CC BY
9ГТАХР 18.55.91
ЦАЗАЦ ЭСТРАДАСЫНЬЩ ЭТНОФОЛЬКЛОРЛЬЩ ЭЗЕКТЕР1
C.K. Майгазиев PhD докторанты
ТД.Жургенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы, Алматы, Казакстан
email: [email protected]
FbrnbiMH макалада каз1рп казак эстрадасындагы белгш вокалдык топтар, ансамбльдер, трио-дуэттер жэне баска да этнофольклорлык YPДiстер ^жымдарыньщ репертуарындагы бай дэстYрлi эн орындаушыльщтьщ функционалдык кызметi туралы езектi мэселелер зерттелед^ Шыгармашылык iзденiстер нэтижесiнде эстрадалык аспаптарды халыктык аспаптармен синтезде колдану, сондай-ак еуропалык халык эндерiн жанрлар (терме, желдiрме) ретiнде мэнерлi бояулармен каныктыра келе тындаушыларга эмоционалдык эсер етудi кYшейте отырып, ^лттык накыштарды терендетiп, музыканын тембральдi потенциалын ашу жана шынайы емiрге кол жетшзд1.
Туйт свздер: эн орындау; эстрадалыц внер; фольклор; халыц эндер1; dacmYp; мэдениет; аспаптар
К^рп танда эстрада енершщ калыптасып, каркынды тYрде дамуына ен непзп себеп - ол ^лттъщ кепгасырлык эншшк дэстYрi мен элемдш музыкалык YPДiстiн эсерь Мысалы, еткен жYЗжылдыкта казактын ¥лы Даласында есiмдерi анызга айналган, туган халкынын CYЙiспеншiлiгiне беленген, аскан дарын иелер^ кэсiби эншi-орындаушылары болганы рухани тарихымызда белгiлi. Б^л туралы к¥нды деректер орыс жэне шетел енбектерiнде кещнен айтылады [1]. Эсiресе, атакты фольклоршы А.В.Затаевичтiн (1869-1936) комакты кiтаптарынын орны ерекше. Ол 2000-нан астам халкымыздын асыл м^расын жинап, елiмiздiн ен киын кезендерiнде аштык пен жоктыкты басынан еткiзiп, эн-кYЙлердi нотага тYсiрiп, халкымыздын рухани казынасын бYкiл элемге жариялады. Сонымен катар, Алаштын дара т^лгаларымен тыгыз байланыста болып, А.Байт^рсыновпен, С.Сейфуллинмен, Б.Майлинмен, О.Жандосовпен, Г.М^ратбаевпен, КСэтбаевпен, Э.Марг^ланмен, С.М^кановпен жэне т.б. бiзге ете манызды жэне к¥нды естелштер мен материалдар калдырды. Ал, ^лы музыканттын жазбаларынын iшiнде ен керекп, эрi кызыкты ой-пiкiрлерi ол - казак даласынын нагыз ж^лдыздары, кайталанбас дарын иелерi, атакты эншi-еленшiлер туралы енбектерг Себебi, б^л зерттеулердегi фактшер казiргi эстрада да ^лттык этнофольклордын сипаты езiнiн жалгасын табуда. Б^л мэселелердi дэлелдеу Yшiн жогарыда керсетшген капиталды жинактардан накты материалдарды кел^рш етсек: Казак халкынын «1000 эш» атты шыгарылымында (Кiрiспеде) А.Затаевич былай деп жазган: «Казактар ездерiнiн бiрiккен отырыстарын кэсiби эншi-кYЙшiсiз еткiзбейдi. Орта гасырдагы Еуропа елдерiнiн миннезингерлер мен министрлерiндей, эншiлердi аскан сый-к^рметпен багалайды» -деген екен (4; 12) [2]. Ал фольклорист эн мен ^йлерге нотографика жасаганда, оларды орындаушылардын табиги шеберлiгiне CYЙсiнiп, ерекше тангалып, ез сипаттамаларын былайша кагазга тYсiрген: Кезiнде Батыс енiрiнiн кернектi эншю аталган К¥рмаш Н^рканов туралы: «К¥рмаш эндердi тамаша орындайды. Ол езшщ эн айтуына ерекше мэн берш, эн салуга жанын-тэнiн салады. «Ндаболхан» жэне «Агибашты» шыркаганда, аскан к¥штарлыкпен, эсерлiкпен, нэзiктiк жэне керемет шабытпен, шеберлiктi керсетедi» - деп жазган. (Авторлык сiлтеме, №8,374 б).
Фольклор зерттеушi казак даласында кэсiби тYPде кенiнен дамыган эншiлiк пен орындаушылык дэстYPдi ерекше атап еткен. А.В.Затаевич жинактарынын сiлтемелерiнде, б^л тамаша енердщ тагы да кептеген Yлгiлерiн атаган. Солардын арасынан тагы да бiрнешеуiне токталсак: Ол арканын эншiлiк дэстуршщ екiлi Абак Кобашевтын эн салганын тындаганда керемет ойга келген екен. «Ол эн шыркаганда табиги койылган (поставленным голосом, тенор) тек езшк кайталанбас эдемi дауысымен, кен аукымды (широкий диапазон) ерекше тембрлi, куатты, кYштi Yнмен, интонацияны мэнерлi тYPде Yндеу аркылы оган «жанбергендей», эр нотаны, фразаны аймалап, терен жYрек сезiмiмен мэпелеп, керкемдiлiктiн биiк денгешне жетедi». Сонымен катар А.В.Затаевич, А.Кобашевты элемге аты шыккан, данкты италиянын эншiлiк мектебiнiн екiлi ретiнде мадактайды, ез заманында дYниежYзiне эйгiлi эншьтенор, ^лы
Энрико Карузомен тецестiредi («500», 217 сштеме) [3]. Абак Кобашевты «Каркаралыныц Э.Карузосы гой!» - деп шаттанады.
Каза^ халкыныц аскан дарынды, ¥лы Даланыц рухымен канаттандырган еркiн ел - деп санаган гуманист-музыкант Эмре Кашаубаев, Майра Шамсутдинова, Fаббас Айтбаев, Манарбек Ержанов, Кали Байжанов жэне баска да талант иелершщ орындаушылык кабшеттерш ерекше атап, оларга камкор болып, творчестволык болашактарына зор сенiммен парады.
А.В.Затаевичтщ классикалык жинактарындагы тагы да бiр к¥нды жэне кызыкты аппарат -ол фольклористщ Орынбор губерниясында кездескен, олардан нотага бiрнеше халык эндерiн тYсiрiп, олар туралы жазган ой-пiкiрлерi.
Екi жасвсmрiмнщ орындаушылык шеберлшне куанган музыкант былай деп жазган екен. «Халык эндерiн бiрдауысты дуэтпен айтканда, 12 жасар Айткали Кдомашев пен 13 жасар Ескендiр Сабыров вте Yйлесiмдi, бiр-бiрiне карамай, еш белгi бермей, бiр мезетте, керемет квне казактыц «Маржа^л», «Ескi эн», «Эмiрхан» эндерiн шыркайды. Сонымен катар, эртYрлi жанрдагы фольклорлык туындыларды орындаганда, олардыц характерлерiне сэйкес, эпикалык кец Yнмен, лирикалык сезiмталдыкпен жэне терец драматизммен тындаушыларга ^мытылмас эсер калдырады» - деп взшщ ойын т^жырымдайды. «Ауылдан келген б^л балалардыц орындаушылык таланттары тiптi шындыкка жатпайтын сиякты!» - деп, Александр Викторович тацыркап, аскан к¥штарлыкпен жас эншiлерге вз багасын бередi. Сонымен ¥лы фольклор жинаушыныц осындай бага жетпес пiкiрлерi оныц комакты ж^мыстарында молынан баршылык.
¥лт тагдарындагы дэстYрлi эншiлiк внер туралы кыскаша свз квтергенде, м^ндагы тагы бiр кYPделi мэселе - ол ¥лы байтак жерiмiзде, эр вщрде эншiлiк-орындаушылык внерi взiнше сипатымен, ерекшелiкпен Батыс, Шыгыс, Жетiсу мектептерш к¥растырып, эр кезецде ¥рпактар жалгасы аркылы дамып, бiрт¥тас казакы музыка мэдениетш жогары децгейге квтердi. Мысалы, атакты акын, эншi, сазгер Нартай Бекежановтыц (1890-1954) орындаушылык внерiн кел^решк. Оныц эншiлiк внерiн жалгастыратын шэкiрттерi болган, ол керемет эн шыркап, сырнай (гармонь) тарткан. Нартайга классик акын Э.Тэжiбаев «жез тацдай», «кушс квмей» - эншi деп, сипаттама берсе, Мемлекет сыйлыгыныц лауреаты акын С.Мэуленов взшщ естелiгiнде Нартайдыц орындаушылык шеберлт туралы былай деп жазган: «Акын Токмагамбетовтщ Yйiнде конакта болганда, Нартай шаршамай-шалдыкпай кеш бата бастаганнан, тYн бойы эн салып, бiздi куаныш пен шаттыкка бвледi. Нартайды нагыз эншi, нагыз дара дарын, «аскак дауыс», «жез дауыс» - деп мадактап-мактаган [4]. Б^л т^ргыдан тагы бiр сирек дерек - ол Казаксанныц ОцтYCтiк вцiрiнде эншшк дэстYP айтыстыц бiр тYрiне айналып, кецiнен орын алган екен. Музыка зерттеушю Л.И.Гончарова (1921-1991) атакты сахна шеберi КР Халык эртiсi, Мемлекет сыйлыгыныц иегерi К¥рманбек Жандарбеков (1905-1973) туралы макаласында вткен гасырдыц 30-жылдарында Шымкент каласында жиi-жиi эншiлiк кештерi вткiзiлiп отырган. М¥нда эншiлер арасында ерекше сайыстар вткiзiледi екен. Сол кештердщ бiрiнде К¥рекец сайыска тYсiп, 100 эн айтып, жецiп шыгады. Б¥л сайыста кiм квбiрек эн салса, жецiмпаз сол болган. Бiрак, ол сол жарыстан кейiн даусын Yзiп алыпты (сорвать голос). Кешннен жылдар вткенде даусы орнына келш, КЖандарбеков опера сахнасыныц ж¥лдызы атанды [5].
Уакыт вткен сайын, заман взгерш, ¥лтымыздыц эншiлiк дэстYрi взшщ т¥ракты, калыптаскан взектерiн сактай келе, тYрлерi мен формаларын жанрлык, эуенд^ ыргактык, влшемдiк негiздерiн творчестволык iзденiс аркылы жацашыл жолдарын тапты. Оган дэлел Кецес дэуiрiндегi жэне Тэуелаз кезецiндегi атакты эншi орындаушылар ^лэш, Дина, Жамал, Урия, Манарбек, Эмре, Энуарбек, Ришат, МYсiлiм, Ермек, Роза Багланова, БибiгYл, Н¥ржамал, Толкын, Роза Рымбаева жэне жас сахна шеберлерi т.б. аты аталмагандар, эншiлiктiц элемдш децгейiне шыгып, дэстYрлi мэдениетiмiздi дамытты.
Казiргi уакытта квптеген внер тYрлерi взiндiк квркемдiк-стильдiк ерекшелiктерiмен сахна твршде орнын табуда.
М¥нда фольклорлык музыканы орындаушылармен катар, классикалык (опера, балет, симфония жэне т.б.), синкретпк мюзикл, эстрадалык (джаз, ВИА, рок, поп), электорнды жэне баска да эртYрлi каркынмен дамып, жалпы халыктыц, эсiресе, жастардыц с¥ранысын табуда. Эстрада тврвде взiндiк ерекшелiктерi бар ¥жым-топтарымен катар, казакы ансамбльдер, дуэттер, трио, квартеттер жэне жеке солистер репертуарларына халык эндерiн енгiзiп, оларды казiргi эстрадалык аспаптармен (скрипка, фортепиано, гитара т.б.) жэне жацашыл орындаушылык тэсшдермен к¥былтып, ¥лттык колоритпен безецщруде.
Казакстанда еткен гасырдыц 60-70 жэне одан кешнп жылдардан бастап кептеген эстрададалык топтар, ужымдар пайда болып, ездершщ творчестволык-сахналык eMip-жолдарын бастады. Олар атакты «Досмукасан» (1967ж, жетекшiсi М.Кусайынов), «Айгул» (1968ж, жетекшiсi М.Балтабаев, Ж.Туякбаев) «Гулдер» (1969ж, жетекшiсi Г.Fалиева), «Арай» (1979ж, жетекшiсi Б.Серкебаев), «Алатау» (1973 ж, жетекшю А.Коразбаев), «¥лытау» (2000ж, жетекшю К.Болманов) жэне Казакстанныц баска ещрлервде (Кызылорда, Орал, Талдыкорган, Мерке, Жамбыл жэне т.б. калалар мен ауылдарда) шыга бастады.
Эр ужым езшщ алгашкы шыгармашылык-орындаушылык кадамынан бастап репетуарына халык эндерiн (жецш музыкалык жанрына сэйкес) насихаттап, оларды жалпы элемдш тенденциялармен уйлестiрiп, электр музыкалык аспаптарды енгiзiп, кептеген iзденiстер аркылы этнофольклорлык, eзектерiн байытты. Эртурлi эстрадалык ужымдарда казактыц лирикалык, кулкiлi, жецш, жайдарлы, кецшд^ коцыр эндер («Коцыр» тобы), олардыц репертуарында орын алды. Эстрада талаптарына лайыкталган эн жанрлары терме, желдiрмелер де («Кешью» тобы) тыцдаушылардыц ризашылына бeлендi.
Осы тургыдан аранжировкаланган эндер олардыц улттык рухын терендетш, кeркемдiк децгейге жеттi. Жогарыда керсетшген еуропалык аспаптармен катар домбыра, кабыз, дауылпаз, шацкобыз т.б. аспаптар орынды косылып, фольклорлык туындылардыц жацаша (гармониялык, полифониялык) унделуiне ыкпалын тигiздi.
Казакы эстрадалык ужымдардыц концерттiк багдарламарына жш кiретiн эндер - олар «Камажай», «Кыздар-ай», «Жайдарман», «Ауылыц сенiц белде-едЬ>, «Угай-ай», «Ауылым кeшiп барады Келме келге», «Кызыл кумда ауылым», «Япыр-ай», жэне т.б. Сонымен катар, Кенен Эзербаевтыц, Нургиса Тлендиевтiц, 1лия Жакановтыц эуеской сазгерлердiц шыгармаларын айтуга болады.
Корыта айтканда казiргi казак эстрадасы улттык мэдениетiмiз бен дэстурлi эншшктщ eзектерiн сактап, оларды жацашыл жолдармен кeркейтiп, халык рухын одан эрi байытып, элемдiк енер урдiсiмен ундес болып дамуда.
ПайдаланFан эдебиеттер
1 Классикалык зерттеулер. Ранние предпосылки казахского музыкознания. Алматы: «Эдебиет Элемi», 2013 - 488 б. XIV том. Юрюпе. С.Кузембай. -5-22 бб.
2 Затаевич А.В. 1000 песен Казахского народа. Алматы: «Дайк Пресс», 2004 - 496 с.
3 Затаевич А. Казактыц 500 эн, куш. Алматы: М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институты, 2007. - 1136 б.
4 Ютапша. Эн еркесь Естелштер, макалалар, зерттеулер. Алматы: «Энер», 1990. -144 б.
5 Музыкальная культура Казахстана. Алма-Ата: КазГосИздат, 1957.
ЭТНОФОЛЬКЛОРНЫЕ ОСНОВЫ КАЗАХСКОЙ ЭСТРАДЫ
С.К. Майгазиев PhD докторант
Казахская национальная академия искусств имени Т.К.Жургенова email: [email protected]
В статье исследуется актуальная проблема функционирования в современной казахской эстраде богатейших традиций песенного исполнительства, бытования в репертуаре известных вокальных групп, ансамблей, трио-дуэтов и др. коллективов этнофольклорных тенденций. В результате творческих поисков происходило соединение эстрадных инструментов с народными, а также европейскими. Обогащаясь выразительными красками, усиливая эмоциональное воздействие на слушателей, угубляя национальный колорит, раскрывая тембральные потенции музыки, обрели новую сценическую жизнь народные песни таких как жанров, как терме, жельд1рме.
Ключевые слова: песенное исполнительство, эстрадное искусство, фольклор, народные песни, традиция, культура, инструменты
ETHNO-FOLKLORE FOUNDATIONS OF KAZAKH STAGE ART
S.K. Maigaziyev PhD doctoral student T.K.Zhurgenov Kazakh national academy of arts email: [email protected]
The article examines the actual problem of the functioning in the modern Kazakh variety of the richest traditions of song performance, existence in the repertoire of well-known vocal groups, ensembles, trio-duets, and other collectives of ethno-folklore tendencies. As a result of creative search there was a synthesis of stage art with ethnic music as well as European folk songs. Such genres as terme, zheldirme enriched with expressive colors, enhancing the emotional impact on the audience, deepening the national color, revealing the tembral potential of the music, found a new stage life.
Key words: song performance, pop art, folklore, folk songs, tradition, culture, instruments
nocrynrao b pega^uro 29.03.2019.
