CC BY
10FТАХР 18.45.91
АКТЕР ЭНУАР БОРАНБАЕВТЬЩ ЗАМАНДАС БЕЙНЕС1Н СОМДАУДАГЫ ЕРЕКШЕЛ1Г1
М.Б. Жаксылыкова Т.ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы, Алматы, Казакстан
topj [email protected]
Макалада Казакстаннын халык артисi, кернектi театр жэне кино актерi Э.Боранбаевтын актерлж шеберлiгi карастырылган. Онын замандас бейнесш жасаудагы езiндiк ерекшелiгi б1ркатар рольдерше талдау жасау аркылы аныкталды. Э.Боранбаевтын актерлш касиеп онын сахналык тшге айрыкша кенiл белгендiгiмен байланыстыра талданган. Актер ойнаган рольдерiнiн керкемдiк денгеш, iзденiс аясы сараланды. Актердiн казак ^лгтьщ сахна енерiнiн дамуына коскан комакты Yлесi багаланды. Сондай-ак, актер шыгармашылыгынын казiргi ^лттык орындаушылыкка типзген ыкпалы талданды. Жалпы Э.Боранбаевтын казак руханиятына коскан зор енбегi таркатыла баяндалды.
ТYйiн свздер: Э.Боранбаев, театр, шызармашылыц, спектакль, сценография, режиссер, актер.
Елбасымыз Н.Назарбаевтын «¥лы даланын жет кыры» атты макаласы - халкымыздын жYрiп еткен жолына, басынан кешкен кYрделi, сындарлы кезендердi насихаттауымен гана емес, сонымен бYгiнгi мемлекетiмiздiн уыгын кадап, керегесiн кенейткен ^лы т^лгалардын коскан комакты Yлесiн кадiрлеуiмен кымбат. Аталмыш макалада айтылган: «Тел тарихын бшетт, багалайтын жэне мацтан ететт халыцтыц болашагы зор болады деп сенемт. Откент мацтан тутып, бYгiнiн нацты багалай быу жэне болашацца оц кезцарас таныту - елiмiздiц табысты болуыныц кепШ дегенiмiз осы» [1], -деп едi Елбасы, б^л пiкiрi кекейге конымды. Келешекп жоспарлауда бiзге дешн не жасалды, бiздiн жолымыз кандай деген сауалдарды койып, еткен тарихымызды саралап, халык кайраткерлерiнiн иiгiлiктi iстерiн, келер ^рпакка Yлгi етудiн эбестiгi жок.
¥лттык енердiн де еркендеуiне перзентпк парызымен карап, сYбелi Yлес коскан ардакты азаматтар аз емес. Солардын бiрi казак енерiнде ез сара жолын салып, кайталанбас актерлiк колтанбасын калдырган - Энуар Боранбаев. Онын казак мэдениетше сiнiрген елшеусiз енбегш саралап, сол аркылы сахнагердiн шыгармашылыгын насихаттаудын да манызы зор.
«Театрдагы сахналык кейiпкердi сомдайтын - актер. Актер сахнада шыгармашылык процесс кезiнде пьеса материалын езiне CYЙене отырып болмыс, шындык туралы ой-тYсiнiгiмен, емiрлiк тэжiрибесiне жэне эстетикалык сезiм тYЙсiгi аркылы Yнемi байытып, толыктырып отырады. Б^л т^ста актердiн бойында орындаушылык енерге коса шыгармашылык суреткерлiк касиеттщ де болуы шарт. Актердiн бейне сомдауы спектакльдi коюшы режиссердiн тушцщрмес негiзiнде емiрге келедi. Энердiн езге тYрлерiндей театр да емiр шындыгын керкем бейнелер жYЙесi аркылы жетюзедЬ» [2; 252]. Сондыктан, актерлiк енер^ онын шеберлiгi эркашанда керерменнiн койылымды кабылдауында манызды роль аткарады.
Кернекп актер Э.Боранбаевтын шыгармашылыгы жайында ой козгар болсак, ен алдымен, ага буын артистер туралы токталмай етуге кетуге болмады. Казак актерлiк енершде ешпес iз калдырып, ^лттын рухын, кажыры мен кайратына айналган т^лгалар аз емес. Аргысы Калыбек Куанышбаев, Серке Кожамк^лов, К¥рманбек Жандарбеков, Елубай 0мiрзаков, Канабек Байсейiтов, КYлэш Байсештова, Сабира Майканова, Шэкен Айманов, Н^рм^кан Жантерин, ЗэмзэгYл Шэрiпова, Ыдырыс Ногайбаев, Фарида Шэрiпова, т.б. сынды ата буын сахнагерлерiмiз ^лттык актерлiк мектептщ негiзiн салып, даму багыттарын аныктап берген болатын. Содан берi бiрнеше толкын актерлер легi сол мектептщ керегесш кенiтiп, элемдiк денгейдегi орындаушылык енердщ кыр-сырын менгерiп, ездерiнде танытып келедi. Солардын катарында ерекше сахналык бейнелерiмен есте калганы - Энуар Боранбаев. Сахна майталманынын iзденiстерi жан-жакты болды. Ол тарихи спектакльдерде де, ^лттык немесе аударма классиканы да еркш менгерiп, суреткерлiк карымын керсеткен шебер едь
«Iрi т^лга, дара дарын, казак театры мен кино енершщ терiнде ерекше орны бар Казакстаннын халык артисi Энуар Боранбаев енер жолына еткен гасырдын 1960 жылдарынын сонында келiп косылды. Отыз жылдык шыгармашылык г^мырында ^лттык енерге езшдш колтанбасын калдырып, ^рпактар жадынан ешпейтiн керкем бейнелер галлереясын жасады. Шежiрелi керемет дарын иесi
ретшде сомдаган бейнелершдеп ^лттык MiHe3i, азаматтык ажары, жан-сезiмi кврермендердi ерекше тербейтш» [3; 10] - деп жазады внертану докторы, профессор Б.Н^рпешс актер жайында. Fалым атап кврсеткен ерекшелiктер шын мэнiнде Э.Боранбаев жасаган бейнелерге тэн. Энерпаздыц жанр талгамайтын шеберлiгi, iзденiсi эр алуан спектакльдердщ квркем идеясын арттырып отыргандыгы эрдайым жазылып жYр.
Энуар Боранбаев 1971 жылы акын-драматург КМ¥кашевтыц «Дала дастаны» драмасында 1лияс ролiмен алгаш рет сахнага шыгып, взшщ шеберлiгiн таныткан едi. Осы сахналык бейнесiн казактыц кврнектi жазушы-драматургы С.М^канов та жогары багалаган.
Бiз б^л макаламызда дарынды актердщ замандас бейнесiн сомдаудагы ерекшелiгi мен шеберлтн аныктауды максат тугамыз. Осы максатка кол жеткiзу Yшiн артист репертуарындагы замандастар бейнесiн терещрек карастыру квзделедг Э.Боранбаев вз шыгармашылыгында жетпiстен астам бейнелердi мYсiндеп, соныц нэтижесiнде ешюмге ^ксамайтын актерлiк карымы мен кабшетш таныта алды. Ал замандастар бейнесше оныц Таhауи Ахтановтыц «Беу кыздар-ай!» комедиясында (1969 ж.) -Эубэюр, 1972 жылы койылган «Бвлпрш бврш астында» комедиясында - Энуар, Калтай М^хамеджановтыц «Жат елде» драмасында (1969) - Бекмырза, <^з перiште еместз» спектаклiнде -Жэкен Сабырбаев (1988), Эюм Таразидщ «Жолы болгыш жттшде» (1972) - Бвкен, 1978 жылы Дулат Исабековтыц «Эпкесшде» - Темiр, 1982 ж. Шыцгыс Айтматов пен Калтай М^хамеджановтыц «Квктвбедеп кездесуiнде» - Досберген, сол жылы Роллан Сэрсенбаевтыц «Нартэуекелшде» - Касенов, 1983 жылы Шыцгыс Айтматовтыц «Ак кемесiнде» - Момын шал, 1985 жылы Софы Сматаевтыц «Ж^лдызым менщ жогары» спектаклшде - Размет, 1987 жылы Алтыншаш Жаганованыц «Мазасыз эйел» - Ндалан, 1994 жылгы Аскар СYлейменовтiц «Кыздай жесiр - штат кыскартуында» - Аханов, т.б. сынды CYЙiктi рольдерш жаткызуга болады.
«Театр тарихы дегенiмiз - кезендiк спектакльдердщ тарихы» деген екен внертану докторы, профессор Багыбек К¥нда^бай^лы. Кэсiби сыншы айткандай Энуар Боранбаев ойнаган койылымдар арасында кезецщк спектакльге айналгандары каншама. Солардыц бiрi кврнектi казак жазушы-драматургы Дулат Исабековтыц «Эпке» драмасы узак жылдар бойы М.Эуезов атындагы академиялык театр сахнасынан тYCпей халык с^ранысы мен CYЙiспеншiлiгiне бвленген шыгарма. Осынау отбасылык драмадагы орталык кейiпкерлердiц бiрi Темiрдi Э.Боранбаев ойнап, спектакльдiц ажарын ашатын. Театртанушы Б.К^ндакбай^лы: «Темiрдiц «тентектiгiмен» бiрге, оныц бойындагы адамгершiлiк сипат-нышандарын кабшетп актер Э.Боранбаев толык квре бiлген. Сондыктан оныц Темiрi каншама б^лкан-талкан болып жатса да кек тугпайтын, барынша адал, свзше берiк, досын CYЙсiндiретiн, д^шпанын ^шцщретш кесек кимылга бара алатын жан. Актердщ рольдi Yлкен кызулыкпен бастап, соцгы жагын ойлы да парасатты эрекетке К¥руы кейiпкер бейнесiн толык ^гудан туган» [4; 456], - деп жазады премьерадан кешн жарык кврген макаласында. Байкап отырганымыздай, жалындаган албырт жiгiттiц мшез^к^лкын жеткiзудегi актердщ мазм^нды да, к^нарлы ойыны драманыц кврiгiн кыздырып, кврерменнiц мол эсер алуына тыцгылыкты кызмет еткенiн квремiз. Темiр ролiн орындау барысында Э.Боранбаев актерлш айкындаушы ^^ралдыц бiрi - импровизация, ягни сахналык тапкырылыкты кещнен колданган. Оныц спектакль барысында серiктестерiмен карым-катынас к¥ра бiлу актерлiк шеберлштщ биiк децгейiн байкатты. «Acting is generally agreed to be a matter less of mimicry, exhibitionism, or imitation than of the ability to react to imaginary stimuli» («Актерлш шеберлщ эдетте, мимика, эксгибиционизм немесе елштеуге гана емес, киялды ойната бшу кабшетше де байланысты») [5; 54]. Шын мэшнде, актер Энуардыц ец басты жетютш оныц шыгармашылык киялыныц кендiгiмен влшенсе керек. Э.Боранбаевтыц актерлiк кемелдiгiн кещнен мойындаткан келесi бiр ролi Шыцгыс Айтматовтыц «Ак кеме» спектаклiндегi - Момын шал едь КСРО жэне Казакстанныц халык артисi, Халык каhарманы, режиссер Эзiрбайжан Мэди^лы Мэмбетов сахналаган б^л койылым актердiц мерейiн асырганы рас.
Iзгiлiк пен з^лымдыктыц мэцп кYресiн баяндайтын окиганыц трагедиялык астарын вз ойын врнегiмен ашкан актер Э.Боранбаевтыц аскан шеберлiгi осы спектакльде айкын кврiнiп едi. Тепсе темiр Yзетiн жiгiт шагында (ол кезде актер небэрi отыз бес жаста болатын) вмiрден теперiш кврiп, квзшщ агы мен карасы - жалгыз кызы Бекейдiц бакытсыз тагдырына куэгер болган сорлы экенiц CYрецсiз де, магынасыз тiршiлiгiн кврсету Э.Боранбаевтан квп iзденiстi талап еткенi свзсiз. 1984 жылы «Лениншш жас» газетiне «Ак кеме» спектаклi жайлы пiкiр бiлдiрген журналист Сейтхан Есенг^лов вз макаласында: «Адам бойына сияр бар iзгi-ниеттi автор Елпек Момынга берген. Оныц бар максаты эл-аукаты жеткенше квптщ кеудесiне iзгiлiктiц дэнiн егуге багышталган. Осыншама ауыр жYк карттыц жYЙкесiн тоздырды, акыры з^лымдыктыц к¥рбаны болды. Оразк¥л бастаган обырлар оны да «жугып» койды. Осы бiр бала жанды кагылез аяулы карттыц бейнесш - Энуар Боранбаев айыз кандыра ойнап шыкты. Нагыз кейiпкержандылыктыц (перевоплощение) куэс болдык» [6; 262] - деп жазады. Расында, жастыгына
282
карамастан кариянын ю-эрекетш, кимыл-козгалысы жэне дауыс Yнi мен ыргагын орайластыра тапкан Энуар Боранбаевтын ойынына сенбеу мYмкiн емес едь Аталмыш макалага тагы бiр назар салсак: «Енкiштеу тарткан журю-т^рысы, сез саптасы да езгеше. Артына каратылган алаканын укалай жYPуi де шынайы шыккан. Ол алаканы кышыганнан укалап жYрген жок. Кiмге болса да кемегiмдi тигiзсем, кемек етсем деген камкорлыктан кышиды» [6; 262] - деп, актердщ бейне жасаудагы ерекшелштерш сипаттап берiп, эрi карай: « - К¥дай-ау, мына картайган какпас менi алып, менiн орныма кызым Бекейге бiр шикi екпеш кисаншы зарлатпай» - деп, ез тагдырына налитын монологында Момын шал - Энуар кандай эсерлi. Зал шш кYнiрентiп, керерменiн елтiп, елжiретiп жiбередi. Бул роль Э.Боранбаевтын актерлш арсеналынын iшiндегi ен шоктыгы бшк болды» [4; 262], - деп бага береди Будан актердiн Момын шал бейнесш тек сырткы нышандарын гана емес, iшкi психологиялык тебiренiсiнде, буйыгы мiнезiн деп басып сомдаганын байкаймыз.
Актер Э.Боранбаевтын шеберлiгi ен алдымен онын эуездi Yнi, коныр дауысынын ерекшелiгiнен байкалатын. Сахнагердiн сезге деген курмет^ сездiн астар-ажарын ашудагы кабiлетi, сез кубылту, екпiндi дэл тауып кою сынды касиеттерi бYгiнгi жас урпак актерлерге Yлгi деуге болады. Белгiлi театр сыншысы Э.Сыгай: «Экiнiшке орай, эксперименттiк iзденiстер, пластикалык кабiлет деп, сахналык сез техникасын, тiл уштау, устарту мэселелерiн екiншi кезекке ысырып, аласапыран дангаза эуенмен эуестенш, тарс-турс, у-шу сырткы эсер мен елiрiп жаткан кемшiлiктерге кез жума карагандаймыз. Сахна тек кана ым-ишарат, кимыл-козгалыс, кол сермеу мен аяк кетеруден турмаса керек. Диалог, монологтар - кешпкердщ iшкi Yнi, актердiн жан лебiзi», [7; 200] - деген екен. Сахнадагы кешпкердщ сезi тYсiнiксiз болса, онда спектакльдщ керкемдiк куаты, мэн-мазмуны кемитiндiгiн кырагы сыншы дурыс байкаган. Осы такылеттес ойды енертану кандидаты А.Мукан былай: «Бiрак актерлер кандай типтегi кешпкердщ образды сомдамасын эр бейненiн езше тэн ерекшелiгiнiн арасынан айтар сезшщ, жеткiзер ойынын керерменге айкын жетуш назарда устаганы абзал. Бул - асыга-аптыга, кiжiне, айкайлай сейлейтiн актерлердщ бэрiне катысты кемшiлiк. Айткан сезшщ сонын актердiн эмоциялык сезiмi немесе сахналык ю-эрекет жутып жатуы орынсыз. Актерлердiн бар даусымен айкайлап сейлеуден, керермендi тез шаршатып, орындаган рольдi бiрсарынды етер керiнiстерден аулак болуын калар едiк» [8; 312] - деп бiлдiредi. Казiргi танда да казак сахнасында дикциясы анык емес, тутыгып сейлейтiн, дем-тыныстары дурыс койылмаган актерлердiн ерiп жYргенi жасырын емес. Ал, шын мэнiнде, улттык болмысымыз бен кодымыз кеп жагдайда казак тшмен байланысты десек, сахналык тшге енжар карауга болмайтыны анык. Осы ретте, казак театр енерi тарихында ойып орнын алган суреткер Э.Боранбаевтын шыгармашылыгына да мэн бере караудын кажеттiлiгi туады. Энерпаздын Yндiк-интонациялык кубылысынан улттык накыштын табы сезiлiп туратын. Кекмекейден шыккан кYмбiрлеген коныр Yн кулакты баурап, санана сыналап енш жататын. Сездi жаттап алгандай емес, ез ойынан, ез жанынан шыгып жаткандай жан бiтiре сейлегенде керерменнщ айызы канып, эстетикалык лэззатка беленетш. Актердiн сезге деген жогары курметш осыдан да сезуге болады.
Э.Боранбаевтын шыгармашылыгында кино енерiнiн женi белек. Казак улттык киносынын дамуына да кисапсыз енбек еткен актердiн жиырмадан астам фильмде ойнаган рольдерi бар. Солардын арасында ерекшелеп айтары - Тастан бейнесш «Гаухартас» фильмiндегi Тастанды кiм бiлмейдi десенiзшi. Енбектеген баладан, енкейген картка дейiн CYЙсiнiп керетш «Гаухартас» шыгармасы Э.Боранбаевтын актерлiк шеберлшн мойындаткан едi. Карапайым шопаннын емiрiне мэн-магына сыйгызып керерменнiн кенiлiн баураган актердiн ойын ернегi - нагыз енер туындысы. Замандас бейнесiн сомдауда енерпаз Yлкен iзденiстерге барып, керушюш сендiре бiлетiн. Тужырымдай айтсак, ез замандастарынын бейнесiн сомдауда ерекше актерлш накышын тауып, колтанбасын калыптастырган Э.Боранбаев - кейiпкержандылык мектебiнiн екiлi деуге непз бар.
Актерлiк енерде кездесш жатар ен кYрделi мiндет - замандас бейнесш сомдау. Классикалык немесе тарихи спектакльдерде грим мен костюмнщ кемегше CYЙене отырып, ойнап кетуге мYмкiндiк мол. Ал замандастарга багытталган заманауи спектакльде сэл гана фальш, жасандылык кездессе керерменнiн катал сынына ушарарыныз сезсiз. Актер осыны бар болмысымен сезiнетiн, санасымен угынатын. 0мiрдегiнi сахнага CYЙреп шыкпайтын касиетi оны езгелерден ерекшелендiрiп-ак турады. Бiр ойнаган ролш екiншiсiне уксатпауды сахналык максаты тутатын Э.Боранбаевтан ескелен урпак, ягни, болашак сахнагерлердiн YЙренерi, эрине, кеп. Актердщ сахна тшмен жумыс жасауы, кейiпкердiн «рухани тiршiлiгiн» копара керсету кабшет мен шеберлiгi - Yлкен артистiк мектеп бiлемiз. Сез сонында, Елбасымыздын «¥лы даланын жетi кыры» макаласында айтканындай Энуар Боранбаевтай елiмiздiн улы тулгаларын насихаттаудан жалыкпайык деймiз.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Назарбаев Н. (2018) ¥лы даланьщ жеп кыры. http://www.akorda.kz/kz/. 21.08. 2018.
2. Байлин Э. (2014) Кргам жэне театрдагы жацашылдык //Кдз¥У Хабаршысы. Журналистика сериясы. №1 (35).
3. Н^рпешс Б.К. (2019) Э.Боранбаевтыц ^лттык; шыгармалардагы бейне сомдау шеберлт // «Казак ^лттык; театр жэне кино мектебшщ даму контекстiндегi Э.Боранбаевтыц актерлш м^расы» атты Республикалык гылыми-практикалык; конференциясына арналган баяндама.
4. Казак сахнасыныц шеберлерi (2010) Алматы, «Тацбалы». - 504 б.
5. Mitchell Ch. (2014) Theatrical Worlds. University Press of Florida. - 270 р.
6. Бел-белестер (1987) К^растырган жэне арнаулы редакциясын жYргiзген К^ндакбащлы Б. Алматы: внер. - 288 б.
7. Сыгай Э. (2014) Толгам (Театр туралы толганыс). Алматы: Парасат. - 392 б.
8. М^кан А. (2019) Театрда туган толгамдар. Зерттеулер, макалалар, рецензиялар. Алматы: «Балауса» баспасы. - 386 б.
Особенности создании образа современника актера А. Боранбаева М.Б. Жаксылыкова
Казахская национальная академия искусств им.Т.К. Жургенова, Алматы, Казахстан
В статье рассматривается актерское мастерство народного артиста Казахстана, выдающего актера театра и кино А. Боранбаева. Его своеобразие в создании современного сценического образа определяется путем анализа ряда ролей. Актерские способности А.Боранбаева были проанализированы в связи с его особым отношением и вниманием к сценической речи. Сделана попытка анализа поисков сценической выразительности актера. Оценивается весомый вклад актера в развитие казахского национального сценического искусства. А также, проанализировано влияние творчества актера на современное национальное исполнительское искусство. Обобщается большой вклад А.Боранбаева в казахскую национальную культуру.
Ключевые слова: А. Боранбаев, театр, творчество, спектакль, сценография, режиссер, актер.
Features of creating the contemporary image actor A. Boranbayev
M.B. Zhaksylykova T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts [email protected]
The article considers the acting skills of the people's artist of Kazakhstan, outstanding actor of theater and cinema A. Boranbayev. His originality in creating a modern stage image is determined by the analysis of a number of roles. A. Boranbayev's acting abilities were analyzed in connection with his special attitude and attention to the stage language. The significant contribution of the actor to the development of the Kazakh national stage art is estimated. And also, the influence of the actor's work on the modern national performing arts is analyzed. A. Boranbayev's great contribution to the Kazakh national culture is summarized.
Keywords: A. Boranbayev, theater, art, classic, performance, set design, director, actor.
PegarnHara 07.12.2019 tyctl
