиынтык екiлi ретiнде алып, катiгез саяси жYЙе кезiнде олардын да улт бостанды^ына араша тYсе алмаFанын керсетущ максат еткен. Тiлектес Мейрамовтын кейiпкерi орыстын наFыз зиялы, парасатты, казактарFа жаны ашитын акылды адам. Хлыновский Ананы итерiп жiбергенде актердiн жYгiрiп барып, CYЙемелдеп, кешiрiм сурауынан Фоновты наFыз инабатты, адамгершiлiгi мол адам екенш байкаймыз. Ол ез кандастарынын сездерi мен кылыктары Yшiн кысылып, намыстанFанымен, оларFа карсы шыFуFа дэрменшз. «Орыс адамдарынын бэрi бiрдей пристав, урядник, Хлыновский секiлдi шовинист, каражYрек емес деген тYсiнiкке жетелейтiн Фоновты - Мейрамов сахналык материалдын азды^ына карамай, мейiлiнше бедерлi, анык етш сокталайды» [6; 159], - деп, КУэлиев актерге эдiл баFасын бердь Эсiресе, зорлыкпен шарап iшкiзгеннен кешн, айналасындаFы болып жаткан сумдыкты кетере алмай, кызып алFан, кезэйнегiн iздеп жYрiп кезiнде Ресейдiн осындай адамдардын аркасында кетерiлмейтiнiн сезген Фонов - Мейрамовтын «Прощай, немытая Россия...» деп М.Ю.Лермонтовтын елещн бар зiлiмен, маFынасын терендетiп жеткiзе окуы - осы сахнанын алдында Fана «Кудай Yшiн орыс атын былFаманызшы» деген сездерш ашкандай болды.
Кезiнде грузиннiн атакты режиссерi М.И.Туманишвили: «Полное и глубокое проникновение в природу авторского замысла дает возможность освоить природу чувств будущего спектакля» [7; 98], - деп айткандай, Э.Рахимов «Килы замандаFы» тарихи-халыктык трагедиянын сахналык атмосферасы мен керкемдш кiлтiн накты да дэл тапкан. ШыFарманын ой-астарындаFы кара тYн, кYнiренген зар мен капас тYрме ак-кара тYCтi символдык бояулармен бершген. ¥зактын кызын есiне тYсiру сахнасында Бэкейдiн ак кейлекпен жYгiрiп шы^ып, дарFа асылу сэтiндегi жiпке ораетан ак орамалдын кусша жоFарыFа атылып, сосын темен акырын калыктап тYсуi режиссер киялындаFы бейжеткеннiн мерт болFанын бiлдiретiн керiнiс. «Бул ардай таза, аппак арман-тiлек буалдыр, дерексiз KиялFа айналып, ауаFа, эдiлетсiздiк жайлаFан кещснкке таралып, сiнiп бу болып кетп, еш белгi, iз калмады деген уFымFа бастайды» [6; 158], - деген КУэлиевтщ талдауын куптаймыз. вйткеш Бэкейдiн колындаFы осы ак орамал бойжеткен кыздын пэктiгiн, тазалыFын, пшылынын эдiлдiгiн керсетедi. Сондай-ак, абактыFа камалFан адамдардын Yстiне ак жейде киюi - олардын барлыFы да елед^ «кебiн киедi», яFни бул дуниелш еместiгiн бiлдiруiмен катар туткындардын элеуметпк-KOFамдык кызметi, халкына деген ак пейш жэне жазыксыз жапа шеккендердщ адал сезiмi iспеттi. Удан елген Жэменке мен октан мерт болFан азаматтарды Бэкей аруаFынын сонынан ертш экетуi аркылы режиссер жазыксыз курбандардын ак елiмiн керсеткен. Э.Рахимов шешiмiндегi туткындарды атып, Хлыновскийдiн «тiрiсiнде шокындырып Yлгермедiндер ме, елiгiн креске керiндер» деген буйрыFымен Серiкбай денесiн креске керуi кезiнде тYрмеде кураннын окылып жатуы билеп-тестеген дYлей кYшке мойымайтын мусылман дiнi рухынын берiктiгi болса керек. Койылымнын сонындаFы Акжелкенiн беикп кылышпен бiр-ак шауып, как белуi аркылы ез колымен тоздырFан халыкты урпаксыз калдыру ниетiн жэне елде каетан Ананын тал бесiктi жамап жендеуi аркылы елге, жерге ие болатын урпакты есiрiп-жеткiзуi секiлдi элеуметпк, халыктык ойды алFа жетелейдi. Суретшi киялындаFы шебер ойнатылFан беренелердiн спектакльде ролi ерекше. Кепшiлiк сахналарында терт берене темендеп, сахна терiнде ат пзгшш устаFандай адамдардын тура калуы -атка конFан халыктын жорыкка аттанFанын бiлдiретiн шешiм. ЖоFарыдаFы макалада: «...режиссер Э.Рахимовтын шартты, ишаралы-туспалды, келтiрiндi маFыналарды молынан пайдалана отырып, керерменд^ пiкiр тYЮге, тYсiнiктер калыптастыруFа, ой корытуFа жетелейдi; аналогияFа, ретроспективаFа, символFа иек артуы; солар аркылы окшалар, эрекеттер жалFастыFын, бiрлiгiн
танытуга, тYЙiндеулер жасауга умтылуы - роман жэне пьеса авторлары дiттеген кекейкесп максаттары мен идеяларын сэтiмен жYзеге асыруына жэне утымды барлаулар жасап оцтайлы сахналык керкемдiк бейнелеу куралдарын табуына, акыр соцында, айтар ой-максаты байсалды, терец койылымныц емiрге келуше езгеше ыкпал жасаган» [6; 159], - деп, режиссер жасаган ецбек багаланады.
Э.Рахимов езiнiц «Режиссер шеберлш. Пьесадан койылымга дешн» атты гылыми монографиясында: «Койылымдагы басты идея - халык каирет1. Сондыктан ой-астарга, керкем детальдарга, символдарга ерекше мэн беруге тура келдь Казак Yшiн кашанда туган жер мен ескен елдщ женi белек. Спектакльдiц соцында ауган елдiц заматтары кескен теректей кулап, жер бауырлап жылауы немесе тYрмеде кебiнденiп, атылгандарына карамай куран окылып, ез жаназаларын ездерi шыгарып жатуы осыныц айгагы» [8; 184] - деп спектакльдi кою барысындагы жумысы туралы айтып кетедi. Шынында да, спектакль финалы ею тYрлi ойга жетелейдi. Бiрiншiсi - туган жерш кимай коштаскандар, екiншiсi - узак жылдардан кейiн сол кеткен адамдардыц урпактары сагынышпен оралып, кез жастарын кел етiп туган елкесiмен керюш жаткандай. Бул керiнiстiц эсерiне залда отырган керермендердiц кецiлдерi босап, кездерше жас iркiлiп, кемейлерiне ексiк тыгылганын ацгару киын емес. Олар спектакль аркылы ел Yшiн алыскан Алаш азаматтарын таныды, урпагы мен дэстурш сактап калу Yшiн амалсыздан жер ауган бабаларымыздыц даналыгын кердi. Кецеспк дэуiрде шекара аскандарды саткын санатып, санамызга куйылып калган тYсiнiктердiц мYлде кате екенiн осы спектакльмен айта алды.
Режиссер спектакльде халык эндерш тамаша колдана бiлген. «Кара нар жYк кетермес бел кеткен соц-ай» деп басталатын «Бекзатым» энiнiц тебiренiспен айтылуы тYрмеде отырган есiл ерлердщ тагдырына кабырганды кайыстырып, толкытып жiбередi. Сол отыргандардыц барлыгыныц да, мына емiрге гашыктыгын сезесiц, iшiндi алай-дYлей кYЙ кернейдi. Осы эннен соц капаска камаган орыс баскыншыларына деген ешпендшк оты санада жарк етш, ешпей турып алады.
Э.Рахимов спектакль музыкасын жазуга композитор Б.Дэлденбаевты бекер тацдамапты. Оныц туган жермен коштасатын сахнадагы энi спектакльдiц трагедиялык кушн коюлата тYседi. Сонымен коса сахнада етiп жаткан окигалардыц алмасуына жэне кешпкелер кецiл-кYЙiнiц езгертуiне орай музыканы талгаммен пайдаланган Э.Рахимов халкымыздыц отаншылдык рухын кетеретiн саяси-идеялык керкемдш дэрежесi биiк спектакль тудырды.
Э.Рахимовтыц режиссерлiк ой-тужырымыныц терецдiгi, шыгармашылык киялыныц жYЙрiктiгi койылым декорациясынан да байкалды. Ол суретшi Е.Туяковпен бiрлесiп декорацияны карапайым да тYсiнiктi етiп шыгарган. Бiр караганда сахна тым жупыны керiнгенмен де, койылым окигасыныц ербуше сай терец тYкпiрден авансценага дешн терт жерден сахнага кесе келденец койылган узын беренелер тYрлi кызмет аткарып турады. Ол бiрде тYрме бастыгыныц кецсесiне, бiрде тYрменiц суык та, ызгарлы тас корганына, бiрде кершiлес елдердiц мемлекеттiк шекарасына, бiрде орыстардыц казак жерiне салган кеп бекеттерше айналса, ендi бiрде аргы дYние мен бергi дYниенiц арасына тартылган ала жiптей керiнiп кетедь Суретшi беренелердiц сырткы тYрiн ею тYрлi бояумен ернектеген. Ак жэне кара жолактармен боялган беренелер ацдап караган адамга емiр мен елiм, эдiлдiк пен зулымдылык, бугау мен бостандык сиякты емiрдiц тYрлi карама-кайшылыктарын катар елестетедi. Сол тэрiздi сахнаныц оц жагына карай орналастырылган кYн режиссердiц астарлы, ишаралы ойларын жетюзуге елеулi роль аткарады. Оныц тYрi бiресе кып-кызыл, бiресе кап-кара болып адамдардыц ниетiне байланысты сан кубылып езгерiп отырады. Режиссер адамзат жаралганнан берi эр тац сайын кекжиектен кетерiлген кYндi жер бетiндегi адамдардыц канга тоймай келе жеткандыгыныц куэгерi етiп алган. Кашан тыныштык орнамайынша кYннiц бетi ашылмай тYнере бермек деген ой тастаган.
Режиссерлiк тYпкi ой жеке каhармандар тагдыры мен калыц кауымныц ащы да азалы емiр-тiрлiгiн берудi максат тутты. Ол езiнiц осы максатын жэне эрбiр каhарманныц болмыс-мiнезiн, шиыршык аткан iшкi ой-толганыстарын терец ашу максатында тYрмеде отырган кайсар улдардыц жYрек дiрiлiмен катар Yндескен казак халкыныц аса-муцды эн-сазын пайдаланган. Э.Рахимов сахнаны керкемдеп, музыканы орынды пайдалана алуынан романныц идеясы керерменге дэл эрi анык жеттi. Эйткенi, сценография мен музыка «тесно связаны с ритмом, колоритом и атмосферой спектакля, и это предопределяет то, что, обьединенные единым режиссерским решением, они находятся в глубокой взаимосвязи» [9; 280].
Таланты мен тэжiрибесi тец тYCкен режиссер азаттык жолындагы узакка созылган канды кYрестi кец кулашты эпикалык Yлгiде суреттеп, казак халкыныц тагдырын, олардыц ойы мен сезiмiн, жан дуниесшдеп сан-сала иiрiмдерiн алдыцгы планга шыгарып, каИармандьщ драманыц
психологиялык кштш дэл тапкан. Повесть пен пьесанын идеялык-керкемдш болмысын тутас сактап, онын стильдiк, эстетикалык бiтiмiн шашыратпай, жиырмадан астам кейiпкер таFдырын езшше эрi езгеше даралап, сахна кещстшн мYмкiндiгiнше утымды пайдаланFаны - режиссердщ ескелен талабына накты жауап беретш iзденiстер.
Г.Товстоногов режиссер шыFармашылыFындаFы жанр мэселесш айта келiп: «Найти сценическое решение того или иного произведения - значит воплотить в сценических формах неповторимость авторского взгляда на жизнь, найти тот ракурс, в котором находились предмет и действительность в глазах автора» [10; 182], - деп ой тYЙедi. Драмалык шы^арманы жарыкка шыFаруда автордын сез желiсi мен пьесаFа ешкандай нуксан келтiрмей, сол калпында сахналау -Э.Рахимовтын алдына коЙFан ен басты мiндетi. Драматург идеясын тамыршыдай тап басатын ол инсценировка киындыктарын жене бшген. Сондай-ак, терен де кызыкты режиссерлiк 0Й-жYЙесiн жYзеге асыратын утымды тYP мен бейнелеу тэсiлдерiн Yлкен суреткерге тэн шеберлiк танытты. Повесть ок^аларынын сахнада драмалык эрекетке курылып, логикалык турFыда дамуы да сондыктан.
Драманын психологиялык сырын ашуда, жеке кешпкерлер мiнезiн даралауда езiнiн сахналык мол тэжiрибесiн керсеткен Э.Рахимовтын «Килы заман» спектаклiнде адамдар арасындаFы кактыFыстардын логикалык терендтн, сезiм байлыFын, кекiрек керегендт мен кас пен кабактан сыр уFысатын кенiл ушкырлыFын керемiз. Режиссер осы койылымы аркылы керермен Yшiн тарихи окиFалардын сахналык-керкемдiн нускасынын элдекайда тиiмдi екенiн дэлелдеп бердi. Сонымен катар, еткеннiн драмалык окиFаларын баяндайтын прозанын сахналануынан тарихи драма керкемдш-бейнелiк окылуында теренiрек керiнетiндiгiн таFы байкадык. Бул спектакль окиFалар мен тартыстардын динамикалык дамуына септiгiн типзетш накты композициялык курылысымен ерекшелендi. М.Эуезовтщ гуманистiк идеяларын толыFырак жеткiзуге тырыскан коюшы-режиссер халыктык сахналарды терен дамытып, мизансценаларды ыкшамды куру барысында шындыкты романтикалык жэне философиялык турFыда игеруге, сахналык бейнелердщ психологизмi мен керкем сездщ астарына ерекше мэн берген.
«Килы заман» шы^армасынын сахналык емiрi бYгiнгi танда занды жалFасын тауып отыр. Аталмыш туынды 2016 жылдын 18 сэуiрiнде К Жандарбеков атындаFы Жетюай драма театрынын сахнасына жас режиссер Еркебулан Кабдылдын режиссурасымен койылды.
Спектакльде казак халкынын алдаFы уакытта емiр CYPуi, немесе туFан жердiн топыраFында кырылып калу, не жат жерге жылыстап коныс аудару мэселесi етюр кетерiлген. ШыFармадаFы тарихи жэне керкемдш нысаналардын казак ултынын таFдырымен тамырласып жатканы сондай, ондаFы суреттелген ок^алар бYгiнгi урпактын болашаFы туралы ойлануFа жетелейдi.
Койылым окиFасы патша жарлы^ын тындаудан басталып, елдiн ДYPлiгуiне уласады. Режиссер шыFарманы барынша кыскартып, непзп ойды козFалыс басшыларынын камалуы аркылы жетюзуге тырыскан. ОтаршыларFа карсы турFан ел жаксыларынын анкаулыFы, Yкiмет саясатынан хабарларынын жоктыFы оларды тYрмеге тYсiредi. ¥рпак болашаFын ойлаFан казак ерлершщ мойымай алFа умтылулары актерлердiн ойынынан шынайы керiнiс тапкан. Койылымнын пзгшш устап турFан Жэменке аксакал - Кылышбек Касымбеков, Эубэкiр болыс - вмiрзак Айдаров, ¥зак батыр - Бакыт Айдаров, Жанабай - РYCтем Туратаев, Акжелке - Болат БаймаFамбетов, Жиренсакал -Эбдiкерiм Yкибаев, Сершбай - СаFитжан Арипханов, Рахымбай - Бакытжан Каппаров, Фонов -Асхат Камбарбеков т.б. эрекеттерi ширак шыкты. Эсiресе тYрмеге капыда камалып, катты KынжылFан сэттегi кенiл-кYЙлерiн мунды эуенмен жетюзе алды.
Килы заман куры^ына iлiккен казак елiнiн орыс отаршыларынын кармаFына мыктап тYCкенiн режиссер мен суретшi ТоFайбек Байдарбеков екi басты самрук кустын сол аяFына крест, он аяFына бYктелген камшы устатып символдык тYPде мензеген. Турме сахнасын да режиссер шартты тYPде тор аркылы шешкен. Спектакль декорациясы шы^арма идеясынын жан-жакты ашылуына жэрдемдесiп, актерлердщ кен кесiлiп эрекет жасауына да колайлы болды.
Сахна кенiстiгiн еркш игерген Е.Кабдыл бостандык Yшiн арпалыскан казактардын бYгiнгi тэуелсiз кYнге жетуш де символдык турFыда бере бшдь Спектакль финалында азаттык жолында курбан болFан Жэменке аксакал бастаFан аппак киiмдi адамдар мен олардын юш жалFастырушылар бiрiгiп шаныракты кекке кетередь Режиссердiн бул ойы тэуелсiздiк Yшiн кYрестiн женiске жетiп, егемендi ел болуымы^а бYкiл казак халкы Yлес косканын айнытпай уктырады. Сонымен коса елiмiздiн басты байлыFы туFан жерi мен тiлi екенiн эрi булардан ешуакытта да айырылуFа
болмайтынын спектакльдщ езеп ете алды. Бул спектакль кепшшктщ квкейiнде журген ойды деп баскандыктан да театр репертуарынан ез орнын алып Yлгiрдi.
Корытынды
Жогарыда талданган спектакльдерде ХХ гасырда казак халкы басынан еткiзген улттык тарихтыц кYрделi мэселелерi козгалган. Кешпкершщ iшкi жан дYниесiн ашып, мшезшщ калыптасуына ыкпал еткен шынайы тарихи окигаларды шартты тYPде бере отырып, театр кезендi керсететiн, тарихи бейнеш суреттейтiн койылымдар жасап шыгарды. «Эткен гасырларда емiр CYрген, елi мен жершщ азаттагы Yшiн кYрескен тулгалардыц элеуметтiк орны мен мацызы зор» [11. 6] деген пiкiрге CYЙенсек, бул такырыптагы кептеген спектакльдердщ ерекшелш - тарихи деректерге негiзделуi, тарихи адамдардыц керкемдiк бейнесiн жасау мен когамдык жетiстiктердi керсету болды.
Бул спектакльдер ез ролш тек тарихи жанрдыц дамуында аткарып коймай, сонымен катар казак театрыныц керкем-эстетикалык сипатыныц жогары децгейге кетерiлуiне актерлiк-режиссерлiк кэшби шеберлштщ шыцдалуына кемегiн тигiздi. Спектакльге катысушы актерлер букаралык карсылыктан бостандык Yшiн кYреске ауысу процесiн керсетуд басты назарда устады. Кетерiлiске шыккан халыктыц бiрлiгi мен уйымдасу кабшетш керсете отырып, орындаушылар эр кешпкердщ психологиясын ашуга, эсiресе мшездердщ шю эволюциялык есу процесiне кеп кецш белдi.
Тэуелсiздiк алганнан кейiнгi жылдары тарихи такырыпка деген кызыгушылыктыц артуы, халыктыц еткен емiрiн, бастан кешiрген тагдырын суреттеуге арналган шыгармалардыц кептеп дYниеге келуi бiр жагынан улттык сана-сезiмнiц кYшеюiне байланысты болса, екшшщен еткенiмiзге заманауи кезкараспен карап ой козгау. Терт кубыламызды тYгендеп жаткан казiргi кезде сахна терiнен бYгiнгi урпакка тарихи кезкарас, тарихи талгаммен сез айту Yшiн тарих тагылымы керек.
Эдебиеттер
1 Жаксылыкова М. Казак кэс1би актерлж енершщ даму ерекшелжтерг Зерттеулер, макалалар. - Алматы: «Каратау КБ» ЖШС, «ДэстYP», 2014. - 384 б.
2 Ремез О.Я. Мастерство режиссера: Пространство и время спектакля. - М.: Просвещение, 1983. - 144 с.
3 Рудницкий К. Театральные сюжеты. М.: Искусство, 1990. - 464 с.
4 Жумабек С. Сахнада - «Килы заман»// Алматы акшамы. - 1997. - 13 - маусым.
5 Кундакбайулы б. Заман жэне театр енерг - Алматы: 9нер, 2001. - 520 б.
6 Уэлиев К. Килы заман хикаяты // Жулдыз. - 1997. - № 11.
7 Туманишвили М.И. Введение в режиссуру (пока не началась репертиция). - Москва, 2005. - 272 с.
8 Рахимов Э. Режиссер шеберлш. Пьесадан койылымга дешн. - Алматы: Тарих таглымы, 2010. - 248 б.
9 Меерович И.М. Музыка как выразительное средство спектаклей драматического театра // Мастерство режиссера. - М.: ГИТИС, 2016. - 392 с.
10 Товстоногов Г. Зеркало сцены. О профессии режиссера - Ленинград: Искусство, 1984. - Т. 1.- 303 с.
11 ХХ1 гасырдагы казак театры: дэстур жэне инновация. ¥жымдык монография. - Алматы: Print Express, 2017. - 340 б.
НОВЫЕ ИНТЕРПРЕТАЦИИ НАЦИОНАЛЬНО-ОСВОБОДИТЕЛЬНОГО ДВИЖЕНИЯ
В ТЕАТРАЛЬНОЙ РЕЖИССУРЕ
Еркебай А.С.1, Нурпеис Б.К.1
1кандидат искусствоведения, доцент кафедры «История и теория театрального искусства» 2 доктор искусствоведения, профессор, декан факультета «Искусствоведение» 1 2 Казахская национальная академия искусств им.Т.Жургенова Алматы, Казахстан, етаП: aerkebaj@bk.ru
Статья посвящена освоению темы национально-освободительного движения 1916 года современным казахским театром. Рассматривается интерпретация повести М.Ауэзова «Лихая година» режиссера А.Рахимова в Казахском госуарственном академического театре драмы. Определены пластическое решение сцены, творческое воображение режиссера в использовании символов и метафор. Проведен театроведческий анализ режиссерского замысла, актерской игры и сценографии спектакля. Также исследуется спектакль, поставленный по данному произведению режиссером Е.Кабдыл в Жетысайском театре драмы им. К.Жандарбекова.
Ключевые слова: казахский театр, национально-освободительное движение, режиссер, интерпретация, спектакль, актер
NEW INTERPRETATIONS OF THE NATIONAL LIBERATION MOVEMENT IN THE THEATRICAL
DIRECTION
Yerkebay A.S.1, Nurpeis B.K.2
1 Candidate of Art Criticism, associate professor of the department "History and theory of theater arts" 2 Doctor of Art History, Professor, dean of the faculty of art history 1,2 Kazakh National Academy of Arts named after T.K. Zhurgenov Almaty, Kazakhstan,
The article is devoted to the development of the theme of the national liberation movement of 1916 by the modern Kazakh Theater. The author of the article considered the interpretation of the plays based on M. Auezov's story "Dashing time" directed by A. Rakhimov at the Kazakh Academic Drama Theater. The author of the article determined the plastic solution of the scene, the creative imagination of the director in the use of symbols and metaphors. The theatrical analysis was made to the director's plan, the actor's play and the scenography of the plays. The play staged on this work by director E. Kabdyl is also being investigated in the Zhetysay Drama Theater named after K.Zhandarbekov.
Key words: Kazakh Theater, national liberation movement, director, interpretation, performance, actor
PegaKnHHra 12.01.2019 Ka6bMgaHgbi.
