CC BY
9FTAXP 18.45.09
А.В. ЗАТАЕВИЧ ШЫГАРМАШЫЛЫГЫНА ЦАЗАЦ ТЕАТР АКТЕРЛЕР1НЩ ЬЩПАЛЫ
Б. К. Нурпешс1, А. С. Еркебай2
1 енертану докторы, «Театр енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасыныц профессоры 2 енертану кандидаты, «Театр енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасыныц доцент 1' 2 Т.ЖYргенов атындагы Каза^ ^лттьщ енер академиясы Алматы, Казахстан, еmail: [email protected]
Макалада казак музыкасынын кврнектi галым-этнографы А.В.Затаевичтiн ^лттык эн мен крт м^раларын зерттеу жумысын жYргiзуiне казак театр актерлершщ коскан Yлесi карастырылган. Халкымыздын мэдени тарихында вшпес iз калдырып, ^лгтык топыракта внген театр внершщ калыптасуы мен дамуына мол ецбек сiнiрген Э.Кашаубаев, ККуанышбаев, Е.вмiрзаков, Ж.Шанин сынды внер майталмандары А.В.Затаевич шыгарган «Казактын 1000 эш» жэне «Казактын 500 э^^ш» деп аталатын зерттеу к1табына енген бiрнеше эндерд1, вз ауыздарымен орындап берген. Олардын эркайсысы А.В.Затаевичке эр влкенiн эн-^йлершщ ерекшелiктерi туралы квп магл^маттар берш, ^лтпен бiрге мэнгi вмiр CYретiн рухани мараны сактауга каншалыкты CYбелi ж^мыс жасагандары талданды. Накты дэлелдердi келтiре отырып, эр актердiн орындаушылык ерекшелiгiне, ^лттык мэдениетiмiздiн тарихында алатын орнына токталган. Олардын шыгармашылыгы аркылы А.В.Затаевичтiн музыкалык-эстетикалык квзкарасы жан-жакты карастырылган.
ТYйiн свздер: эн, ^й, музыка, этнограф, актер, эуен, дауыс
Казак музыкасынын тарихындагы ардакты т^лгалардын б1р1 болып табылатын Александр Викторович Затаевич - ХХ гасырдын басында кен даланы кезш жYрiп мындаган эн-кYЙiмiздi жинап нотага тYсiрген кврнекп этнограф-галым. Зердел1 зерттеуш1 жYрген жершщ барлыгында казак музыкасына аз да болса катысы бар, эн немесе куй орындай алатын кез-келген адамга немк¥райлы карамай, акпарат алуга тырыскан. Сол жиналган эн-кYЙлердi квздiн карашыгындай кастерлеп, нотага тYсiрген кезiнде де ^лттык музыканын ерекшелiктерiн ескерiп, реттеп, жYЙелеп, жарыкка шыгарган. Онын сонына калдырган мол м^расы казак музыкасынын жана арнада дамуына ыкпал етп.
¥лттык театр внерiнiн шанырагын квтерш, керегесiн керiскен ата буын внерпаздардын естелiк кiтаптарын актарып отырсак, А.В.Затаевичтщ есiмiн жиi кездестiруге болады. Олардын барлыгы да галымнын «инемен к¥дык казгандай» енбегiн айрыкша багалаган.
А.В.Затаевич казак халкынын аса кврнектi акыны И.Байзаковка, кYмiс квмей, дYлдYл эншi Э.Кашаубаевка, когам кайраткерлерi Э.Жангелдинге, Т.ЖYргеновке, F.М¥ратбаевка, казактын атакты галымдары КСэтбаевка, Э.Марг^ланга, акын-жазушылар Б.Майлинге, I.ЖансYгiровке, С.М^кановка, внер кайраткерлерi Е.вмiрзаковка, Ж.Шанинге жэне т.б. катысты кыска болса да, накты мэлiмеггер жазып калдырган. Аты аталган кврнектi т^лгалар А.В.Затаевичке халык музыкасын жинауда акыл-кенестерiн берiп, квмектерш аямаган. Олар вздерi туып-вскен влкенщ эн-кYЙлерiнiн ерекшелiктерi туралы ^лы сазгер, этнографка квп магл^мат берген. «Осынын взi А.Затаевич жинактарына енген эн-кртлердщ кездейсок кiсiлерден емес, ^лт жанашырларынан, казак мэдениетiнiн кврнектi т^лгаларынан жазып алынганын ангартады» [1. 362].
Кэшби казак театрынын белгiлi артисi, эншi Эмiре Кашаубаевтын аскан эншi екенш, онын дауысынын эрi кYштi, эрi музыкалык жагынан икемдiлiгi мен эншi тынысынын узак та молдыгын А.В.Затаевич взшщ «Казактын 500 эн-кртЬ> деген ютабында ерекше атап вткен. 1925 жылы Францияда (Париж), 1927 жылы Германия (Франкфург) сахнасынын тврiнде внер кврсеткен Э.Кашаубаев даусынын мвлдiр тазалыгы, мiнсiз с^лулыгы туралы тандана, тамсана айтылган пiкiрлер вте квп. Онын дауыс эсемдш мен эн айту шеберлшне А.В.Затаевич кэсiби багасын берген. Ол айтулы эншiлер Кали Байжанов пен Fаббас Айтпаев репертуарындагы эндерге токтала отырып, сол эндердi Эмiренiн де еркiн орындайтынын, олардын дауыстарына караганда Э.Кашаубаев даусынын басымдыгын атап вткен. «Онын ауылда болмай, калага келiп т^рактануы
дауысыньщ зорлыгын бэсендетуi mymkíh» - деген [2. 344] ;аушн де жасырмаган. Эншшщ орындауында «Жалгыз арша», «Yш дос», «Шубар тау», «Агаш-ая;», «Мацмацгер», «Смет», «Гаухар-;ыз», «Балхадиша», «Дудар-ай», «Бес ;арагер», «Кек кебелек» эндерiн нотага TYcipreH А.В.Затаевич Эмiре дауысына ец алгаш болып бага берген кэсiби музыкант болды. Кейiн А.Жубанов: «А.Затаевичке Эмiре оннан аса небiр шурайлы эндердi берiптi. Бiрiншi Караганда, Эмiре тек шурайлы эндердi гана тандап айта ма деген ой келдь Бiра;, шындыгына келгенде мэселе бас;ада болса керек, жа;ын арада болган бiр эцпмеде Эмiремен кеп жолдас болган адамныц бiрi М.Эуезов: «Эмiре ойдагы бар «ары;» эндердi де «семiртiп», жутындырып, ;улшындырып жiбередi. Кэдiмгi ауылда 6Í3 естiп, менсiнбей жYретiн эндер Эмiренщ аузына тYCкенде ;улпырып сала беретш едi. Бул жагынан Эмiре тек орындаушы емес, композитор да ед^ ол эндердi шын магынасында ендеп жiберетiн едi» - дедь Му;ацныц бул сезшщ жаны бар екендшн жогарыда айтылган Эмiренiн Затаевичке берген эндерi дэлелдейдi» [3] - деп, нелштен А.Затаевичтiн Эмiре дауысын ерекше багалау сырына то;талып кеткен.
Хал;ымыздыц дYлдYл эншiсi Э.Кашаубаевтыц дауыс ерекшелiгiне тацданбагандар кемде-кем. Онымен бiрге ;аза; театр сахнасында енер керсеткен ККуанышбаев: «Эмiренiн бiр ;асиет Yнi гой, соган келейiк. Эмiре эн салганда, эндi керкемдеп, ны;тандырып, аспандата айтар едi. Кандай эндi болса да тYзеп, кесек бейнелi эн гып айтып жYрсе де, мынаны мен тYзедiм демес едь «Агашая;», «Шiркiн-ай», «Баянауыл», «Карга», «Ею жирен», «Тол;ын», «Кос барабан», тагы толып жат;ан эндерде Эмiренiн аса кеп ецбекг^ бар, тYзеген, сулуланган ецбек» [4] - деп ез ;улагымен тыцдаган эндердiн Эмiре орындауында ;улпырып, тYрленiп шы;;анын жэне неше сагат эн шыр;аса да дауысыныц ;алы;тап зорая беретiнiн айры;ша атап еткен. Сол сия;ты Е.Эмiрза;ов езшщ «¥стаздарым - достарым», КБадыров «бткендер мен еткелдер», КБайсештов «Куштар кецш», Ш.Жиен;улова «Эмiрiм - менiн енерiм» кiтаптарында Э.Кашаубаевтыц эншiлiгiне ;атысты бiраз маглуматтар берiлген. С.Кожам;улов «Ас;а; эншi Эмiре» деген ма;аласында былай деген: «бнерге салыстырушылы;, тенестiрушiлiк жYрмейдi. Солай дей тура, ;аза; хал;ы Yшiн елец атасы - Абай, ^й атасы - Курмангазы, эн атасы - Эмiре деген пiкiрдiн а;и;аттыгына ден ;ойган жен» - деп «хал;ымыздыц эншiлiк енерiнiн шыр;ау шыцы -Э.Кашаубаев» екенiн атап керсеткен. КБайсештовтыц ойы да С.Кожам;улов ойымен саба;тасып жатыр. Ол: «Тегiнде, Эмiредей эншiнi эркiмге тенестiрiп эуре етпеген де дурыс» [5] - деп зор бага берген. ДYниежYзiне ;аза; хал;ын таныт;ан Э.Кашаубаев мурасын зерттеушшер Yшiн А.В.Затаевичтiн эншi шеберлiгiне ;атысты айт;андарыныц гылыми жэне танымды; мэш зор болды.
Казан тенкерiсiне дешнп ;аза; музыкасыныц кернектi сазгерлерi эндерш ауызша шыгарды. Бiра; ол шыгармалар кептеген орындаушылардыц репертуарына енiп, халы;;а кенiнен тарап кеттi. Бiр эндi керкемдiк талгамы жагынан жэне кэшби дайындыгы эртYрлi эншiлер орындаганды;тан да кейбiрi авторлы; тYпнус;аFа жа;ын, кейбiрi оган у;самайтын нус;аларга айналды. Сонды;тан А.В.Затаевич бiр эннiн эр елкеде эр;илы орындалуына зер салган. Бул ерекшелiктердi оган эн орындап берген эншшер де ескертiп отырган. Зерттеушшщ ;аза; хал;ыныц эндерiн жина;тап ;ана ;оймай, оныц эунiне ынты; болганын «Как говорил А.Затаевич: «Как нежны казахские песни», насколько разнообразна музыкальная система построения песен народных композиторов, измерение ритмов, формы и критерии перевоплощения, настолько обширное влияние и воздействие оказывают они на человека» [6. 389] - деген птр де дэлелдей тYседi.
Хал;ымыздыц мэдени тарихында ешпес iз ;алдырып, ултты; топыра;та енген актерлш енердiн ;алыптасуы мен дамуына ерекше Yлес ;ос;ан Калибек Куанышбаев домбырада еркiн ойнап, эндi ;уй;ылжыта шыр;айтын эншiлiгiмен де ел есшде мэнгi ;алды. Каза; кэсiби театры ;урылган алгаш;ы жылдары эрбiр спектакльден кейiн мiндеттi тYрде концерт ;ойылганы ;аза; театр тарихынан мэлiм. Мiне, сол кештерде сахна тершен тамылжыта эн шыр;аган бiр топ эншь актерлердiн арасында К. Куанышбаев та бар едь
Энерге шын берiлiп халы; мурасын кездщ ;арашыгындай са;таган ата;ты эншiлердiн кезш керген ККуанышбаев А.В.Затаевичке «Со;ырдыц эш» [VII], «Жетiмнiн энi», «Лэйлiм» [III] эндерiн орындап бергенi «Каза;тыц 500 эн, ^ш» кiтабында [2. 405] жазылган.
Бала кезден хал;ыныц енерш бойына дарыт;ан ККуанышбаев Коянды жэрмецкесшдеп той-думандар мен ойын-сауы;тардыц ;ызы; етуше кеп Yлес ;ос;ан тума таланттардыц бiрi
болды. Шаншардьщ ^лвдрпш ;уларыныц енершен нэр алган енерпаз ;уй;ылжыта эн салып, кYлдiргi эцпме айтудан алдына жан салмайтын шеберлiгiмен кептщ ы;ыласына беленген едь Осындай ерекше даралыгымен кезге тYCкен ККуанышбаев ;аза;тыц кэсiби театры ашылган кезде бiрден актерлiкке ша;ырылып, алгаш;ы рольдерiнен бастап ел аузына шккен болатын. Оныц енерiн жогары багалаган М.Эуезов: «Эзi кYлдiргi эцпме шыгарушы эрi а;ын, эрi эншi, езi домбырашы жэне езi тамаша енерлi орындаушы Калыбек ендi езi бiрнеше кiсiнi ;атар суреттейтiн болды. Жапа-жалгыз отырып, екеудщ таласын, Yшеудщ керiсiн, бесеудщ жанжалын бiр езi орындап бередЬ» - деп [7. 48] актердщ табиги дарынын тура сипаттап берген. Бiр бойына бiрнеше енер тYрiн тогыстырган ККуанышбаевтыц эншiлiк ;ызметшщ шабыт;а толы ;ырлары мен сырлары осы уа;ыт;а дейiн толы; зерттелген жо;. Халы; арасында жYрiп эн айтудыц небiр мэнерiн керiп ескен ККуанышбаев тындаушыларын жалы;тырмас Yшiн эуенге ырга;ты;, интонациялы;, динамикалы; екпiндер енпзш эн мазмунын эсерлi жеткiзуге мэн берген. Буган оныц домбыра аспабында еркiн ойнауы да айры;ша ы;палын тигiздi. Эн айт;анда терец сезiммен, тындаушыларыныц жYрек ;ылын шерте орындайтын ККуанышбаевтыц дауысы А.В.Затаевичтi гана емес, бYкiл эн;умар хал;ыныц да кецшшен шыгып, iлтипатына белендi.
¥лтымыздыц халы; музыкасын жазып, жинауда ел шш Yш жылдай аралаган А.В.Затаевичтi кезiмен керiп, ез аузымен бiрнеше эн айтып берген ;аза;тыц белгiлi сахна шеберi Елубай Эмiрза;ов езiнiц А.В.Затаевичпен кездесуiн былай деп еске алады: «Ол кезде мен милиционер болып ;ызмет ететiнмiн. 1922 жылдыц жазында Орынбор ;аласындагы Халы; агарту институтына о;уга жолдама алдым. Емтихандарды тапсырып болган соц менi бiр юсшщ iздеп жYргенiн естiдiм. Затаевич туралы мен бурын естiген болатынмын. Бiра; оныц дэл менi iздеп жYргенiн бiлмедiм. Мiне, бiрнеше кYннен соц езi келiп менi ;уша;тап амандасты да: «Мен Затаевичпiн. Сенi домбыраны жа;сы тартып, эндi керемет салады деп есгтпм» дедi. Мен оган кешн «Каза;тыц 1000 эш» атты жина;;а енген бiрнеше эн орындап бердiм. 1927 жылы Каза; мемлекетпк труппасыныц артистерi Мэскеуге барып этнографиялы; концерттер ;ойды. Сол кезде Затаевичпен кездесiп суретке тYCтi. Бiр себептермен Курманбек Жандарбекулы екеумiз бул суретке тYсе алмады;. Соган элi ^нге дейiн екiнемiн.
[8. 89] - деген. Сонымен А.В.Затаевич Е.Эмiрза;овтан «Гегегеу» [I], «А;ерке, жаным-ай», «Шал;ар кел» эндерiн жазып алган. А.В.Затаевич эн авторларына ;атысты жазган №298 ескертпесшде: «Елубай Умурзаков, хороший кустанайский певец, слушатель курсов КИНО (Казахского института народного образования) в Оренбурге. Манера его исполнения очень стильная и характерная (поет он преимущественно фальцетом). К недостаткам его можно отнести несколько вычурную, показаную манеру излишней детализации и, в часности, злоупотребление приемом стягивания конечных звуков книзу» [9. 495] - деп Е.Эмiрза;овтыц эн айтудагы жетютт мен ол;ылыгын керсеткен. Тамаша эншшк, суырып-салма а;ынды;, бурынгы жыраулардыц домбыраныц ;оцыр Yнiмен айту машы;тарын жете игерген Е.Эмiрза;овтыц эн салу ерекшелiгiн бiрден тYсiну А.В.Затаевичке ;иын болганы да ацгарылады. Жас кезiнен бастап елдегi ойын-сауы; пен эн-кYЙдiц уйыт;ысы болып, халы; енершщ бай мурасын бойына дарыт;ан Е.Эмiрза;ов -;аза; театр сахнасына сол мол ;азынаны алып шы;;ан дара тулгалардыц бiрi. ЭртYрлi тарихи-элеуметтiк жагдайларга байланысты эрбiр эншi езiнiц эндi ойына са;тау, орындау барысында оган азды-кептi езгерiстер енпзш отырган. Осы ар;ылы Е.Эмiрза;ов орындауындагы эндер тындаушы ;ауымга сан сырлылыгын танытумен ;атар, эр эннiц эрбiр орындаушы аузынан езгеше бояу тауып тYрлену сипатына ие болганына дэлел болады.
1934 жылы Каза;тыц музыкалы; драма театры ашылатын туста «Кыз Жiбек» операсыныц музыкасын жазуга ша;ырылган Е.Г.Брусиловский: «...Жумат, Канабек жэне мен Yшеуiмiз А.В.Затаевичтiц екi жинагын алып алды; та, Калыбек пен Елубайдыц а;ыл-кецесiн тындай отырып, «Кыз Жiбек» ;ойылымына керектi эндердi iрiктей бастады;. Бiздiц назарымызга iлiккен эрбiр эн жайында, Калыбек пен Канабек дереу ез кез;арастарын айтады, ол эннщ ;айсiбiр тустары «дэл солай» жазылмаганын атап керсетедi. «Алгарай кек» булай айтылмайды, - дейдi де Канабек езi дурыс деп санайтын нус;асын эндетiп айтады. Ал, Калыбек оган тYзету енгiзедi. «Сен Канабек, бас;а эндi айтып турсыц. Сенiкiнiц бас жагы дурыс, ал одан эрi ;арай булай айту керек» дейдi де ол баяу дауыспен, эдемшеп, ез нус;асын айтады. Бул «Алгарай кекп» тыцдап отырган Елубай кенеттен жул;ына айтыс;а килiгедi де, езшщ кемешмен айтатын тэсiлiмен (дэл Эмiрза;ов сия;ты ешкiм айтпайтын) «Алгарай кектщ» ;алай дурыс айту керек екенш салып бередi.
Осындай айтыстьщ а;ырында Затаевич жазып алган н^с^адан екi-Yш тармагы эзер ;алады. А;ырында, спектакльде kîm орындайтын болса, сонын ce3i шешушi болып шыга келедi [10. 64] деп, 6ip эннщ д^рыс шыгуы Yшiн бiрнеше адамнын niKipi ескерiлiп, нэтижесiнде эннщ эуеш, ыргагы мен екпiнi аныщталганнан кешн барып оркестрмен репетиция басталганын жазган. Е.Г.Брусиловскийдщ б^л айт;андарынан Е.6мiрза;овтын эн айту шеберлтнщ мYлде бас;аша екеш аны; бай;алады. Шын мэнiсiнде Е.вмiрза;ов екi гасырды бiрдей керген, ;аза;тын эншiлiк дэстYрiн жетiк бiлетiндiктен де орындаушылы; тэжiрибесiн жанадан басталып жат;ан Yлкен музыка ^^рылысыныц д^рыс ;алануына ж^мсады.
Е.6мiрза;ов Кызылорда да, Алматыда да театр ^йымдастырган концерттерде эн салып жYрдi. 1927 жылы сэуiр айында Мэскеуде болган этнографиялы; концертте «Кербесп», «А; айша», «На;-На;» эндерш айт;ан. Ол драмалы; пьесаларда Yнемi эн салатын рольдерде ойнады. «Ецлш-Кебекте» - Жапал, 1936 жылы Мэскеуде болган енер он^ндтнде «Жалбырда» -Кайра;пай ролiн сомдады. Е.6мiрза;ов - актерлш пен эншiлiктi ;атар алып жYрген ;айталанбас дарын иесi. Ол ;аза; хал;ынын эн мэдениетiнде Yлкен орны бар эншi болып ;алды.
Fасырлар бойы eзiне тэн сыр-сипатын са;тап, бiздiн заманымызга жетiп отырган ;аза;тын халы; эндерiн тамылжыта орындаган Ж.Шаниннщ эншiлiк ;ыры туралы мэлiметтер кеп емес. Онын себебi, Ж.Шанин режиссерлш ж^мыспен тYбегейлi айналысып, эншшк eнерiн дэл актерлердей кeрсетуiне мYмкiндiгi бола бермегендiктен едi. Бiра; А.В.Затаевич Ж^мат Шаниннщ аузынан «Ба;сы», «Сагыну», «Жар-жар» [III], «Жар-жар» [IV] «Маусымжан» [II], «З^л;ия» [V], «Жо;тау» [XXI], «КYркебай» эндерiн жазып алганы туралы «Каза;тын 500 эн, кYЙi» ютабындагы [2. 411] ескертпесiнде кeрсетiлген.
Белгш галым Р.Н^ргалиев «Талант тагдыры» ютабында Ж.Шаниннщ театр ж^мысын iлгерi жылжытуда ;андай iстердi ;олга алганын на;ты ;^жаттарга CYЙене отырып жазган. Аталган ецбекте режиссердщ театр труппасынын мэдениетш кeтеру Yшiн апталы; кесте тYзiп, онда сахналы; eнер, музыка теориясы, сольфеджио, музыка тындау, эн сабагы, хор, рояль, скрипка кластарына ;анша сагаттан ;атысатындарына дейiн на;ты гарсе™, актерлердiн бiлiм денгейiн кeтеруге ^ш ж^мсагандыгы да айтылган. Б^дан Ж.Шаниннщ сахна eнерiне кэсiби багыт беру, о;ып, YЙренудi театр ;^рылган алгаш;ы жылдардан бастап бiрден ;олга алганы аны; кeрiнiп т^р. Кэсiби дайындыгы бар дирижер, хормейстер, пианист сынды мамандарды театрга арнайы ша;ыртып, кен кeлемде драма театр актерлерiнiн музыкалы; сауаттылыгын ашуга айры;ша кeнiл бeлген.
Ж.Шанинмен ;атар ж^мыс жасаган актерлердщ кeпшiлiгi зерделi режиссердiн эн табигатын жете тYсiнiп, спектакльдiн кeркем шыгуына эндердi д^рыс ;олдана бiлетiндiгiн тшге тиек еткен. Евгений Григорьевич Брусиловскийдщ жогарыдагы ма;аласында бiз сeз етш отырган ККуанышбаев, Е.Эмiрза;ов, Ж.Шаниннiн «Кыз Жiбек» операсына эндi ;алай тандагандары жазылган. Осыган ;арап-а;, Ж.Шанин бастаган eнер жанашырларынын ^лтты; iнжу-маржан эн-кYЙлердi талгаммен с^рыптап, эсем сазды эуендерге ;ылау тYсiрмей мeлдiретiп жетюзуге кYш салганын Yлкен женiске балауга болады.
Ж.Шанин 1934 жылы ашылган музыкалы; театрды (;азiргi Казактын мемлекетпк академиялы; опера жэне балет театры) ^йымдастыруга ;атысып, КЖандарбековпен бiрге Е.Г.Брусиловский- дiн «Жалбыр», «Кыз Жiбек» пен «Ер Таргынын» ;ойды. Дала YPдiсiнде б^рын болып кeрмеген жана еуропалы; Yлгiдегi eнер ордасын ;алыптастыру юше мол тер тeккен Ж.Шанин сия;ты ^лт ;айраткерлершщ зор ;ажыр-;айратынын ар;асында жана мэдениет тYрi ;аза; топырагына терен тамыр жайды. Жанадан ;^рылган театр ^жымы eзiнiн бой гатерген кYнiнен бастап арада екi жыл eтпей жатып, eз ;ойылымдарымен Каза;станнын Мэскеудегi онкYндiгiнде eнер кeрсетiп, бшпр мамандардан он багасын алуына Ж.Шанин режиссурасынын орны айры;ша едi. Музыкалы; театрдын ;ыр-сырын, ерекешелiктерiн ескерiп, жа;сы либреттолардын жазылуына атсалыс;ан режиссер eз спектаклiнде хал;ымыздын бай салт-дэстYрлерi мен т^рмысын тамаша эн-кYЙлермен гарсете алды. Ж.Шанин тYрлi жанрдагы халы; эндерi мен кYЙлерiнiн мазм^нды;, та;ырыпты;, музыкалы; ;^рылысын жете бiлген. Эндердщ мазм^ны мен эмоциялы; ;асиеттерше терен талдау жасай отырып, орындаушыларга талап ;оя бiлдi. Ол эндердi талдау ар;ылы эуендiк интонациялардын сан-;ырлы сыр-сипаттарын аны;тай алатын ;абшеимен кeзге тYCтi. Сонымен ;оса халы; эндерiнiн стильдш ерекшелiктерi мен эуен
курылымындагы дыбыстар жYЙесi принциптершщ бiрлiгi мен ете бай музыкалык мэнерлiк куралдарын дэл тани 6^i музыкалык театрда койган спектакльдерiнен анык байкалды.
Энерге бар жYрегiмен берiлiп, акты; демi таусылганша елiне кызмет еткен асыл азамат Ж.Шаниннщ улы бейнесi урпактар журегшде мэцп жасай берерi сезсiз.
Казак музыкасыньщ кернектi галым-этнографы А.В.Затаевичтщ улттык эн мен кYЙ мураларын зерттеу жумысын жYргiзуiне казак театр актерлершщ коскан Yлесi зор болды. Бастапкыда «халык эндерi этнограф А.В.Затаевичтщ жинактарында поэтикалык мэтшиз» [11. 42] жарык керсе де оныц улттык енердщ дамуына зор Yлес косты. Халкымыздыц мэдени тарихында ешпес iз калдырып, улттык топыракта енген театр енершщ калыптасуы мен дамуына мол ецбек ищрген Э.Кашаубаев, ККуанышбаев, Е.Эмiрзаков, Ж.Шанин сынды енер майталмандары А.В.Затаевич шыгарган «Казактыц 1000 эш» жэне «Казактыц 500 эн-^ш» деп аталатын зерттеу ютабына енген бiрнеше эндердi, ез ауыздарымен орындап бердi. Олардыц эркайсысы А.В.Затаевичке эр елкенiц эн-кYЙлерiнiц ерекшелiктерi туралы кеп маглуматтар берiп, ултпен бiрге мэцгi емiр CYретiн рухани мураны сактауга атсалысты. Алдагы уакытта аталган актерлердiц эншiлiк кырлары арнайы зерттеудi кажет ететiндiгiн алга тартамыз. Эйткенi, «Система хранения духовных ценностей обеспечивает сохранение, накопление и преемственость культурных ценностей» [12. 77].
na^a4aHbWFaH эдебиеттер
1. Коцыратбай Т. Элемдж музыка тарихы - Алматы: «Элке», 2010. - 480 б.
2. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюйев - Алматы: «ИЛИ им. М.О.Ауэзова», 2007.
3. Жубанов А. Эн-куй сапары - Алматы, 1976.
4. Куанышбаев К. Естетк // Эдебиет жэне енер. - 1949. № 10.
5. Байсештов К. Куштар кещл - Алматы: «Жазушы», 1977.
6. История казахского искусства. В 3-х томах. Том 3: Искусство Казахстана нового и новейшего времени - Алматы: «Арда», 2009. - 896 с.
7. Эуезов М. Жиырма томдык шыгармалар жинагы. - Алматы: «Жазушы», 1969. - XI Т.
8. Эм1рзаков Е. ¥стаздарым - достарым - Алматы: «Жалын», 1976.
9. 1000 песен казахского народа (песни и кюйи) - М.: «Государственное музыкальное издательство», 1963.
10. Брусиловский Е.Г. Душм дулдулдер - Алматы: «Ана тш», 1995.
11. Турмагамбетова Б. ¥лттык енер - ем1ршец казына: Fылыми зерттемелер мен макалалар. -Алматы, 2013. - 360 б.
12. Мамедов Ф.Т. Культурология - Баку, 2002. - 534 с.
ВЛИЯНИЕ КАЗАХСКИХ ТЕАТРАЛЬНЫХ АКТЕРОВ НА ТВОРЧЕСТВО А.В. ЗАТАЕВИЧА
Б.К. Нурпеис \ А.С. Еркебай 2
1 доктор искусствоведения, профессор 2кандидат искусствоведения, доцент кафедры «История и теория театрального искусства» 1 2 Казахская национальная академия искусств им.Т.Жургенова Алматы, Казахстан, етай: [email protected]
В статье повествуется о влиянии казахских театральных актеров на исследовательскую работу ученого-этнографа А.В. Затаевича, в частности, на его труды, посвященные казахским песням и кюям. Оставившие неизгладимый след в истории культуры казахского народа, а также, внесшие огромный вклад в развитие театрального искусства А.Кашаубаев, К.Куанышбаев, Е.Омирзаков, Ж.Шанин лично исполняли песни и кюи для А.В. Затаевича, что нашло отражение в книгах «1000 казахских песен» и «500 казахских песен и кюев». Они познакомили А.В. Затаевича с разнообразием и отличительными чертами песен и кюев каждого региона. В статье говорится о том, какой неоценимый вклад они внесли в дело сохранения духовного наследия. Приводя конкретные факты, авторы обращают внимание на исполнительское искусство каждого актера, на его роль в истории национальной культуры. Через их творчество рассматриваются музыкально-эстетические взгляды А.В. Затаевича.
Ключевые слова: песня, кюй, музыка, этнограф, актер, мотив, голос
THE INFLUENCE OF KAZAKH THEATER ACTORS ON THE CREATIVITY OF A.V. ZATAYEVICH
B.K. Nurpeis 1, A.S. Yerkebay 2
:Dr. Sci. (Art History), Professor, Dean of the Faculty of Art History 2 Cand. Sci. (Art Criticism), Associate Professor of the Department "History and Theory of Theater Arts" 1 2 Kazakh National Academy of Arts named after T.K. Zhurgenov Almaty, Kazakhstan, email: [email protected] The article communicates about the influence of Kazakh Theater actors on the research work of the scientist-ethnographer A.V. Zatayevich, in particular, on his works on Kazakh songs and kuis. Those who left an indelible mark on the history of our people's culture A. Kashaubayev, K. Kuanyshbayev, Y. Omirzakov, Zh. Shanin and also who personally contributed to the development of theatrical art personally performed songs for A. Zataevich, reflected in the books "1000 Kazakh songs" and "500 Kazakh songs and kuis". They introduced A.V. Zatayevich with the multiplicity and distinctive features of the songs and kuis of each region. The authors make stress on the invaluable contribution they made to the preservation of spiritual heritage. Citing specific facts, they focuses on the performing arts of each actor, on their role in the history of Kazakh culture. Through their work, the musical aesthetic views of A.V. Zataevich are examined.
Key words: song, kui, music, ethnographer, actor, motive, voice
Pega^uara 07.06.2019 TYcri.
