CC BY
20КДЗАКСТАННЫН
ТЕАТР
YДЕРIСIНДЕП МЭДЕНИ
БАЙЛАНЫСТЫН
ОРНЫ
ш
е-
<
МРНТИ 18.17.65
¥. Н. ТОКАЕВА1
'Т. К- Жургенов атындаFы Казак, улттык, енер
академиясы (Алматы, Казахстан)
КАЗАКСТАННЫК ТЕАТР УДЕР1С1НДЕГ1 МЭДЕНИ БАИЛАНЫСТЫЦ ОРНЫ
Ацдатпа
Макалада Казакстанныц казiрп театр Yдерiсiндегi мэдени байланыстыц орны аныкталады. Сондай-ак, автор казак театр тарихына YHiлm, жалпы шетелдiк режиссерлердщ елiмiздщ мэдени eмiрiне экелген жацалыгы мен Yлесiне де токталып eттi. Рылыми макала непзшде К. Куанышбаев атындагы Мемлекеттiк академиялык казак музыкалык драма театрында С. Потапов сахналаган А. Чеховтыц «Шие» комедиясына терец талдау жасалынып, керкемд^ децгеш, режиссерлiк шешiмдер мен актерл^ ойын, сценографиядагы мэселелер карастырылды. Жэне ею ел арасындагы мэдени кетр болып табылатын коллабарацияныц заманауи театр YДерiсi Yшiн мацызды да езект екендiгi де айкындалады. Ирек сездер: Казак театры, мэдени байланыс, режиссура, актерлiк енер, А. Чехов, С. Потапов, коллабарация.
К1р1спе
Нег1з1 1915 жылы каланган кэс1би казак театры ушш алгашкы жылдарды калыптасу кезец деп, ал багытын айкындап алганнан кей1нг1 уакытты 1зден1с уст1ндег1 театр деп карастыруга болады. Сахналанатын пьесалар да жт зерттел1п барып кана бек1т1лд1, ал
актерлык ойын мен режиссерл1к жумыс жаца кезецге кетертдк Ж. Аймауытов пен Ж. Шанин алгашкы режиссерлер рет1нде кептеген койылымдарды сахналаганымен, кэс1би б1л1мнщ болмауынан кемш1л1ктер де болганы мэл1м. Yстел басындагы дайындык, актерлермен пьесаны талдау сынды
TYciHiKTiH болмауынан эр актер ез релше гана дайындалумен шектелдi. Пьесаны тольщ TYсiнбегендiктен цойылымнын керкемдiк сапасы элаз болды.
Кеп узамай бул олцылыцтар да ез шешiмiн тауып жатты. Казац театры Ресейден режиссерлердi шацыртып, шеберлiк дэрiстерiн еткiзе отырып жана цойылымдар цойды. Ен алгаш 1932 жылы Я. П. Танеев шацырылып, М. Я. Тригердщ «Сунгур цайыц» пьесасын сахналайды. Одан кейiн дэл осы жылы Наркомпростын шешiмiмен цазац театрына бiлiктi жетекшi табу мацсатымен Мэскеуге маман жiберiлiп, театр студиясын тэмэмдаган В. Б. Смышляевтщ шэшрт^ реалистiк багыттын екiлi М. Г. Насонов тандап алынады. Сол кездерi кептеген царама-цайшылыцтарды туындатцан «Станиславский жYйесiмен» жумыс iстегендi жен керген жас режиссер цазац театрына тын сертлю алып келiп цана цоймай, онын ары царай дамуына зор Yлесiн цосты. Бурындары театр бiр маусымда 7-8, тiптi 10 спектакльден сахналап отыратын болса, жана басшы бiр жылда 3-4 премьера гана жасауды усынды. Узац дайындыц пен iзденiстен кейiн цойылган спектакль театр репертуарынан ез орнын ала бiлдi. Насоновтын тагы бiр жаналыгы - алгаш рет пьесаны бYкiл ужым Yшiн дауыстап оцу жYйесiн цалыптастыруы. Жогарыда атап айтцан кемшiлiктер ез шешiмiн тапцаннан спектакльдiн керкемд^-идеялыц денгей жогарлады.
Казац театрында осы бес жыл аралыгында М. Г. Насоновтан белек М. В. Соколовский, И. Боров, Ю. Л. Рутковский, П. В. Лесли сынды режиссерлер кептеген цойылымдар цойып, ез цолтанбаларын цалдыды. Одан кейiнгi жылдары да бул YPДiс тоцтамай, Ресейден кэсiби бiлiмi бар М. И.
Гольдблат, А. Г. Ридаль, Я. Б. Штейн, О. И. Пыжова мен Б. В. Бибиков, Н. Д. Ковшов, В. А. Вронская секiлдi режиссерлер келт, карымды ецбек еттi.
Жалпылама орыс режиссерлершщ цазац театрына экелген тагы бiр жацалыгы - аударма пьесалардык сахналана бастауы. Бул туралы театр сыншысы Б. Нурпейiс ез ецбепнде «1930 жылдардан бастап казак театрына шакырылган орыс режиссерлершщ жумыс iстеу тэстдершщ эртYрлi болганына карамастан казак театр мэдениетiн кетерудегi iзденiстерi бiр арнада тогысты. Бурын театр репертуары бiрiкFай улттык шыгармалардан тYзiлсе, ендi орыс режиссерлершщ келуiмен бiртiндеп аударма пьесалардык саны арта бастады» [1, 108 б.], - деп жазады. ТаFы бiр белдi театртанушы Б. Кундакбаев жоFарыда айтылFан ойды жалFастыра отырып: «М.Тригердщ «С^Н^р кайык», Б.Пруттык «Жойкын князь Мстислав Удалой», Н.Погодиннщ «АксYйектер»; классикадан «Ревизор», «Отелло» сиякты кYPделi пьесалардык койылуы - казак театрынык iрi керкемдiк табысын дэлелдейтiн кубылыс», - деп жазды.
Шын мэнiнде, дэл осы режиссерлердщ келуiмен сахнада В. Киршоннык «Астык» (реж. М. Г. Насонов), Н. Погодиннщ «Менщ досым» (реж. М. Г. Насонов), Н. Гогольдщ «Ревизор» (реж. И. Г. Боров), К. Треневтщ «Любовь Яровая» (реж. М. Г. Насонов), т. б. драматургтердщ пьесалары кершю таба бастады.
Ендi Fана тэй-тэй басып келе жаткан казак театры Yшiн аталмыш режиссерлер жол керсетушi релiн аткарFандай. Режиссерлер мен актерлерге кэсiби б^м беру максатымен Мэскеуге окуFа жiберу колFа алынды. Театр репертуарына жт мэн бере отырып, сахна енерш еркендету алдаFы максат
болганы жасырын емеб. М1не, муныц бэр1 дер кез1нде колга алынган театр саясатыныц жем1с1 деп б1лем1з. Курылганына б1рнеше жыл гана болган театр батылдык танытып, осындай шеш1мдер кабылдауыныц нэтижес1нде буг1нг1 кунге дей1н талай белестерд1 багындырып улгерд1.
ХХ гасырдыц басынан бастап соцына дей1н режиссерлердщ ден1 тек Ресейден шакыртылып отыратын болса, ХХ1 гасырдыц б1р1нш1 ширепнде ел1м1здег1 театрлардыц ден1 режиссерлерд1 Орта Азиядан шакыруды бастады. Атап айтар болсак, езбекстандык О. Салимов Т. Муродтыц «Ат жылаган тун», У. Шекспирдщ «Ромео мен Джульетта», тэж1кстандык Б. Абдураззаков Т. Зульфикаровтыц «Любовь, Мудрость и Смерть Дервиша», Б. Усмонов И. Бабельдщ «Закат», И. Садыковтыц «Пять жен Ходжи Насреддина», кыргызстандык Н. Асанбеков У. Шекспирдщ «Ромео и Джульетта», Ф. Шиллердщ «Коварство и любовь», Н. Абдыкадыров «Последнее море Чингисхана», тур1кмен режиссер! К. Ашировтыц «Кабыл - Адам ата» сынды пьесаларын Казакстандагы турл1 театрларда койып, кайталанбас колтацбаларын калдырды. Ал, буг1нг1 тацда ел1м1здеп академиялык, облыстык театрлардыц барлыгы дерл1к шетелден режиссерлер шакыруды дэстурге айналдырып отыр. Якутиялык Б. Потапов А. Чеховтщ «Шие багы», 9. Кемлбаевтыц «Шыцырау», башкуртстандык А. Абушахманов О. Жанайдаровтыц «Жут» пьесаларын, шекаралас жаткан мемлекеттерден белек литвалык Й. Вайткус А. Яблонскаяныц «Язычники», Иран^йыптыц «Коркыттыц кер1», Л. Зайкаускас Т. Уайлдердщ «Наш городок», германиялык М. Пфайффер Ф. Ведекиндт1ц «Пробуждение весны», К. Вушек М. Бекманныц «Отель»,
Д. Билов Г. Лорканыц «Дом Бернарды Альбы», грузиялык Г. Маргвелашвили У. Шекспирдщ «Ромео и Джульетта», Т. Слабодзянектщ «Одноклассники. Уроки жизни», оцтуспк кореялык К. Сик Ц. Гынныц «Легко ли быть королевой», кыргызстандык У. Карыпбаев Ш. Айтматовтыц «Жэмилэ», ресейл1к Р! Махатаев Н. Гогольдщ «Ревизор» пьесаларын сахналап, мэдени байланыс орнатуда.
Эд1стер
Буг1нг1 тацда Казакстанныц театр ем1р1нде турл1 мэдени байланыстар орнатылуда. Соцгы маусымдарда шетелден шакырылган режиссерлер сахналаган койылымдар такырыптыц езект1л1г1мен, сырткы формасымен гана емес, сонымен катар классикалык дуниелерге тыц кезкараспен карап, жацаша окылым жасауымен ерекшеленед1. Сондай спектакльдерд1ц б1р1не талдау жумысын жазу барысында архивт1-гылыми, салыстырмалы-сараптамалык, театртанушылык таладу жэне кешенд1 зерттеу эд1стер1 колданылды.
Нэтижелер
Орыс классиктерЫщ пьесасын казак сахнасына алып келген режиссерлердщ б1р1 Сергей Потапов. Ол К. Куанышбаев атындагы Мемлекетпк академиялык казак музыкалык драма театрында Антон Чеховтыц «Шие багы» пьесасы непзшде «Шие» комедиясын сахналады.
«Шие багы» пьесасы автордыц ем1р1н1ц соцында жазган гумырнамалык туындысы. 1903 жылы жазылып, тура б1р жылдан кей1н Мэскеу театрларында койыла бастаган пьеса когам ем1р1ндег1 кубылыстардыц шиелен1су1н шынайы керсетед1, ал курдел1 мэселелерд1 эз1л, ирония аркылы керсету1 драма
жанрын комедия деп аныцтауга негiз болды. Автор пьесаларына тэн цасиет - кешпкерлердщ iшкi шиеленiсiн суреттеуде характерлердщ элеуметпк-психологиялыц манызына мэн берук Дэл осы ерекшелiкке байланысты драмаларды сахналауга кез-келген режиссердiн батылы бара бермейдк «Чеховты TYсiнбейiнше, уцпайынша орыс халцынын емiрiн, енерiн толыц менгеру шалалыцца саяды. Режиссерлерiмiз, актерлерiмiз асыгулары тиiб. Кеп жылдардан берi М. Эуезов, F. МYсiрепов атындагы академиялыц театрлары мен Ж. Аймауытов атындагы Павлодар, Ж.Шанин атындагы ОнтYстiк Казацстан облыстыц драма театрларынан езге жерплшт ужымдарымыз улы драматург шагармаларына TYпкiлiктi мойын бура алмай келедi. Эрине классиктер енбегiн игеру онай шаруа емес, дегенмен, iзденiс, серпiлiс, сткшю бар жерде цозгалыс, даму, есу, ерлеу, тгертеу болмац», [2, 99 б.] - деп белдi театр сыншысы Э. Сыгай цазiргi танда мэселеге айналган тацырыпты цозгап кеткен. Элемнщ TYKпiр-TYKпiрiнде цойылып жYPген драматург пьесаларынын бiздiн елiмiзде, эаресе цазац театрларында сахналанбауы цынжылтады. Мысалы, «Шие багы» пьесасы бiздiн елiмiзде осыган дейiн Н. Бекежанов атындагы Кызылорда облыстыц цазац драма театрында Е. Оразымбетовтын, А. Чехов атындагы Павлодар облыстыц орыс драма театрында И. Меркуловын, М. Лермонтов атындагы Мемлекеттiк академиялыц орыс драма театрында Р Андриасяннын режиссерлiгiмен сахналанган болатын. Карап турсац, аталгандардын iшiнде тек бiреyi гана цазац театры екен. Бул кемшт тусты К. Куанышбаев атындагы Мемлекеттiк академиялыц цазац музыкалыц драма театрындагы
Б. Потаповтык интерпретациясымен KOЙылFан А. Чеховтык «Шие» спектакл толыктырды.
Сергей Потапов спектакльдiк жанрын комедия деп алуды жен керген екен. Кеп уакыт бойы пьесанык жанры дау тудыратын такырыптардык бiрi болып келдi. Бiрi оны драма, бiрi комедия, ал кейбiреулер оны трагедия деп карастырды. Автордык езi пьесаны жазып бiтiрерде Вл. И. Немирович-ДанченкоFа хат жолдап: «Пьесу назову комедией», [3, 129 б.] - деп жазFан болатын, ал бтргеннен кейш М. П. АлексееваFа «Вышла у меня не драма, а комедия, местами даже фарс», [4, 131 б.] - деп хабарлаFан. Пьесаны окы^ан М. Горкий «А. П. Чехов создал совершенно оригинальный тип пьесы — лирическую комедию» [4, 254 б.] деген пМрде болды. «Смех, свободный и веселый, проникает все положения пьесы. Но не менее значительно в ней и лирическое начало. Чехов выступает творцом оригинальнейшего, новаторского жанра лирической комедии, социального водевиля», [5, 364 б. ] - деген пМр аркылы М. Горкийдщ пМрше косылатынын керсеткен В. Ермилов ез штабында устанFан позициясын дэлелдеп шы^а тырыскан. Драмалык, тт^ трагедиялык тустарынык бар екендИне карамастан пьеса сол кезекнщ келексiз жактарын эзiл аркылы керсету^ кейiпкерлер мiнезiндегi кYлкi тудыратын сэттердщ болуы жанрдык комедия болып калыптасуына негiз бола алатынын алFа тартады. Ал, К. Б. Станиславский бул тшрлердщ бiрiне косылмай, мYлдем баска ойды устанFан, онык: «Это не комедия... это трагедия, какой бы исход к лучшей жизни Вы ни открывали в последнем акте. «тяжелая драма русской жизни»» [6, 151 б.] деген сездерi
соныц дэлел1ндей. 9ртурл1 п1к1рлерд1ц калыптасуы зацды дуние сек1лд1, себеб1 б1р1нш1ден, жанр деген1м1з - суреткерд1ц шыгармага деген кезкарасы. 9рк1мн1ц пьесаны ез танымында кабылдап, оны керсету1 карама-кайшылыктар тудырмауы ти1с сек1лд1. Ек1нш1ден
- Чехов пьесаларындагы жанрдыц ерекшел1ктер1. «Пьесы Чехова
- это своеобразные жанровые формообразования, которые допустимо называть драмами или комедиями, лишь имея в виду их ведущую жанровую тенденцию, а не последовательное проведение принципов драмы или комедии в их традиционном понимании» [7, 97 б.] деген ойы тек осы автордыц шыгармаларына тэн касиетт деп басып айткандай.
Классикалык туындыларга тэн Чехов пьесаларыныц тагы б1р ерекшел1г1 -еткен гасырда жазылса да каз1рп б1з ем1р сур1п жаткан ортамен ундеспк табуы. «Шие багы» заманауи пьеса, себеб1 дэл буг1нг1 тацда б1з несиен1ц, кеп1лд1кт1ц не екендИн, жерд1 тартып алып, уйс1з калудыц кандай екенд1г1н де ете жаксы тус1нгендейм1з. Т1пт1 соцгы кездер1 ете улкен мэселеге айналган жер мэселелер1 пьесаныц буг1нг1 тацда койылуын талап етет1ндей. Осы тургыдан алганда, курдел1 мэселелерд1 козгайтын спектакль жанрын фарс немесе комедия деп карау тым жец1л ойлаумен тец. Алайда режиссер Б. Потапов спектакль жанрын комедия деп алуы аркылы пьесаныц непзп айтар ойын кулк1, элжуа аркылы жеттзгю келген.
Якутиялык режиссерд1ц сахналануындагы койылым домбыра тартып, «Ойлап турсам бул дуние шолак екен-ау...» деп эн салып отырган кария мен оны мазак кылып, не кулд1рг1с1 кел1п журген актер сахнасынан басталады. Осыдан-ак спектакльд1ц классикадан
ерекшеленет1н1н байкадык. Режиссер С. Потапов пьесаны казак когамына алып келуге тырыскан. Ол ушш б1р1нш1ден, кей1пкерлерд1ц ес1мдер1н казакиландырса, ек1нш1ден олардыц б1р1 ки1мдер1не ою жабыстырып, ал кейб1р1 уст1лер1не камзол, бастарына такия ки1п шыкты. Онымен коса сахнаныц б1р жагында турган улкен ес1к те оюланган. Ал, ушшшщен, койылымда актерлерд1ц кепш1л1г1 домбырамен эн айтып, кобызбен куй тартып, б1рде кер1н1стерд1 алга жылжытуга, ал б1рде кей1пкерлер м1нез1ндег1 езгер1стерд1 керсетуге тырысады. Дегенмен де буныц бэр1 тым ерс1 кер1н1п кетт1 десек, кателеспесп1з. Себеб1 б1з сахнадан казакшага езгерт1лген кей1пкер ес1мдер1н1ц, оюланган ки1мдер мен улттык аспаптардыц аркасында «казакиланган» орыс классикасын емес, А. Чеховтыц пьесасысындагы атмосфераны, кей1пкерлер1ндег1 ерекше м1нездерд1 керуд1 максат етем1з. Осы жерде театртанушы Кадыралиева Айзаттыц макаласынан мысал келт1рет1н болсак: «Кай елд1ц драматург! болмасын сол халыктыц салтын бурмаламай, сахналык этнографиялык костюм мен портретик гримн!ц накты болуына режиссерлер ерекше кецт аударса ездер!не абырой болмак» [8, 17 б.] Б1р жагынан кел!суге болатын п1к1р, алайда бул тэст спектакльд!ц жалпы концепциясымен уйлеам тауып, белг1л1 б1р ойды мецзеп турса колданылганы дурыс емес деп айта алмаймыз. Дэл осы койылымда режиссер екеуш б1р1кт1р1п казакша ун каткан А. Чеховты керсетт!. Автор пьесаларына тэн жумбак сыр, кешпкерлерше тэн купиялылык казак сахнасында езшше т1л катты.
Ец алгашкы кершю тыныштыкты бузып, пойыз дыбысын салып, колдарына чемодан устап ездер!н!ц
Парижден келе жатцандыцтарын керсеткен кейiпкерлерден басталады. Олардык 6api керермендерге царама-царсы келiп тура цалганда олардык шнен бiрi басты кейiпкерге «Бул цай белме?» деген сурац цояды. Осы кезде басцалары «Балалар белмесi» деп сыбырлай бастайды, ал, Шие ханым солардык сездерiн цайталаган кезде сахнадагы жарыц бiрден кYшейiп, жап-жарыц болып кетедк Режиссер цойылымдагы жарыц релше аса мэн берген, н9тижесiнде екпш цойылуга тиiстi iс-эрекеттер, сахналар тYстердiк ауысуымен шешiлiп отырды. Спектакльдiк басында сахна кекiстiгiн билеп турган элаз жарыц - тыныштыцты осылайша цуаныш, жастыц, бацыттык белгiсiндей жарыц алмастырады. Бул жарыц Шие ханымнык (Любовь Андреевна) цайтыс болган баласынык устазы Пэтенэй (Трофимов) бейнесiндегi Д. Элiмов сахнага шыццан кезде де Yлкен рел атцарады. Пэтенэйдi кергендегi Шие ханымнык естелштершщ арцасында сахна царакгыланып, аргы жагынан кебелек цуып жYрген Раниге (Гриша) элсiз жарыц тYсiп, еткендi керсетедi. Осылайша жарыц бiрде еткендi еске салса, бiрде сол сэтте болып жатцан оцигалардык макыздылыгын арттырып отырды.
Спектакльдегi тагы бiр ерекшелiк - сахнанык бiр шетшде орналасцан микрофон. Басты кейiпкерлер кей тустарда монологтарын осы жерге келт, баршага жария еткендей цылып айтып отырды. Бул режиссердiк кино саласында да екбек ететiндiгiн байцатса, екшшщен бYгiнгi такдагы «саундрамалыц» цойылымдарда кептеп кездесетш тэсiлдердiк бiрi. Режиссер эр кейткердщ жYрек TYкпiрiнде жатцан ек цупия сырды да, баршамен белюшс келетiн ойларын да микрофон арцылы
айткызады. Осы аркылы режиссер койылым барысындаFы кейiпкер сездерiнiк ек непзплерш екпiн койып керсеткiсi келген. Онысы сэттi шыккан, спектакльге серптю алып келген тустардык бiрi болды десек кателеспестз.
Койылы^а катысушы актерлер ансамбль тYзе бiлдi. Эсiресе ер адамдар спектакльдщ темпоритмiн бiр сэтке де тYсiрмей, Yздiк серiктестiк байланыс курды. Райып (Гаев) релiндегi К. Кыстыкбаев, Балташ (Лопахин) бейнесiндегi Н. бтеутов жэне Ескендi (Семен Панталеевич) сомдаFан Б. Кашкабаев ойындарында мш жок. Дэл осы койылымда олар ездершщ сан кырлы актер екендштерш дэлелдедi. Сомдайтын образдарын жiтi зерттеп, бойларына сiкiрiп, жан-жакты игергендерiн байкатты. «Режиссер, проделав огромную работу по анализу пьесы, уточняющую его замысел, приходит на репетицию со знанием всей цепи конфликтных фактов пьесы — это непреложно. Более того, режиссер должен знать действие каждого персонажа и связи с каждым конфликтным фактом», - дейдi театр режиссерi А. Поламишев екбепнде. бкшшке орай, кептеген режиссерлер аталFан тэсiлдi колдана бермейдк Койылымнык болашак жобасы тек репетиция кездершде Fана пайда бола бастайды. Ал, С. Потапов пьесадаFы какты^ыстарды зерттеп барып кана койылыммен, актерлермен жумыс iстей бастайды. Сонык аркасында, KOЙылымдаFы диологтар, тiптi актерлердщ монологтерi де сенiмдi, эрi какты^ыс тудыратын байланыс пайда болады.
Шие баFын «куткарып калу Yшiн» тYPлi усыныстармен келетiн Балташ бейнесiндегi актер Н. бтеутов ойынынан
дамуды кердш. Кейiпкер мiнезiндегi намыстык тапталуы ешпендiлiкке, ал ол кек алуга, кейiннен душпан санайтындардык ек багаласынан тартып алуга 9келiп соцтырды. Алгашцы керiнiстердiк бiрiндегi А. Танабаева мен Н. бтеутовтщ сахнасын режиссер символикалыц тYPде шешкен. Шие ханымды сомдаушы А. Танабаева жерге отыра кетт, бацты алып цалудык амалдарын керсетт жатцан Балташ релiндегi Н. бтеутовтщ Yстiнен аттап ете шыгады. Осы арцылы С. Потапов Балташтык пМрш цулагына iлместен, терiс бурылып кеткен Шие ханымды керсетп. Осы кершютен екi н9рсенi байцадыц. Бiрi - ханым басын эр нэрсеге ауыртцысы келмеуi, тiрлiкпен iсi жоц, онсыз да таусылуга таяп цалган ацшаны ары да, берi де шашуы. Ал, екiншiсi - езiне басцалардык бей-жай царауы, тiптi елемеулерi Балташ мырзанык намысын оятып, кезшде цалып кеткен екпенi цайта еске салып, кек алуга итермелегенi. Бiр мизансцена арцылы режиссер екi кейткердщ де мiнездерiндегi ерекшелiктi, езгерiстi керсетп. Спектакльдщ ек сокында шие багыньщ сатылгандыгын жэне оны Балташ мырза сатып алгандыгын естiгенде Шие ханым релшдеп А. Танабаева ештеке деместен, жерге отырып цалады, ал Балташ кейпшдеп Н. 0теуiлов осы сэтт пайдаланып, кегiн цайтарып, онык Yстiнен аттап жYре бередi. Осылайша, дYниенiк алма кезек екендiгiн тагы бiр еске салгандай эсер цалдырды.
Райып бейнесш сомдаган актер К. Кыстацбаев ойынынан iзденiстi кердiк. Айналасында болып жатцан жайттармен шаруасы жоц, бац сатылып жатцанда балыц аулап, аягына шрген тiкенге жылап жYрген кейiпкер арцылы режиссер бYгiнгi такдагы ез жiгiттердi
керсеткiсi келгендей. 03i киiне алмайтын, айтцаны болмай бара жатса жылап цорцытатын «ер адам» отбасынык мYДдесiн, царындастык намысын цоргай алмасы аныц. Сол себептi де сомдайтын кейткершщ эрекет етпеуiн, Yйдi цоргап цалуга талпынбауын режиссер осы трактовка арцылы керсеткен. Педагог М.Буткевичтiк «Готовясь сыграть пьесу сегодня и стараясь сыграть ее правдиво, мы невольно ищем сегодняшние мотивы поведения действующих лиц. В этом специфика театра как искусства, существующего именно сегодня и только сегодня» [9, 143 б.], - деген сездерi Гаев бейнесшщ дэл осындай мiнездi болуын ацтап тургандай.
Ал, Ескен релшдеп Б. Кашцабаев эпизодтыц бейнен сомдау арцылы актер ретшде цаншалыцты тYрлене алатынын керсеттi. 0зiне жагымсыз адамдармен сейлескенде бiрде аузы-басын тыржитып, бiрде баца болып секiрiп унамайтынтыгын ашыц керсете алатын кейiпкердi актер мимика арцылы, пластикалыц шешiмдер арцылы керсетп.
Керiсiнше цойылымдагы эйел адамдардык бейнелерiн сомдаган актрисалардык ойыны ете элаз. Шие (Любовь Андреевна) релшдеп А. Танабаева, Алманы (Аня) сомдаган Ж. Искакова, Бану(Варя)бейнесшдеп А. Ибраева сынды актрисалардык ойыны элi де шеберлiктi, дайындыцты цажет етедк Режиссер Сергей Потапов цойылымга жас актерлердi енгiзу арцылы пьесага жака Yн цосуды мацсат еткен. Мысалы режиссер цойылым бойы «ШиенЬ> жас цыз образында керсеттi. Онысы орынды да, туган жерiне, балалыц шагы еткен Yйiне келгенде жан^ниес жасарып, ерекше кYйге беленген адамды С. Потаповтык шешiмiмен сальто жасап, билеп, сахнада еркш цозгалган жас актриса сомдады.
Ал, спектакльдщ ек сокында сатылып кеткен шие баFымен коштаскан актриса А. Танабаева кенеттен егде жастаFы эйел болып шы^а келедi. Сол аркылы койылым бойы бiз керген жас кыз тек Шие ханымнык шк элемiнде болып жаткан толкыныстарды керсетуге негiзделген тэсiл екендiгiн тYсiндiк. Режиссер трактовкасындаFы бейне сэттi жасалFанымен, актрисанык кейiпкер бейнесiн ашуы кекiлге конымды бола KOЙFан жок. А. Танабаева кейткершщ iшкi образын жасаудан герк сырткы келбетiне кеп мэн бергендей эсер калдырды. Себебi актриса непзп екпiндi пластикаFа коЙFан, ал диалогтарындаFы серiктестерiнiк эрекеттерiне «баFа» бермей, кезеп келгенде сейлеп кете беруi элi де шеберлiктiк жетiспейтiндiгiнiк дэлелi. «Интеллект создаст такое разумное сочетание ума и эмоций, при котором идеально сдержанный душевный жар никогда не дойдет в работе до точки кипения с характерным для этого состояния лихорадочным метанием. Совершенства достигнет тот актер, чей ум сумеет постичь все богатства собственной артистической натуры и показать их нам через идеально найденные символы», [10, 193 б.] - дейдi аFылшын режиссерi Г. Крэг. Шын мэншде режиссер атаFан касиеттерге ие актер сахнада сомдап жаткан бейнесше сендiру Yшiн каЙFы-мукды жасанды керсеткеннен герк шш терекдiгiндегi арпалысты беруге тырысады. Туып-ескен Yйiне келген кездеп актриса кезiнен шаттыкты, дауысынан куанышты кере алмасак та, со^ы керiнiстегi коштасу сахнасында кимастыкпен шие баFына кайта-кайта оралып, жан айкайы шыккан шарасыз эйел бейнесiн кере алдык.
Бану (Варя) бейнесiн сомдаFан актриса А. Ибраеванык кейiпкерi
сабырлы, эркез устамды, Yй iшiндегi прл^т гана ойлайтын басына орамал таццан нагыз цазац эйелi. Мойнына таццан ктп^ арцылы Yй шаруасынык шмнщ цолында екендiгiн керсеткiсi келгендей. Спектакль басынан тастамай тагып жYрген ктттерш, цойылым сокына царай ерiксiз Балташца беруге мэжбYP болды. Режиссердiк осы арцылы кейткер табигатын, осы Yйдегi алар орнын символикалыц TYPде шешуi сэттi шыццан. Алайда актриса А. Ибраева ойыны бiр сарынды, ш пыстырарлыцтай болып кеттi, тiптi дауысынык бiр темпте гана болуы сомдап жатцан кейткер мшезшдеп езгерiстердi ашып керсете алмады. Атап еткенiмiздей, бул бейне отбасынык тутастыгын сацтауды, шие багын аман алып цалуды ойлайды, ол Yшiн бэрi цосцысы келт жYPген Балташца Yйленсе ез дегенше жетер едi. Актриса Балташпен Yйленуге царсы емес екендiгiн сезбен айтпаса да, iсiмен, цылыцтарымен бiлдiрсе релдщ ашылуына септiгiн тигiзер едi.
Койылымда цылыцтары эзiл тудырып, сахнага эр шыццан сайын бiр ерекшелiк алып келетш актриса бар, ол - Дэрия (Дуняша) релшдеп А. Серкебаева. Актриса бiр кYйден екiншiсiне тез ауысып, дауыс ыргагын да сан цубылтып, соган сай iс-эрекет жасайды. Крйылымга комедиялыц сарын берiп турган образ ез мацсатына жете алды, ек алгашцы сахналардан бастап ке^лдк айналадагылардык бэрiне цуаныш сыйлап жYретiн кейiпкердiк де мукайатын кезi болатынын кердiк. Сокгы сахналарынык бiрiнде Парижге кетт бара жатцан Жарасца (Яша) сYйетiндiгiн, хат кYтетiндiгiн айтцанда актрисаны мYлдем басца цырынан кердiк. А. Серкебаева Yнемi кYлiп жYретiн адамнык да цайгысы барын, бiр цараганда жекiлтек керiнетiн цыздык да
суй1п, кутетш б1р гана адамы бар екенш керсетт1. Тагы б1р айта кететш жайт -актриса сер1ктестер1мен эдем1 диалог курып кана коймай, оны ешкандай жасандылыксыз, шынайылыкка жакындатуга тырысады. Нэтижесшде ауыз толтырып айтуга болатын толыкканды бейне пайда болды.
Будан баска, койылымда кайгылы кей1пкер бар, ол - Шал (Фирс). Шал бейнесш КР ецбек с1ц1рген кайраткер1 К. Нурланов сомдады. Бар гумырын сол уйд1ц шаруасына бер1п, ем1р бойы кызмет ет1п келе жаткан карияны картайган шагында ешк1м де тыцдагысы келмейд1. Шие багы сатылып, уй кулыпталып бэр1 жан-жакка кеткенде умыт калган кария кеткендерд1ц артына карап жылауын токтатпайды. Шиемен катар жас косып келе жаткан карияныц оталып жаткан шиелерд1 кушактап жылауы - кез алдында жастык шагыныц балталанып жатканына кынжылу. Актер кей1пкер1н1ц характеры жаксы тапкан, спектакль бойы К.Нурлановтыц езш-ез1 устауы болып жаткан окигаларга ер1кс1з кенет1нд1г1н керсеткендей, алайда соцгы сахнасында жан дауысын шыгара айгайлауы жалгыздыкта елуге карсы шыккысы келет1нд1г1н немесе еткен жастык шагыныц бекер кеткендИн керсетк1с1 келгендей.
Жалпы койылымдагы актерл1к ансамбль ете жогаргы децгейде болды. Буган эр актер ез улесш тиг1з1п жатты. Атап айтар болсак, Д. 9л1мов Пэтенэйд1 (Трофимов), А. Аймагамбет Шарлоттаны, Ш. Ордабаев Жарасты (Яша) сомдады. Актерлер кейткерлершщ 1шк1 жэне сырткы пластикасын игеруге тырысып баккан, дайындыктардыц нэтижесшде сомдалатын релдер эл1 де п1с1п-жет1лед1 деген сен1мдем1з.
Койылым суретш1с1 Берш Бурбаев ецбег1н1ц зор екенд1г1н де айтып ету жен
болар. Сахнада атап айтарлыктай курдел1 сценография жок, б1рде ес1к, б1рде шкаф кызметш аткарып турган дуние, авансценадагы шие бутактары жэне сахна туб1нде орналаскан ес1к. Шацырак рет1нде керсет1лген кызыл абажур да ти1мд1 табылган. Койылым соцында шие багыныц сатылганын хабардар еткенде аталмыш шацырак Балташ релшдеп Н. 0теу1ловт1ц жогаргы жагынан темен карай тус1п, осы шацырактыц иес1 болганын керсеткендей. Сонымен катар, Парижден колдарына устап келген чемодандар б1рде Алма образын сомдаган Ж. Искакова куанышпен еске алып керсеткен эуе шарына айналса, б1рде улкен уй шндеп белмелерд1 керсетт1. Будан белек сахнада б1рнеше орындыктар орналастырылган, олар спектакль бойы ез кызметтерш аткарды. Ец соцгы сахнада шие багы сатылып, барлыгы жан-жакка кет1п бара жатканда актерлерд1ц ортада орналаскан орындыктарды кулатып кету1 де ерекше шештген. Осылайша б1р отбасыныц тарихы куйреп, еткен1 умытылып, болашакка деген сен1м1 жогалганын керсетк1с1 келд1 деп тусшдш. Режиссер мен суретш1н1ц сахнаны декорациямен толтырмай, кептеген дуниелерд1 шартты турде керсету1 заманауи театр талабына сай, минимализмге жакын, ал символикалык шеш1мдер кей1пкерлерд1ц м1нез1н ашуда купия кодтар тэр1здес мэнге ие.
Дискуссия
0к1н1шке орай, режиссерлердщ ден1 спектакльде басты орынга кей1пкерлерд1 шыгарып, тек солардыц 1с-эрекет1 аркылы ем1рд1ц езгергенд1г1н, бурынгы кундерд1ц кайтып келмейт1нд1г1н керсет1п жатады. Алайда, сол катысушылардыц б1р кездер1 жайкалып, кешннен бурынгы бейнес1н жогалткан дуниеге деген
карым-катынасынык нэтижес Fана заманFа берер баFа болмак. Осы орайда Жакыпова Жазиранык макаласын мысал етсек: «Авторлар Чехов осы комедиясында ез кейткерлершщ эрекетiмен дворян ошаFынык талкандалуын, жака заманFа деген бейiмсiздiктi жэне жака кожайыннык Yстемдiгiн керсетуге тырыскан деп келдi. Бiрак заман езгердк АраFа уакыт салып шыFармаFа кайтадан YKiлгенде баскаша ой келедi. Менщше, пьесанык басты кейiпкерi баска емес, Шие баFы, онык гYлдеу кезшдеп Fажайып сулулыFы. Автор кейiпкерлердiк бакка деген кезкарасы аркылы олардык пайым-парасатын керсеткен» [11, 7 б.] - дейдк Ал, итальян режиссерi Дж. Стрелер «Сад — это сердцевина всей истории, он — главное действующее лицо, и потому именно он представляет собою самую большую трудность для постановщика. Не показывать его, просто подразумевать — это ошибка. Показать, дать почувствовать — другая ошибка. Сад должен быть, и он должен быть чем-то таким, что можно увидеть и ощутить, но он не может быть просто садом, он обязан быть всем сразу. Потому что в нем концентрируется все», [12, 132 б.] - дейдк Ек тшрде де айты^ан мэселе С. Потапов трактовкасынык непзп кттше айналFан. Себебi режиссер Yшiн басты мэселе -бакка деген адамдардык кезкарасынык езгерушен туындайтын езгерютер. МYмкiн ол жаксы жакка карай езгерiс, мYмкiн керiсiнше, алайда якутиялык
режиссер шие баFы саты^анмен, барлык кейiпкерлердi жака емiр кутт турFандыFын керсеттi. Театр режиссерi, педагог А. Эфрос штабында аталFан автордык пьесаларын зерттте й келе: «Чехов верил в будущее, но при этом сохранял самый трезвый и самый суровый взгляд на жизнь», [13, 67 б.] -дейдк Кел^ртген мысалды режиссер С. Потапов та спектакльде керсетт етп. Сахна каракFыланFан кезде, тYкпiрде орналаскан есiктен жарык шашылып баршаны куанышка белеп, бакытка кенелтетiндей эсер сыйлады.
Корытынды
Астана каласындаFы К. Куанышбаев атындаFы Мемлекеттiк академиялык казак музыкалык драма театрында сахналанFан С. Потаповтык койылымы репертуарFа тык езгерю алып келдi. Орыс классикасы казак ^амына жакындады, ондаFы катысушылардык бакка деген кезкарасы бYгiнгi такдаFы заман келбетшщ жалпы бейнесiн жасады. Режиссер С. Потапов ек алдымен спектакльдщ жалпы формасын жаксы тапкан. Эксперимент™ тэсiлдi устанудан корыкпай, пьесаFа жака дем берген. Нэтижесшде казак сахнасындаFы А. Чехов пьесасынык замануи интерпретациясын кере алдык. Аталмыш койылым казiргi такдаFы елiмiздегi театр Yдерiсiндегi мэдени байланыстык орнын аныктап, екi ел арасындаFы осы тектес коллаборациянык макыздылы^ын, езектiлiгiн таFы да аныктай тYседi.
Пайдаланылган эдебиеттер:
1. НYPпейiс Б. К. Казак театр режиссурасыныц калыптасуы мен даму кезендерi (1915-2005). - Алматы: «Каратау КБ» ЖШС, 2014. - 520 б.
2. Сыгай Э. Т. Ой тврiнде - театр. - Алматы: КазАкпарат, 2008. - 330 б.
3. Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем. - Москва: Гослитиздат, 1951. - 384 с.
4. Горький М. Собрание сочинений - Москва: Гослитиздат, 1953. - 422 с.
5. Ермилов В. А. П. Чехов. - Москва: Советский писатель, 1951. - 512 с.
6. Станиславский К. С. Статьи. Речи. Беседы. Письма. - Москва: Искусство, 1953. - 782 с.
7. Ревякин А. И. Идейный смысл и художественные особенности пьесы «Вишневый сад А. П. Чехова. - Москва: ОСРВ^гаАа, 1956. - 354 с.
8. Кдцыралиева А. К,азактьщ шие багы // Театр.^. - 2016. - №5. -Б. 17 -19.
9. Буткевич М. К игровому театру. - Москва: ГИТИС, 2002. - 482 с.
10. Крэг Г. Воспоминания, статьи, письма. - Москва: Искусство, 1988. - 399 с.
11. Жакыпова Ж. Шие багы пьесасына жацаша квзкарас. //Отарка газету №17. - 12 б.
12. Стрелер Дж. Театр для людей. - Москва: Радуга, 1984. - 312 с.
13. Эфрос А. В. Репетиция - любовь моя. - Москва: Парнас, 1993. - 318 с.
У. Н. Токаева
Казахская национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан)
МЕСТО КУЛЬТУРНЫХ СВЯЗЕЙ В КАЗАХСТАНСКОМ ТЕАТРАЛЬНОМ ПРОЦЕССЕ Аннотация
В данной статье определена роль культурных связей в современном театральном процессе Казахстана. Также автор рассматривает вклад зарубежных режиссеров в культурную жизнь страны и историю казахского театра. В основном в научной статье дается углубленный анализ комедии А.П.Чехова «Вишневый сад» Государственного академического казахского музыкально-драматического театра им. К. Куанышбаева в постановке С.Потапова, рассматриваются художественный уровень режиссерских решений и актерского мастерства, проблемы сценографии. Выявлено, что сотрудничество (коллабарация) являющееся культурным мостом между двумя странами, важно и актуально для современного театрального процесса.
Ключевые слова: Казахский театр, культурная связь, режиссура, актерское искусство, А. Чехов, С. Потапов, коллабарация.
U. N.Tokaeva
T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakh&an)
THE PLACE OF CULTURAL TIES IN THE KAZAKH THEATER PROCESS Abstract
This article defines the place of cultural ties of Kazakhstan in the modern theatrical process. In addition, the author told about the history of the Kazakh theater, that in General, foreign Directors have contributed to the cultural life of the country. Based on a scientific article in the K. Kuanyshbayev State academic Kazakh music and drama theater conducted a deep analysis of A. Chekhov's Comedy "Cherry", considered the issues of artistic level, Director's decisions and acting games, scenography. And the fact that the collaboration, which is a cultural bridge between the two countries, is important and relevant for the modern theatrical process. Keywords: Kazakh theater, cultural connection, directing, acting, A. Chekhov, S. Potapov, collaboration.
Автор туралы мэл1мет:
¥лпан Токаева — Т. К- Жургенов атындагы Казак, улттык, енер
академиясы «Театр енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасыныц
окытушысы
(Алматы, Казакстан)
e-mail: 94ulpan@mail.ru
Сведения об авторе:
Улпан Токаева — преподаватель кафедры «История и теория театрального искусства» Казахской национальной академии искусств им. Т. К. Жургенова (Алматы, Казахстан). e-mail: 94ulpan@mail.ru
Author's bio:
Ulpan Tokaeva — Lecturer, Department of History and Theory of Theatrical Art at the T. К. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts (Almaty, Kazakhstan) e-mail: 94ulpan@mail.ru
