CC BY
23
«Altun» Дом книги учрежден с 2004 года, наряду с производством книг обладает собственной базой распространения и продаж книг. Основной профиль научно-публицистическая книга.
Типография «ChinarYayimlan» основана в 2017 году, осуществляет более 80% изданий всех учебных пособий и весь комплекс необходимых изданий, тесты, рабочие тетради, книги по логике, развивающие журналы для дошкольников. Обладает собственным штатом дизайнеров-верстальщиков. Основной заказчик Министерство Образования АР.
Список источников:
1.О. Яцук. Основы графического дизайна на базе компьютерных технологий. Санкт-Петербург. «БВХ-Петербург» .2004.с.226
2.КомпьюАрт 6' 2002 . Владимир Филин. Современные технологии полиграфии. URL:
https://compuart.ru/article/8846 (дата обращения: 12.08.2018).
3.https://ufaprint.ru/useful/prepress-process/ (дата обращения: 22.08.2018).
4.А.Н. Лаврентьев. Цифровые технологии в дизайне. ИСТОРИЯ, ТЕОРИЯ, ПРАКТИКА. Москва. Юрайт.2019., 208
5.С. В. Ерохин. Цифровые технологии как основа формирования искусства
постпостмодернизма и трансдисциплинарной области научного искусства. Тамбов: Грамота, 2012. № 10 (24): в 2-х ч. Ч. I. C. 85-88.
6.Научное искусство: тезисы I Межд. научно-практич. конференции / под ред. В. В. Миронова. М., 2012.,144-145
7.Издательство «Курсив», Москва. URL: http://www.kursiv.ru/kursivnew/format_magazine/arc hive/8/8.php (дата обращения: 26.08.2018).
_XXI FACblP^Fbl КОБЫЗ АСПАБЫНА АРНА.НАН ШЫГАРМАЛАР_
DOI: 10.31618/ESU.2413-9335.2020.7.70.573 Т. Егтбаева, Д. Жумабекова
Казац улттыц внер университетi (Нур-Султан, К,азацстан)
ПРОИЗВЕДЕНИЯ ДЛЯ ИНСТРУМЕНТА КОБЫЗА XXI ВЕКА
Т. Егинбаева, Д. Жумабекова
Казахский национальный университет искусств (Нур-Султан, Казахстан)
WORKS FOR THE KOBYZ INSTRUMENT OF THE XXI CENTURY
T. Yeginbayeva, D. Zhumabekova
Kazakh National University of Arts (Nur-Sultan, Kazakhstan)
АНДАТПА
Б^л макалада авторлар казактын ыскышты хальщ аспабы - кобыздын XXI гсырдагы даму жолын баяндайды. Казакстаннын жаца буын композиторлары С. Ершмбеков, А. Беспбаев, Б. Дэлденбаев, К. Шшдебаев, Е. Yсенов, Ж. Тезекбаев, А. Райымк¥лова, Б. Кыдырбек, Е. жэне Т. Андасовтар, С. жэне А. Эбд1н^ровтар, А. Жайым, Э. Казакбаев жэне тагы баскаларынын кобызга жэне кобыз бен оркестрлерге арнап жазган шыгармаларын карастырады. Жана кезенде музыка мэдениетш жогары дэрежеге кетеру нег1з1нде композиторлардын кобыздык шыгармалары жанашылдык тэсшмен жазылганы туралы баяндалган.
АННОТАЦИЯ
В данной статье автор расскажет о развитии казахского смычкового народного инструмента - кобыза в XXI веке. Композиторы нового поколения Казахстана С. Еркимбеков, А. Бестибаев, Б. Далденбаев, К. Шильдебаев, Е. Усенов, Ж. Тезекбаев, А. Райымкулова, Б. Кыдырбек, Е. и Т. Андасовы, С. и А. Абдинуровы, А. Жайым, А. Казахбаев и др. рассматривают произведения для кобыза и написанные для кобыза и оркестров. На новом этапе изложено, что кобызные произведения композиторов написаны новаторским способом на основе повышения уровня музыкальной культуры. ANNOTATION
In this article, the author will talk about the development of the Kazakh bowed folk instrument - kobyz in the 21st century. Composers of the new generation of Kazakhstan S. Yerkimbekov, A. Bestibaev, B. Daldenbaev, K. Shildebaev, E. Usenov, Zh. Tezekbaev, A. Rayymkulova, B. Kydyrbek, E. and T. Andasovs, S. and A. Abdinurovs, A. Zhaiym, A. Kazakhbaev and others consider works for kobyz and written for kobyz and orchestras. At the new stage, it is stated that the kobyz works of composers were written in an innovative way on the basis of increasing the musical culture to a higher level.
Кен далада кун керген халыктын сездершен онын тYпкi магынасы одан да терен болып келетш «куй» ^гымы аспаптык музыкага тэн болуы, ягни он тертiншi гасырдан бастап белгш. Алыс бармай,
хальщ басына конган кайшылык заман болып калган XIII - XIV гасырдын тарихи кезендерш сипаттайтын шыгармаларды мысал ретiнде айтсак болады. «Олардагы музыкалык тiлдiн теревдш, аскан шеберлiктi керек ететiн ойнау эдю-амалынын молдыгы, аныз хикаяларды суреттеудегi багдарламалык жYЙесi Казакстан жервде аспаптык музыка мэдениетi аса жогары дэрежеде ерте дамыганы бiрден бiр айгак», -дейдi А, Жубанов. Сонымен катар, «Халык сазгерлер ез кYЙлерiн халык кетерiлiсiн бастаган кас батырларга да багыштагана, мысалы: «Сырым сазы» Сырым Датовты, «Юшкентай» мен «Наркескен» -Исатай Таймановтын канаушы тапка кылыш кетерген елдiк пен ерлiктi паш етедЬ» -деп пайымдайды А. Жданов [1, 67]
Казактын аспаптык музыкасында сезбен музыкалык бастаудын синкретизмi эсерi салдарынан, телтума жанрлар мен формалар пайда болды. Академик Б.В.Асафьев казак куйлерш «миниатюралык симфониялар» деп атады. КYЙдiн iшкi тiлi поэтикалык жэне прозалык формада ербидi, мазмундары мифологиялык, эпикалык, шежiрелiк болып келедi, кейде жеке тулганын басына тYCкен сюжет те болуы мумшн. Музыкалык курылымы жан-жакты жетiлген фрагменттер мен тYЙiнi бар композициялардан тирады. [2, 97]
XIX гасырдын басы улттык музыка мэдениетшщ дамуы кезенi. Халык арасынан дарынды, талантты кYЙшi - композиторлар шогыры: Курмангазы, Дэулеткерей, Тэттiмбет, Дина, СYгiр, Ыкылас, Абыл, Сейтек жэне т.б. ездершщ мура ретiнде калдырган кYЙлерi ете кеп. Олардын такырыбы, идеясы, стилi, композициясы ерекше болып эп сэтте кезге тYседi деуге болады. Сонымен катар, казiргi замандагы кYЙ жанрынын терiнде бiрiншi орын алып тур.
КYЙшi - композиторлары домбыра, кобыз, сыбызгы аспаптарымен ез кезендеп когамнын санасы мен когамнын багыттарын, ягни киын турмыс пршшктерш, мунын, арманын, куанышын, ерлiк югерш сипаттайтын эпикалык, лирикалык, героикалык, философиялык кYЙлерiмен жетк1зген. Осымен коса, казак даласында туган екпiндi, кайратты, терен ойлы, iзгi арманды кYЙлер де туды.
XX гасырдын 30-шы жылдары баршамызга белгiлi - улттык енерiмiзде Yлкен езгерiстерге байланысты жацакогамнын саяси жэне элеуметтiк езгерiстермен байланысты, елiмiзде музыка мэдениеттiн калыптасуына алгы шарттар койылган. Онын iрге тасы арнайы музыкалык белiм курылуынан бастау алды. Бул белiмнiн басты максаты казактын фольклорлык материалдарын жинактау, казак музыкасынын жазбаларын жасау жэне музыкалык уйымдарды, ягни оркестр, ансамбль куру болды. Сонымен катар жазбаша дэстYрлi музыкалык багытын жэне орындаушылык шыгармашылык багытын зерттеп калыптастырды. Эрине уакыт агыммен Еуропанын музыка мен енердiн жетютжтерш кабылдап бiздiн мэдениетiмiз жана кYрделi езгерiстерге ушараганын байкауга болады. [3, 286]
¥лттык музыка енерiн атадан мура ретiнде
калдырган кадiрлеп кастерлеп сактап калу сонымен катар, оны эр тYрлi дэстYPде синтездеу Yлкен ауыртпашылдык пен жауапкершiлiк мiндетi кебшесе композиторлар тобына тYседi. Ягни, дэстYрлi музыканы дэрiптейтiн, улттык - непзш калаушылары, дарын атакты - ен басты халык композиторлары.
Музыка мэдениетiнiн алгашка еркендеу кезещ XX гасырдын бiрiншi жартысына келед^ Осы кезенде кобыз дэстYрiнде барлык стильдiк жанрларда калыптаскан улттык композиторлар мектебi калыптасты.
Музыкатанушы - галым Y.Р. Джумакова композиторлiк мектептiн терт буыны бар екен пайымдайды:
Бiрiншiсi - композитор мектептiн iрге тасын калагандар (А. Жубанов, Е. Брусиловский, Л. Хамиди, М. Телебаев).
Ешншга - казак композиторлык мектебiнiн кэаби калыптасуына тер теккендер (F. Жубанова, С. Мухамеджанова, К. Кожамияров, А. Бычков, Е. Рахмадиев т.б.).
Yшiншi - орта буын екiлдерi, олар стиль мен жеке бейне кырларын ашты (Б. Жуманиязов, В. Новиков, М. Сагатов, Ж. Дэстенов, А. Серкебаев, Т. Кажыгалиев, Т. Мухамеджанов, К. ДYЙсекеев т.б.)
взiндiк стиль сырын эркилы жанрда керсеткен жас буын екiлдерi (С. Ерк1мбеков, А. Бестiбаев, Б. Дэлденбаев, К. Шiлдебаев, Е. Yсенов, Ж. Тезекбаев, А. Райымкулова, Б. Кыдырбек, Е. жэне Т. Андасовтар, С. жэне А. Эбдшуровтар, А. Жайым, Э. Казакбаев жэне т,б,) [2, 495-496]
«Казактын аспаптык музыка енерi жан-жакты дамып, ерлеу жолына тYседi. Казак музыкасы кYнi туса Yлкен кэабилж енерге айналары рас, ол Yшiн онын бойында сан жанрда кулпырып, эзiр турган аса бай непз бар» деп орыстын саяхатшылары, этнографтары, географтары ондаган макалалар мен жол жазбалаларды жариялаган. [1, 24]
Кобыз енершщ заманауи кезенi аспаптын жана мYмкiндiктерiмен, касиеттерiмен сипатталады. Мэселен, тарихта алгаш рет хор, орган, симфониялык жэне халык аспаптар оркестрмен жеке дауыста орындалатын кобызга арналган аукымды шыгармалар жазылганы. Олардын басым белш кобыз аспабынын ойнау эдiстерiн кермеген казiргi замангы композиторлардын туындылары. (№1 Цосымша)
С. Кузембай, Т. Епнбаева: «Казiргi буын сазгерлердiн ен Yздiк жетiстiгi ретiнде еуропалык мэдениет инструментариясымен бiрге казак аспаптарынын бiр ансамбльде орындаушылык мYмкiндiгiнiн болдырганын айтуга болады» -дейд^ жэне оган Б. Дэлденбаев пен К. Швдебаев шыгармаларын ерекше атап етедi. Эсiресе, К. Швдебаевтын кобыз бен органга арналган концертиносы, М. Сагатовтын кобыз бен оркестрге арналган кYЙi жэне т.б. [2, 504]
Будан бурын кобыз дэстYрiне жат болтан кYPделi шыгармалар, бYгiнгi кYнде орындаушылар мен тындаушылар арасында кушак жаяр карсалмак. Заманауи Кобыз енершщ иерархиясында елеулi
орын алган шыгармалар, езшдак бiрегейлiкпен ерекшелiгiн керсетедi.
Жана багдардагы туындаган кобыз кYЙлерi мен шыгармаларды айта кетсек, оган: Куат Шшдебаев, Ермурат Yсенов, Серiкжан Абдинуров, Серж Еркимбеков, БалнYP Кыдыфбек, Дмитрий Останькович, Элкуат Казакбаев, Арман Жайым, Алмат Сайжан жэне т.б. Ягни, дэстYрлi кYЙлердiн жаhанды шыгармаларга бiрте-бiрте ауысуы музыка жанрынын дамуын керсетедi. Жана кезенде музыка мэдениетiн жогары дэрежеге кетеру негiзiнде бiрнеше композиторлардын шыгармалары жанашылдык тэсiлiмен жазылганы белгiлi.
Кенес заманында калыптаскан
музыканттардын кезкарасы композиторлардын аркасында олардын жасаган енбегiмен, уакыт ете келе езгеруге жакын болды. Мэселен, кобыз аспабы тек ансамбль мен оркестр курамында колданылса, казiргi заманда бул аспап казак халык аспаптар жэне симфониялык оркестрдщ CYЙемелдеуiмен жеке дауыста орындалатын дэрежеге жетп.
Казiргi заманда кобыз аспабынын репертуарын байыту эрекетi бул Казахстан композиторларынын эркайсысынын Yлесi. БYгiнгi ^нде кобыз аспабынын репертуарынын азайып жатканы кобызшыларга кеп мэртеде киындык тугызады. Олардын репертуары Коркыт заманнан калган, Ыкыластын бiзге жеткен кYЙлерiмен шектелш калган, Тек домбыра аспабынын кобызга енделген кYЙлерi репертуардын тiзiмiн толыктырады. Мэселен, Тэттiмбет «Кекейкестi», «Айдос» жэне т.б. ^йлерш белгiлi композитор Ермурат Yсенов агамыз кобыз аспабына арнайы ендеген болатын.
Жалпы кобыз аспабынын академиялык жанрда естiлуi Е. Yсеновтын тэжiрибесiнде керуге болады. Е. Yсеновтын казак енерiндегi композиторлык шыгармашылык жолында казак халык аспаптын симфония оркестрге арналган туынды ерекше бiр орын алады. Каз¥9У-шщ профессоры, кобызшы Раушан Мусаходжаеванын сурауымен Ермурат Yсенов кобыз бен симфониялык оркестрге «вмiр дастан» атты шыгарманы жазган. Кейiн бул шыгармага казак халык аспаптар оркестрдiн CYЙемелдеуiмен орындалатын нускасы жазылган. Бул шыгармада Ыкыластын «Жез кшк», Тэттiмбеттiн «Бестере» Yзiндiлерi орын алган. Демек, Е. Yсенов кобыз аспабын фортепиано немесе оркестрдщ CYЙемелдеуiмен орындалуы мумк1н екендшн алгашкы болып керсеткен.
9нер кайраткерi Сапар Искаковтын тапсырысы бойынша кобыз, хор мен симфониялык оркестрге Е. Yсенов кобызшы Тiлеп Аспантайулына арналган <^асырлар толгауы» поэмасын жарыкка шыгарды. Оны алгаш рет 2005 жылдын 26 мамырында Конгресс-холл залында орындалды. Дирижеры Аскар Бурибаев, жеке солоны Э. Казакбаев орындаган.
2011 жылы Казакстан Республикасынын тэуелсiздiгiнiн 20 жылдык мерей тойына арнап «Тэуелаздш толгауы» атты кYЙ жазылган. Бул крт алгаш рет Караганды каласында Тэттiмбет
атындагы Республикалык жас конкурсында катысушылармен орындалган.
Серик Жексембекулы Ершмбековтын композиторлык енерiнде кобыз, орган мен симфониялык оркестрмен орындалатын «Минарет» симфониясы бар. Жеке кобыз аспабында Раушан Кожабеккызы Мусаходжаева орындаган.
Дмитрий Останкович «Хорал памяти жертв Беслана» атты еш кобызга дуэт арнаган.Бул шыгарманы 2004 жылы Беслана каласында болган кайгылы окига нэтижесiнде жазылган.
Кобыз аспабына арналган шыгармалардын iшiнен Серiкжан Эбдiнуровтын колымен жазылган туындылары ерекше орында тур Эбдiнуров Серiкжан Куттымбетович-заманауи Казакстан жерiнiн кернектi екiлi, композитор. Онын шыгармашылык жумысынын максаты жана музыканы ен перспективтi жолдары аркылы дамытумен байланысты. Кобыз аспабына арналган кептеген кYPделi шыгармалары, кобыз енершщ дамуында бiр ерекше орын алады. Олар: «ДYние-ай», «Танбалы тас», «Туран», «Койлыбай»; сонымен катар, эр тYрлi ансамбльдердiн CYЙемелдеуiмен орындалатын шыгармалар, олар: «Тшеп дастан»-кобыз бен камералык оркестрге, «Тiлеп толгау»-кобыз бен хорга, «Тiлеп абыз»-кобыз бен органга, «Балбал»-кобыз бен симфониялык оркестрге, «Казак елЬ»-кобыз, сопрано, баритон, хор мен симфониялык оркестрге арналган дастан.
С.Эбдiнуров езшщ студенттiк оку кезiнде бiрiншi «ДYние-ай» атты кобызга арналган кYЙдi жазган. Ол алгаш рет 1987 жылы 17 желтоксанда Алматы каласында орындалды.
«Туран» куш 1998 жылы Кожа Ахмет Яссауи кесенесше барып одан жаксы эсер алган себебшен шыгарылган.
«Койлыбай» мен «Танбалы тас» кртлерьбул Койлыбай баксынын жаткан жерiнен жэне тарихи касиеттi жерлерден Э.Казакбаевбен бiрге барып келген сапардан, сонымен катар сол жактан алган эсершщ нэтижесi.
2005ж. Тiлеп Аспантайулына арнап кобыз бен шекп оркестрдщ орындауына « Tiлеп дастан» поэмасын жазды.
«Тiлеп толгау»-кобыз бен хорга арналган шыгарма. Оны 2005ж. «Тiлеп» кобызшылар квартетi жэне опера театрынын хоры орындаган.
Э. Казакбаевтын осы гасырдын шыгармаларынын бiрi- «Аксак кыз» халык аспаптары мен жеке скрипка, симфониялык оркестрге, «Тшеп сарыны»-еш кобызга арналган дуэт, «Шабыт»-кобыз бен казак халык аспаптар оркестрше, «Жаппас-кобыз-домбыра»,
«Тэттiмбеттiн сарыны», «ЖYрегiм менiн», «Аныз кыз», «Курмангазы текпе» жэне т.б. кобыз бен фортепиано CYЙемелдеуiне арналган. Кешн осы шыгармалардын барлыктарына оркестрлык CYЙемелдеу жазылды.
Эр композитордын енбепнде казак музыкасына коскан жанашылдык бар. Осыны айтып кететiн болсак, казiргi кYнде ККР композиторлар Одагынын мYшесi Арман
Айткалиулы Жайым казак аспаптьщ музыкасыньщ репертуарын байытып журген тагы бiр дарын.
Арман Айткалиулы Жайым Алматы каласында дуниеге келген. 1990 жылы А.Жубанов атындагы дарынды балаларга арналган арнайы музыка мектебше фортепиано мамандыгы бойынша белгiлi устаз Г.Мелькованыц класына кабылданады. Казакстан мен Орта Азия халыкаралык сайыста жэне кептеген Республикалык фестивалдер мен сайыстарда жYлделi орындарга ие болтан дарын. Сонымен катар, Казакстаннын енбек сщрген кайраткерi, доцент С.Еркiмбековтiн композиция классына кабылданып дэрiс алды.
Арман Жайым классикалык жанрда арнайы кобызга арнап жазган кYрделi шыгармалардын авторы. Оныц композиторлык шыгармашылык жолында алгаш рет «Кобыз бен симфония оркестрiне арналган Концерт», «Коркыт» (кобыз бен фортепианога арналган сюита), «Скерцо» (кобыз бен фортепианога) сиякты туындылары казак музыка мэдениепнде жана заманнын бастамасы. Бул камералык музыканы кене кобыз аспабымен синтездеу, халык аспаптын орындаушылык мYмкiншiлiгiн керсетiп, оган баска кырынан карауга мYмкiндiк тудырды.
Арман Жайымнын кобыз бен оркестрге арналган концертп ерекше атап еткен дурыс. Бул концерт кобызшы, дирижер, композитор Алмат Сайжаннын орындауына арналган. А. Сайжаннын бул концерт туралы мундай тшр айткан: «Бул кобызга арналган жана заманнын шыгармасы болып саналады» -дейдг «Он жеп минут бойы созылатын бул туындынын кандай езгешелшмен ерекшеленед1? Б1р1нш1ден, бул шыгарманын жеке дауысын кварта бурауында орындалады. Кобыз аспабында кеп жылдары бойы шыгармаларды тек квинта бурауында орындайтыны мэл1м. Оркестрдщ CYЙемелдеуiнiн себеб1мен бул аспап оркестрде непзп дыбыс бояуын берш туратын квинтет тобына реттелу1 керек болатын. Ешншщен, квинта бурауындагы «ре», «ля» дыбыстарын кварта «ми», «ля», ягни гшектщ тартылуына байланысты дыбыстын кYшi езгерш, дыбыс тембр1 жаркын
болады. Yшiншiден, осы концертте кобыз аспабындагы мYмкiндiгiнше барлык ойнау эдю-тэалдер мен штрихтар колданылады. Тертiншiден, халыкаралык жэне республикалык конкурстарда бул шыгарманы конкурс багдарламасына енгiзуге ынгайлы. Мэселен, кварта бурауындагы куйлерден кейiн квинта бурауына ауыспай, шыгармалар тiзiмiнен осы концертп кварта бурауында орындауга еш киындык тугызбайды1».
КYмбiрлеген кобыз аспабына дэстYрлi кYЙлер жэне заманауи шыгармаларды тудырып жYрген, атакты тулгалардын жолын куган, iзiн басып жYрген дарыннын бiрi Элкуат Казакбаев. Онын композиторлык шыгармашылыгы жолындагы керемет туындылар нэтижесшде керуге болады.
Сонымен, музыкалык аспаптардын тэнiрi -кенеден келе жаткан кобыз дэстYрi казактын аспаптык музыка мэдениетшде ерекше орын алып, ХХ, XXI гасырлары жана буын композиторлар шыгармашылыгында жанашылдык тэсiлдермен ерленiп, дамып, ерлей тYCтi.
^олданылFан эдебиеттер
1.А. Жубанов Fасырлар пернесi: Казактын халык сазгерлерiнiн емiрi мен щыгармашылыгы туралы очерктер. -Алматы: Дайк-Пресс, 2002. 317б
2.С.Э. КYзембай, Т.Ж. Егинбаева Казак музыкасынан дэрiстер.-Астана, 2011.- 525б
3.А.^зембайулы, Е.Абиль «История Республики Казахстан». - Астана, 2002. 286б.
4.У. Джумакова Творчество композиторов Казахстана 1920-1980-х годов. Проблемы истории, смысла и ценности. - Астана: Фолиант, 2003. - Б. 3229
5.Б. Аманов, А. Мухамбетова Казахская традиционная музыка и XX век. - Алматы:, Дайк-Пресс, 2002, 544 с.
6.О. Бейсенбекулы «Сазды аспаптар сыры» (улттык музыкалык аспаптар жайында). - Алматы, 1994.
7.У. Бекенов Куй керуеш. Fылыми-кепшiлiк штап. - Алматы: 9нер», 2002. - 144б
1 Каз¥ЭУ-нщ ага окытушысы, дирижер Алмат Сайжаннын сухбатынан
