CC BY
36БУПНП ЖАС
ДРАМАТУРГТЕР
ШЫГАРМАШЫ-
ЛЫГЫНДАГЫ
ТАКЫ1РЫП
МЭСЕЛЕЛЕР1
♦
£
ш
МРНТИ 18.45.09
А. К- Ахмет1
'Т. Жургенов атывд^ы Казак, улттьщ енер академиясы (Алматы, Казакстан)
БУПНГ1 ЖАС ДРАМАТУРГТЕР ШЫFАРМАШЫЛЫFЫНДАFЫ ТАКЫРЫП МЭСЕЛЕЛЕР1
Ацдатпа
Макалада автор казак драматургиясынык калыптасуы мен даму белестерiн саралай отырып, соцгы Yш жылдан берi етшзшт келе жаткан «Драма.^» фестивалi туралы кыскаша магулымат бере кеткен. Аталмыш шаранык заманауи драматургияга экелер пайдасын багалай отырып, казак тiлiндегi Yш пьесага талдау жасайды. Драмалык шыгармалардык керкемдiк декгей мен мазмундык-идеялык сарыны аныкталып, сол аркылы заманауи театр тенденциясындагы даму багыты сараланды. Сонымен катар, драмалык шыгармалардык кетерген такырыптарынык макыздылыгы мен езектiлiгi де айтылып отыр.
ТYЙiн свздер: пьеса, театр, заманауи тенденциялар, интерпретация, жас драматургтер, фестиваль, жана драма, драмам
Казак театр енершщ кэс1би жолы еткен гасырда бастау алган. Аягын тэй-тэй басып, алгаш кадам баскан шагында драматургия мэселесш шыгармашылык шама-шаркына орай шешт, сахнага айтыс енер1н шыгарганын тарихтан б1лем1з. Казак топырагындагы алгашкы драматургтер дегенде, Ж.Аймауытов, М.Эуезов, Р.Мус1репов, Б.Майлин ес1мдер1 аталады. Бул авторлардык алгашкылары казактык жыр-дастанын сахнага лайыктап, пьесага айналдырып жатса, келес1лер1 заманауи такырыптарды кетерген. Аталмыш шыгармаларда тартыс, эрекет жэне керермен суранысына сай болуы, б1здщ ойымызша басты талап болуы мумк1н. Жогарыда аталган авторлардык пьесалары тел енер1м1здщ жауhарларына айналганы сезс1з. М.Эуезовтщ «Екл1к-Кебек», «Карагез», «Айман-Шолпан», Р.Муареповтык «Козы
Керпеш-Баян Сулу», «Ацан сер^Ацтоцты» пьесаларын бYгiнде режиссерлер сан тYрлi интерпретацияда керермен назарына усынып келедi. Бiр режиссер дэстYрлi т9сiлдермен цойса, екiншiсi езгеше формада шешiм тауып жатады. Мунык барлыгы заман талабынан туындап жатцан мэселелер. Дегенмен, цазац драматургиясы эртYрлi даму сатыларын бастан кешiрдi. Бiрiншi дYниежYзiлiк согыз кезiнде жауынгерлер ерлИн, халыц рухын асцацтататын тацырыптагы пьесалар сахна терше шыцты. Одан кешн Кекес Yкiметiнiк емiрдiк жарцын тустарын керсету керек деген талабын орындап, авторлар ез шыгармаларын усынды. Бул туста жазылган пьесаларда тартыс болмай, аталмыш саланык дамуына бiраз нуцсан кел^ргеы аныц. Айта берсе мундай мэселелер толастамайды.
Ал, 90 жылдары цазац сахнасына тарихи пьесалар мен елЫздщ егемендiгiн жырлайтын шыгармалар кептеп шыга бастады. Бул еркiн елдщ тарихымен таныстырып, улы тулгаларын халцымен цауыштырган шыгармалар болды. Экем театр сахнасына Абылай, Кенесары, Шыкгыс сияцты хандарымыз шыгып халыц цызыга керетш спектакльдерiне айнала бiлгенi сезiмiзге дэлел. Э.Кектбаев «Абылай хан», М.Байсеркенов «Абылай ханнык ацыргы кYндерi», Иран - Fайып «Шыкгыс хан», Ш.Кусайынов «Казацтар», «Томирис» пьесалары ез тугырына шыгып, турацтап цалган шоцтыгы биiк шыгармалар екенi талас тугызбайды.
Соцгы жылдары театр мамандары заманауи тацырыпта жазылган пьесалардык керек екенiн айтып жYргенiн бiлемiз. Кептеген енер ошацтары ез шама-шарцы келгенше бул олцылыцтык орнын толтыруга тырысып жатты. Облыстыц театрлар жерпл^т авторларга жазгызып жатса, Алматы мен Нур-Султан цалаларындагы театрлар эртYрлi байцаулар уйымдастырып, циындыцтан шыгудык жолдарын осылай шештi. Тiптi, республика келемшде тэуелсiздiктi жырлайтын пьесаларга байцау жарияланып, жект шыццан пьеса М.Эуезов атындагы академиялыц цазац драма театрынык сахнасына цойылды. Бул шыгармалардык драматургия теориясымен салыстыра цараганда, элсiз екенiн айтып та, жазып та жатцан театр сыншылары болды.
БYгiнгi такда заманауи драматургиянык жазылуын арттыру Yшiн «Драма.к1-2019» фестивалi Yшiншi рет турацты тYPде еткiзiлiп келедi. 27-29 цазан аралыгында еткен фестивальге он пьеса такдалып алынган. Фестивальдщ финалына еткен пьесалардык оцылымы Лермонтов атындагы орыс драма театрынык кiшi сахнасы мен «ДЯТиШок» театрынык Yлкен сахнасында етедi. Бул етшзтт отырган Yшiншi фестиваль. Аталмыш шаранык уйымдастырушыларыкын бiрi, эрi турацты жете^а белгiлi Ресей драматургы О.Жанайдаров. Ол цазацстандыц авторлар Yшiн шеберл^-класстарын да фестиваль аясында етшзт отырады. Жалпы, байцауга келiп тYскен пьесалар саны биыл 48-ге жетт отыр. Алдыкгы жылы да осымен шамалас болган. 2017 жылы уйымдастырылган алгашцы фестиваль лаборатория формасында болды. Алдын ала, ездершщ прозалыц шыгармаларын жiберiп, сонык iшiнен драматургияга талабы бар бiрнеше авторлар такдап алынды. Дайын пьесалар емес, фестивальге арнап жазылган дYиниелер болды. Былтыргы екiншi фестивальден бастап, формасын езгертiп ендi эрбiр цалаган адам езшщ дайын пьесасын жолдайды. Тагы бiр цуантатыны, «Драма.к1»-тен кейiн бул пьесалардык бiрнешеуi Ресей енер бэйгелерiне цатысцаны (1 сурет).
*
■щ
7
1
I
1 сурет. Театр сыншысы А. Мукан мен фестивальдщ квркемдiк жетекшiсi, драматург О. Жанайдаров
Осы фестиваль пайда болгалы бер1 пьеса жазуга кызыгушылыгы басым, шыгармашылык дамуды калайтын, вз жумыстарын тYрлi байкауларга жолдап отыратын драматургтер ортасы калыптаса бастаганы куантады. Бул дегенiмiз, авторларга вздершщ пьесларын каншалыкты сураныска ие екенiн кврсету жэне эр1 карай жазуга деген ынта-ж^ерш арттыру.
Тарихка квз жYгiртсек, заманауи драматургия дамымай театр внершщ алга карай жылжуы мYмкiн емес екенш квремiз. Жака заман талабына сай, бYгiнгi кYнмен Yндес пьеса сахнага койылса, бiрден театрдагы атмосфера взгерт шыга келедi. Театр мамандарынык арасында да кызу талкылаулар втт, шыгармашылык дикуссиялар орын алады.
Сокгы жылдары «Драмам» фестивалiне келiп тYскен пьесаларга деген кызыгушылык арта тYскен. Бiрiншi лабораториялык фестивальде окылымы болган пьесалар орыс тiлiнде жазылгандыктан, бiрнешеуi казак ттше аударылып, кiшiгiрiм театрлар сахнасына койылды. Екiншi фестивальден бастап, казак пьесалары да усынылып отыр. Бул заманауи драматургиянык ана тiлiмiзде жазылыуына, дамуына тYрткi болды. Биылгы шорт-листке шрген пьесалардык жетеуi орысша, Yшеуi казак тЫнде. Пьесалармен танысып шыкканнан кешн, бiздiк байкаганымыз, такырыптык, ^ жанрдык, форманык квптYрлiлiгi болды. Олар, Х.Асановтык «Эулие агаш», |
А.Маудановтык «Милион» жэне Ы.Шалгынбайдык «Камал» пьесалары. Эр автор вз ^
такырыбын ашуда жан-жакты iздене отырып келген пьесадан кврiнiп тур. =
Казак тiлiндегi Yш пьесага вз пiкiрiмдi келтiрiп кететiн болсам, такырыптары мен |
формасы кызык. Х.Асановтык «Эулие агаш» пьесасы карапайым ауыл тургындарынык | вмiрiн кврсетедi. Бас-аягы бес катысушыдан туратын окигалар пзбеп взiнiк |
ыкшамдылыгымен жэне бiрiздiлiгiмен окырманды баурап алады. Автордык алгашкы J
пьесаларымен салыстыра карастыратын болсак, квш iлгерi дYние екенiн квремiз. 1
с
CL
С
Х.Асанов езгеше форма, абсуртыц тацырып iздемейдi. Басты кейiпкерге етiрiгiне цалай окай сендiрсе, шындыгына сендiруi сондай циын болды. Алгашында болмашы нэрседен туындаган мэселе кYPделенiп, шиеленiсiп, кейiпкерлердi тыгырыцца тiрейдi. Басты кейiпкер Райыпбай эйелi мен эпкесiнiк ортасында жYрiп, сокында не iстерiн бiлмей, сансыраган ^йге тYседi. Х.Асанов осы кейiпкерi арцылы ауыл-аймацтарда кYн кешiп жатцан кеп цазацты керсеткен. Бул тацырып та, кейткерлер де цазац театры мен керермендерше керек. Пьесанык сокында Райыпбай шыгып кетедi, сахнада балта мен ^рек цалды. Адам кеткеннен кейш онык орнын iстерi басады. Сол сияцты Райыпбайдык эули агаштык киесiн асцацтатцаны емес онык сол агашты тYбiнен цопарып цулатцаны гана цалган. Бiз автордык осы жумысынан царапайым ауыл адамдарынык емiрiн керсетт гана цоймай, олардык трагедиялыц хал-^йш жеткiзгiсi келетiнiн айтцымыз келедi. Автордык айтуынша, ауылда замандас, класстас достарымен отырганда айтылган эзiлден туындаган пьеса екен. Жумыссыз адамдар кеп болгандыцтан бос жYPген адам жаман дYниеге Yйiр болатыны сезсiз. Алып мега полистен шалгайда жатцан елдi мекендердеп шешiмiн таппай кYн еткен сайын кYPделенiп жатцан мэселелер шаш етектен. Х.Асановтык аталмыш шыгармасынык гумырлы болуга цуцыгы бар (2 сурет).
2 сурет. Х. Асановтык «Эулие агаш» пьесанынык оцылымы, 2019. Режиссер: К. Адылов
Келесi А.Маудановтык «Миллион» пьесасы. ГYл сатушы цыздык арманы мен мацсаты - турмысца шыгу. Жасы улгайган сайын, Yмiткерлер азайып, такдау жасау мYмкiндiгiнен айрылган. Кiм болса да, эйтеур турмыс цурсам деген мацсаттык жетегiндегi бойжеткенге кYтпеген жерден Yмiткерлер бiрiнен сок бiрi келт, усыныс жасай бастайды. Бул пьеса басцаларымен салыстырганда, сауатты жазылган. Дегенмен де, жИттердщ келуi механикалыц схема сияцты. Алгашцы екеуiн цабылдаганымен, келестершщ келуi болжамды тYPде кYтiледi. Сондай-ац, пьесанык цалай аяцталатыны ортасында тYсiнiктi болып турды. Автордык утымды тустарынык
бiрi кейткерлерш айналысатын к9сiбiмен атауы. Бул арцылы оцига мен тацырыпты ортац етуге умтылган. Кептен кездесетiн каст TYрлерiн алу арцылы, цогамнын бейнесш аша тYскен. Бул пьеса арцылы бYгiнде умыт болып бара жатцан романтика м9селесi кетерiлген екен. Автордык бул шыгарманы жазудагы басты мацсаты, прш^ктщ агымына тYсiп кеткен адам жанындагы жацынынык аулауды умыт цалдыргандыгын керсету болган. Жумыс, ацша деген цогамга махаббат жетпейд1 екен ттрге сYйене отырып жазылган пьесанык емiр сYPуге цуцыгы бар.
Yшiншi соцгы пьеса. Ы.Шалгынбайдыц «Камалы» болды. Шыгарма бiр пердеден турады. Оцигасы абсурд жанрына жацындатылган. Шекара цызметшде ем Кецес деген адам жапан далада бiр цамалга цамалып цалган. Олар бiр ацпмеден екiншiсiне етiп, цамалдан шыгудыц жолын царастыра бастайды. Алгашында екi солдат деп ойлаган бiздер онык бiр адам екенiне кез жеткiземiз. Жогарыда айтып еткендей абсурд жанрында болгандыцтан, бул Кецестщ болмысынык екiге жарылганы деп те цабылдауга болады. 0мiрдщ цымцуыт тiрлiгiне тYскен адамнык кYнделiктi емiрi осы цамалда цалган сияцты. Бiр агысца тYсiп алып, агып кетiп барамыз. Осындай формасынык езгешелiгiмен пьесаны цунды деп айта аламыз. Ы.Шалгынбай Кытайдан келген келген цандасымыз болгандыцтан, ол езЫщ атажуртца алгаш келгендегi психологиялыц хал-^шнен туган пьеса екенiн айтып кетп. Сондай-ац, Т9уелсiз цазац елшщ алгашцы жылдардагы емiрiнщ керiнiсiмен салыстыруга болады (3 сурет).
*
V.
3 сурет. Ы.Шалгынбайдыц «Камал» пьесасынык оцылымы, 2019. Режиссер: А. Оспанбаева
Жас драматургтер тацырып такдауда еркш екенiн керемiз. Олар театр сахнасында ненщ керектiгiн ескере отырып, керерменге берерi мол болуын кездеген екен. Авторлар царапайымдылыцты устана отырып, бYгiнгi ^ннщ актуалды м9селелерiн кетередi.
А. К. Ахмет
Казахская национальная академия искусств им. Т. Жургенова
(Алматы, Казахстан)
ПРОБЛЕМЫ ТЕМЫ В ТВОРЧЕСТВЕ МОЛОДЫХ ДРАМАТУРГОВ
Аннотация
Автор ревью, анализируя динамику становления и развития казахской драмы, делает краткий обзор фестиваля «Драма.^», который проводится в течение последних трех лет. Оценивая пользу данного мероприятия для современной драмы, делает анализ пьес на казахском языке. Определены художественные уровни и содержательно-идейные мотивы драматических произведений, тем самым проанализированы направления развития современных театральных тенденций. Автор раскрывает актуальность и важность тем, затронутых в драматических произведениях.
Ключевые слова: пьеса, театр, современные тенденции, интерпретация, молодые драматурги, фестиваль, новая драма, драмам
A. K. Ahmet
ТК. Zhurgenov Kazakh national academy of arts (Almaty, Kazakh&an)
PROBLEMS THEMES IN THE WORK OF YOUNG PLAYWRIGHTS
Abstract
The author analyses the dynamics of formation and development of Kazakh drama, and makes a brief survey of the festival «Drama.kz», which has been held for three years so far. He defined the artistic levels and content-ideological motives of dramatic works, thus analyzing the directions of development of modern theatrical tendencies. In the review also analyses plays in Kazakh language having in mind the value of the festival. He discloses the relevance and importance of the topics in dramatic works.
Key words: play, theater, modern trends, interpretation, young playwrights, festival, new drama, драмам
Автор туралы мэл1мет:
Ахмет Айжан — Т. Жургенов атындагы Казак, улттык, енер академиясы «Театр енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасыныц ага окытушысы, Алматы, Казакстан. e-mail: aizhan_ahmet@mail.ru
Сведения об авторе:
Ахмет Айжан — старший преподаватель кафедры «История и теория театрального искусства» Казахской национальной академии искусств им. Т. Жургенова (Алматы, Казахстан). e-mail: aizhan_ahmet@mail.ru
Author's bio:
Ahmet Aizhan — senior Lecturer, Department of History and Theory of Theatrical Art at the T. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan.
e-mail: aizhan_ahmet@mail.ru
