Ахмет байтұрсынов зерттеулеріндегі қара сөз бен дарынды сөз жүйесінің саралануы Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 37 (091)

АХМЕТ БАИТ¥РСЫНОВ ЗЕРТТЕУЛЕР1НДЕГ1 ЦАРА С0З БЕН ДАРЫНДЫ С0З ЖУИЕСШЩ САРАЛАНУЫ

Ацдатпа

Б^л макалада казак эдебиеттанудагы сез енершщ калыптасу кезещ туралы сез козгалады. ¥лт ^стазыныц м^рагаттык деректер^ эдебиет элемшдеп эфсаналары, тагылымы мол туын-дылары толыктай жYЙелендi. Зерттеу ецбек-теpi барынша камтылды. Атап айтканда зертте-ушьгалым А.Шмакова, Т.Кэюшев, Д.Ыскак^лы, Э.Дербюэл^ Р.Имаханбетовтардыц ецбектеpi макалага езек болды.

Аннотация

В этой статье мы рассматриваем период формирования словарного запаса в казахской литературной критике. Архивные данные учителя нации, его эпопеи в литературном мире, его сочинения полностью систематизированы. Исследование было наиболее точным. В частности, были использованы работы исследователей А.Исимакова, Т.Какишева, Д.Искакулы, А.Дер-бисали, Р.Имаханбетова.

Annotation

In this article we consider the period of vocabulary formation in the Kazakh literary criticism. Archival data of the teacher of the nation, his epics in the literary world, his writings are completely systematized. The study was the most accurate. In particular, the works of the researchers A.Isimakov, T.Kakishev, D.Iskakuly, A.Derbisali, R.Imakhanbetov were used.

^азipri казак эдебиеттану гылымы тарихыныц ез ipгетасы каланып, Тэуелшздш кезец т^ргы-сынан кещнен зерттелуде.Тэуелшздш нэтижесш-де елiмiздщ когамдык, рухани-мэдени емipiнде оц езгерютер туып, тарихтыц «актацдак» бет-теpi кайта ашыла бастаганы белгiлi. Эсipесе, казак эдебиетшщ ешкенi жанып, ^мытылган кайта жацгырды. XX гасырдыц басындагы жаца эдеби-

С.Ж. Жанжигитов,

А.Байт^рсынов атындагы

Костанай мемлекеттж университетг, «Филология» мамандыгыныц магистранты, КБШМ «^^wD^ION» ораторлыц студиясыныц жетекшс

Нег1зг1 сездер: елец, эдебиет теориясы, шумац, ектн, ыргац, сын, цурылым.

Ключевые слова: поэзия, литературная теория, словарный запас, акцент, ритм, критика, структура.

Keywords: poetry, literary theory, vocabulary, accent, rhythm, criticism, structure.

s

к

<

pq

О

n

£ pq

О

s

w ^

pq

О см

a

w

s «

и w tr

S

i—i

О ^

о «

о н w

s w

s «

и e о и

о ^

s е

к <

ер О

го £

« О

м «

О

О!

С

м ^

и

м ^

[-4

о ч

о «

о н м

м

и ©

О

и

о -

©

еттщ, мэдениеттщ iргетасын калаушы А. Байт^рсынов сынды зиялы азаматтардын есiмдерi жаладан аршылып, м^ралары халык игiлiгiне айналды.

Елбасымыз "Рухани жащыру" багдар-ламасында: "0ткевдi тану, тарихты те-рен пайымдап, оган эдiл бага беру - Yл-кен парасаттылык пен жауапкерштки талап етедi",-деп туган халкымыздын эдеби, мэдени, тарихи, рухани, ^лттык к^ндылыктарын бар болмыс-бiтiмiмен кабылдау Yшiн онын шыгу тегi мен тарихи даму сатыларын м^кият карастыру кажетттгш атап еткен болатын.

Тэуелсiздiк кезещнде казактын ¥лт-тык тiлi мен эдебиеттану гылымынын iргетасын калаган галым, мемлекет жэне когам кайраткерi, акын, казак элшбшнщ реформаторы, тYрколог Ахмет Байт^р-сыновтын (1872-1938) шыгармашылык зертханасы, эдебиеттанулык м^расы сан алуан багыттагы зерттеулердiн нысаны-на айналынатыны ^мэн тугызбайды, себебi гасыр санлагынын гылыми-тео-риялык енбегiн бYгiнгi кYн талаптарына лайык элемдiк эдебиеттану гылымынын аясында жанаша кезкарас пен заман та-лабына сай жан-жакты карастырудын ка-жетттп мен мацыздылыгы ете зор.

1991 жылы елiмiзге кайта оралган тэу-елсiздiгiмiз, ел егемендiгi, осы аркылы туган эдебиетiмiздiн терiне кайта ке-терiлген Алаш м^расы, Алаш кайрат-керлерiнiн узак жылдар бойы капаста жаткан шыгармаларынын кайта жарык керуi казак руханиятынын, казак эдеби-етшщ жанаша серпiлiп, жанаша еркенде-уше он эсергiн тигiздi [1, 3 б].

Б^л есiмдi бiлмейтiндер некен-саяк. Казак ^лтынын ана тiлiне гылыми жYЙ-еде тYрiн салып, непзш калаган, айдай элемге таныткан Ахмет Байт^рсынов! Жиырмасыншы гасыр басында ел MYД-десi Yшiн кYрескен т^лганы замандаста-ры «казак, халкынын рухани кесемЬ>,

«^лтымыздын ар-ожданы»,- деп ^лыктап, есiмiн тура атамай, «казактын Аханы» деп дэрiптеген болатын [2,5 б].

Ахмет Байт^рсыновтьщ сез енерiне коскан енбегi бYгiнгi кYн талабына лайык элемдш эдебиеттану гылымынын аясында жанаша кезкарас пен жанаша ойлау т^ргысына ие болып отыр [3,3 б]. Осы орайда эдебиеттану саласында Ахмет Байт^рсыновтын «Эдебиет та-ныткыш» атты кiтабы - мэндi. Атынын езi эйгiлеп т^ргандай, эдебиет элемш, сырлы сез табигатын, мазм^н-мэнш, ез-гешелiк-ерекшелiктерiн, дуниетаным мен когамдагы релш кыруар мысалдар-мен нактылы, байсалды гылыми тYрде тYсiнуге, тYсiндiруге жасалган алгашкы тэжiрибе, т^нгыш зерттеу болуымен к¥н-ды [4,116 б].

«Эдебиет таныткыш» - казактын асыл сез енерiн эр кырынан карастырып, эдебиеттiн тiл бейнелiлiгiн, сез кестесш, баяндау тYрiн, суреттеу тэсiлiн, стильдш ерекшелiктерiн, елен к¥рылысына каты-сты кептеген ^гымдар мен пэн сездерш алгаш рет гылыми жYЙеге тYсiрiп, сара-лаган кэсiби теориялык зерттеу [5,5 б].

Сез енершщ гылымын галым тагы да екiге беледг 1) шыгарманын тYрiнiн гылымы, 2) шыгарманын тiлiнiн гылы-мы.

Шыгарманын тYрi, эрине, эдеби жан-рга мензейдi. Ал шыгарманын тiлi сез жок, эдеби тiл. Б^л сонгы мэселенi тал-дап-тексеруге келгенде эдебиетшi Бай-т^рсыновка тiлшi Байт^рсынов косы-лады да, м^ншалык iргелi де кYрделi такырыпты бYкiл тамыр-теренiмен ко-пара зерттеп, одан кагндалы кисындар тугызып, кYнi бYгiнге дейiн мэнш де, манызын да жоймай, аса зэру калпында т^рган казак эдебиеттануындагы керкем сез теориясынын iрге тасын калап, осы-лайша негiзiн салады.

"Сез енершщ гылымы" деп атала-

^^^^^^^^^^^^^^^^ Педагогическая

тын жумыстын бiрiншi белiмiнде сез енерiнiн бiр парасы болып табылатын "эдебиет" сезiнiн аукымын кен шенбер-де ашып: "Сез енершен жасалып шыга-тын нэрсен1н жалпы аты шыгарма сез, ол аты кыскартылып кебiнесе шыгарма деп аталады. Ауыз шыгарган сез болсын, жа-зып шыгарган сез болсын, бэрi шыгарма болады. Шыгарманын тYрлерi толып жа-тыр. Онын бэрiн шумактап бiр-ак атаган-да арабша эдебиет, казакша асыл сез дей-мiз"...ЯFни, "Ауыз шыгарган сез болсын, жазып шыгарган сез болсын, бэрi шыгарма болады",-деп галым бул белiмдi тiл кисынынан, ягни «асыл сездщ асыл бо-латын зандарын, шарттарын танытудан» бастайды.

Жалпы, сез енершщ жемiсi шыгарма болса, онын шше ену Yшiн, ен алдымен, сыртынын "эйбатына" тушынып алу ке-рек деп алгашкы шарт репнде сез талгау керектiгiн усынады. Еалымнын сез енерi туралы пiкiрлерiне караганда, бiлiмге, гылымга негiзделген енердi куптап, соны игеруге багыттаган тиiсiнше. Сол себепи де талгамды бес тYрге беледi: 1) дуры-стык, 2) тазалык 3)аныктык 4) дэлдiк, 5) кернекМк [6,52 б].

Элен - эдебиеттщ кене саласы, бiрак жасаган сайын жасара тYсетiн жанды са-ласы.

Элен - урпактан-урпакка кешiп, та-лай заманды, талай жанды тан калды-рып келе жаткан аса бшк, парасат кезi. Эленнiн теп, тарихы, теориясы, курылы-сы, эсерi туралы тYсiнiк, маглумат кене заманнан берi бар [7,122б].

"Эдебиет таныткыштын" ерекше бiр гылыми кундылыгы - казак елещнщ курылысы, онын буын, бунак, тармак, шумак, ыргак, толкын, агым, жiк, кезен, орын, жоргак, уйкас, айшык зандылыкта-рын ашуы. А.Байтурсынов казак еленiнiн негiзгi структуралык елшемдерiн барлык денгейде схема, ернек аркылы керсетiп

Д§

аука и практика ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^

бердi[8,53 б].

Казак елен курылысын бYге-шYгесiне дейiн талдап, тексергенде А.Байтурсынов казактын тел тYсiнiгiмен дэлелдi талдап, тYсiндiргенiне тагы да тангалмаска бол-майды [9,106 б]. Казак елещнщ жYЙесi, онын шю иiрiмдерi, ягни ерекшелiктерi, езгеру, даму зандылыктары жайында жYЙелi пiкiр, толымды тужырым тунгыш рет осы "Эдебиет таныткышта" жYЙе-ленiп, жинакталады.

Галым Yлкен акын ретiнде "елентану" мен онын курылымдык жагын тексеру-ге, зерделеуге жт дайындыкпен келедi. Казак елещнщ курылысы - Ахмет Бай-турсыновтын ен кунды, толымды тужы-рымдар айткан саласы. Эсiресе, мацыз-ды пiкiрлерi: казак еленi туракты буын санына негiзделедi; тармак iшiнде бу-нактар болады; казак елен жYЙесiнiн улттык ерекшелiгiн айкын ашып керсет-кенiн баса айту парызымыз[9, 116 б].

Сездiн енер болатын мэнiсiн тYсiндiре келiп, галым елен туралы кисындарын калыптастыруга кешедi. Сейлем сезден ^ куралса, сез буыннан туратынын айта § келiп, буын ыргакпен ерекшеленетiнiн « дэлелдейдi. Ыргактын емiрде де, енер- ^ де де шешушi мэнi бар екет баршага « аян. Элен тшп, Маяковскийше айтсак, 3 ыргактан туады. Элен мен кара сез (по- м эзия мен проза) туралы пЫрлер де ки- о лы-килы, кым-кигаш кызык. Николай с

. . . м

Тихонов, мэселен, кара сез - жаяу кiсiнiн §

жай жYргенi, елен жYгiргенi сек^вд дей- ^

дi. Булардын бэрi - ой, пiкiр. Ал Ахмет §

Байтурсынов олай етпейдi, ойларын ор- ^

... о

тага салып, езгелермен пiкiрлесiп жат- «

пайды. Бiр езi бiрден Yзiлдi-кесiлдi тужы- ^

рым жасайды[10,322 б]. ^

Жогарыда атап еткендей, елен асы- м

лында, кенiл кетерiс iсiне жумсалатын £3

сез тYрi. Адам кенiл кетеру Yшiн ойнай- о

ды, билейдi, куреседа, жарысады. Элен о

де бурын сол ойын, би, кYрес, жарыс §

сиякты ^щл кeтеретiн нэрсе болган. Элецнщ ^щл кeтерiп, коштандыратын касиет эдемтпнде.

Эленнщ унасымы неден болады? Элен, гана емес нэрсенщ ^бьак - жа-растыгымен унамды кeрiнедi. Нэрсенщ ^бьак негiзiнде бiрдейлiгiмен, рет-ттпмен жарасып, унамды болады. Екi кулак, екi кeз - сол сиякты дененщ кос мYшелерi - екеуi бiрдей болса, жарасып унамды ^ршедь

Элен тYрiне карай эр бунактын шумак iшiнде тандамалы да, талгамалы орны бар. Тандамалы орны бершмесе, eлен eлен болмай шыгады. Талгамалы орны-на назар салынбаса, eлен жоргагынан жанылады.

Бунактын, тандамалы тармак аягын-да болады, талгамалы орыны тармактын басы мен ортасында болады [11,75 б],-деп осы ретпен бунактар арасындагы дауыс толкынынын жштерше дейiн тек-серiп, тарата талдап, оларга кезек деп ат беред^ «Кезек екi тYрлi болады: 1.¥лы ^ кезек. 2.Кiшi кезек» [11,84 б]. Осыган § сэйкес эр тармактын уйкасы болады. « Тармактардын аягынын уйкастыгы -

^ уйкастык деп айтылады. ¥йкастык тYр-

р !

« лiше болады.

3 ¥зын тармакты, жеке шумакты eлен-

м дерде бiрiншi, екiншi, тeртiншi тармагы

о уйкасып, Yшiншi тармагы уйкаспай кала-

О,

С ды.

м

§ ¥зын тармакты, тутас шумакты -

и eлендерде бастапкы екi тармагы уйка-

^ сып, онын аргылары бiрi азат, бiрi уйкас

§ аралатпа болып келедi.

« Жогарыда айтылган керек шарттардын

^ бэрiн орнына келпрш шыгарган eлен,

^ сымга тарткандай, нагыз мiнсiз eлен бо-

« лып шыкпак [11,64-85 б], - деп галым

и eлен шыгару Yшiн бiлiм мен бтктщ ке-

о ректiгiн жэне eленнiн жоргагы, бунагы, и -г ■ ■ ■ ~

о ектн буыны, ыргагын тYCiнiктi айтады.

§ Элен сeйлемдерiнде сeз ыргактарынын

iшiндегi буын санынын бiрдейлiгiмен, турактылыгымен, кестелерiнiн реттш-гiмен, сeздерiнiн эуездес уксастыгымен келетiн ыргак. Буын ыргагынан eлен ыргагын айыру Yшiн бул ыргакты "жоргак" деп атап, ары карай кенейте тYседi.

Шумак жэне онын Yлгiлерi жайында А. Байтурсынов: "Эленнщ кестесi - айшык болады. Айшыктын эрбiр тактасы - шумак" болатынын жэне бунакка, кезекке, тармакка, агынга токталып, эркайсысына мысал келтiредi. Элен шумагы бiр eленде бiреу болуга да, бiрнеше болуга да ыкти-мал. Бiр eленнiн шумагы кeбiнесе бiрдей болады. Бiр шумактагы тармактын азы екеу, кeбi тeртеу. Осылардын бэрiн дуры-стап орнына келтiрiп, онын Yстiне жэне де тармактардын аягын уйкастырса, сeй-лемдер eлен болып шыгады. Турлерг 1.Тен шумакты; 2. Тутас шумакты; З.Ала шумакты eлендер [12,14 б].

Ахмет Байтурсынов зерттеу енбепнщ аса кундылыгын гуламанын eмiршен ойлары мен тугырлы тужырымдарынын есiмi еске алынбай, енбегi ел санасынан eшiрiлсе де, кейiнгi жазылган енбек-тердщ eн бойынан елес берiп, ерiксiз кeзге тYсiп тургандыгын танытады. Бул пайымды «Эпрш eрге жYзiп турган» за-манда да «Шындыктын ауылына ат бай-лаган» галым Р.Нургалидщ енбегiнен ангаруга болады. Ол галым туралы зерт-теуiнде: «А.Байтурсынов казак eленiнiн негiзгi структуралык eлшемдерiн барлык денгейде схема, eрнек аркылы ^рсетш бердi. Кейiнгi eлен зерттеушiлер сол iздi басып отырды» [13,283 б], - деп байла-мын айткан болатын. Сонымен катар галым атауларын пайдаланбайтын бY-гiнгi танда бiрде бiр зерттеушi жок. Ра-лымнын кисындары тэжiрибеге осылай кeшiп отыр.

З.Ахметов "пэн сeздердi" жасаудагы Ахмет Байтурсыновтын енбегiн бага-

Ш

лай отырып былай дейдi: "Сейлемдердiн синтаксистш топ болып бiрiгуiн оралым, айкындап бунак, тармак, шумак угымда-рын калыптастырады" десе Ж.Смагулов: "КЖумалиев пен Е.Ысмайылов "Эде-биет таныткыштагы" улттык эдеби-те-ориялык ой-пiкiрге CYЙене отырып, онда карастырыла коймаган теориялык угым-тYсiнiктердi камтып, дамытып экети. Сол аркылы кызыл империянын теориялык багыттагы теориялык ен-бектердi пайдалануга тыйым салуынан туган iркiлiстiн орнын толтырып, соны iзденiстерге жол салды. ..."Эдебиет та-ныткыштагы" теориялык мэндегi улттык угым-тYсiнiктердiн желiсiн Yзбей бiзге жетуiне, гылыми колданыстан шыгып калмауына, жана кадамдардын жалга-са беруiне алтын кепiр болды", - дейдi [12,12-13 б].

Казак елещнщ курылымдык мэселе-лерiне эдебиеттану гылымында Yлкен арна болып калыптасуынын басы тым ертеде жаткандыгы белгт. Онын тамы-ры Ш.Уэлихановтан басталып, берiде XX гасырда А.Байтурсынов сынды га-лымдардын келелi енбектерiмен, кемел ойларымен казак елентануынын негiзi каланганы белгiлi [14,5 б].

Эзi кара сез деп айдар таккан гылы-ми-публицистикалык жанрлар тобын: 1.Эуезе. 2.Элштеме. 3.Байымдама деп 3 тYрге белед^

Эуезе элiптеме тYрлi сездермен ду-ние энгiмесi бiтпейдi. Эуеземен элштеме дYниедегi жаратынды, жасанды нэрсе-лердщ ездерiмен, олардын эдiстерiмен, жай-кYЙлерiмен гана таныстырады. Жал-пы байымдаманын зор мYшесi тертеу: 1.Бастамасы. 2.¥сынбасы. 3.Баяндама-сы. 4.Корытпасы.

«Кара сез байымдаманын катыспайтын шыгармасы болмайды. Байымдау жагы басым шыгармалар толып жатыр. Олар-ды непзп улы белгiлермен айырганда

мыналар болады», - деп 1.Пэн (гылым). 2.Сын. 3.Шешен сез. 4.Кесем сез деп тYрлерiн жiктеп керсетедi[11,86-102 б].

Ахмет Байтурсыновтын терминдерiн жапа-тармагай жiпке пзе бермей, тандау керек, сейтiп барып талдау керек. Еалым зерттеп, атау берген атаулар сонда гана iрiктеледi, сурыпталады. Мэселен, "Ше-шен сез" бен "Кесем сез" деген атаулар-ды алып карастырсак.

Булардын айырмасы - шешен сез ауы-зша айтылады, кесем сез жазбаша айты-лады, - дейдi де галым "Шешен сездi" бес мYшеге беледi: 1)бастамасы, 2)усын-басы, 3)мазмундамасы, 4)кыздырмасы, 5)корытпасы.

Мунын бэрi, эрине, стандарт - колдан калып киып, канон жасау. Ал колдан "ка-лып" усынылган жердегi кисын кисык, кагида касан болатыны мэлiм.

А.Байтурсынов енбектершен сыпай-ылык пен эдебиеттi танытуга бешмдел-ген жогары этикалык денгей есiп тур. Талдаулар, жYЙелеу тэсiлдерi осы гылыми максатка кызмет аткаруга багынды-рылган. Онын тек "пэн сезiнде" сейлеуi мен эдебиет теориясынын негiзiн салып кеткендiгiн б^ш бiз мойындауымыз ка-жет [12,23 б].

КYллi элемдiк эдебиетте непзп мэсе-ленiн бiрi - шын улылык пен жалган улылык екет анык. Шынайы шын улылык каншама калтарыста калып, кан-шама уакытты арага салса да тозбай, тот баспай колга тиiп, кезге тYCкен кYнi жа-рыгындай сэуле шашары анык. Галым Бектемiсулы Н. айткандай "Шын сурет-керге шыгарманын келемi нысана емес, бiр еленмен де, энгiмесiмен де нысана", - демекшi атын тарихта алтын эрiппен калдырган суреткерлер болганы анык.

Сол суреткердщ бiрi - Ахмет Байтур-сынов. Еалым казак руханиятында бшк-тен орын алары сезсiз. Сондыктан бiз жу-мысымызды аумалы-текпелi заманга тап

к <

ер О

го «

о

м «

О

О!

С

м ^

и

м ^

[-4

о ч

о «

о н м

м

и ©

О

и

о -

©

болган казак сeз eнерiнiн атасы Ахмет Байтурсыновтын азаматтык кeзкарасы, ^ркемдш эстетикалык танымы, ой-пiкiр тогысын, энциклопедиялык бiлiмпаздык eресi аркылы танытуды максат туттык. Асылы, жиырма екi жастагы муFалiм Ахмет Байтурсыновтын б^ш максаты - калын уйкыдагы халкын ояту, сeйтiп азаттык пен тендiк жолындагы эуре-сар-саны, куFын-CYргiнi жетiп артылатын, килы кезен сапарында мYмкiндiгi жет-кенше кeшбастар серкесi болу едi [15,11 б]. Ендi Атаказак - Ахмет Байтурсыновтын энциклопедиялык бтм-болмысы эралуан Fылыми-кeпшiлiк енбектердiн, кeркем туындылардын аркауына, арнайы энциклопедияга айналуы тшс. Эйткенi галымнын болмысы жылдар eткен сай-ын биiктеп, аскактай беретш улы тулга [16,24 б].

Сыншы Эбшфайыз Ыдырысов айт-пакшы бYгiнгi кYнi Ахмет Байтурсынов-ты казiр кай казак бiлмейдi. Онын есiмi бYгiнде бiр казак халкы емес, кYллi тYр-^ кi тектес агайынньщ бэрiне белгiлi. £ Корыта айтарымыз, галымнын артына « калдырган энциклопедиялык мол мура-^ сы, кадiрi мен багасы жыл eткен сайын « арта тYсетiн кастерлi рухани казынасы -3 ел мереш, улт мактанышы бола тYCпек.

§ ЭДЕБИЕТ

р ,

с 1.Эбдезулы К. Тэуелсiздiк кезенi жэне

и

§ казак эдебиетг оку куралы. - Алматы:

и Казак университет^ 2012.-243 бет.

^ 2.Имаханбетова Р.С Еасыр санлагы:

§ Ахмет Байтурсынулынын гумырбаяны

« (мурагат деректерi негiзiнде). Моногра-

^ фия. - Астана: «Педагогика ПРЕСС», 2010. -304 бет.

з

« 3.Ойсылбай Айсулу Тeрекулкызы Ахмет Байтурсынулынын "Эдебиет та-

о ныткышындагы" сeз eнерi мен поэтика

С) мэселелер^ Автореферат. Алматы, 2010.

| -26 бет.

©

4.Шэмшиябану Канышкызы Сэтбаева «Уакыт шуагы. Шакарим Кудайберди-ев.».У том. - Астана: Елорда, 2013 - 480 бет.

5.Ойсылбай А.Т. Ахмет Байтурсынулынын "Эдебиет таныткышындагы" сeз eнерi мен поэтика мэселелерг Монография. Алматы: "Каратау КБ" ЖШС: "ДэстYр", 2016. - 288 бет.

6.Макпырулы С. Адамтану eнерi. Алматы: "Арыс", 2009. -214 бет.

7.Базарбаев МYсiлiм. Тандамалы шыгармалар. I том. Эдебиет жэне дэуiр. Астана: Нура-Астана, 2009 ж. - 392 бет.

8.Нургали Рымгали. Сeз eнерiнiн эсте-тикасы. Монография. - Астана: Елорда. 2003. - 424 бет.

9.Эшiмханов.Д. Бес арыс: естелштер, эсселер жэне зерттеу макалалар. - Алматы: Жалын 1992.- 544 бет.

10.Кабдолов Зейнолла. Шыгармалары 5 том. - Алматы: «Казак энциклопедия -сы», 2013. - 328 бет.

11.Байтурсынов А. Эдебиет та-ныткыш. Зерттеу мен eлендер. Алматы: Атамура, 2003. -208 бет.

12.Байтурсынулы А. Жоктау. - Алматы: А.Байтурсынов атындагы кор, 199396 бет.

13.Эбдиманулы Эмiрхан. Ахмет Бай-турсынулы: монография. - 2016. -400 бет.

14¥сенова АйгYл ЭбдiмYтэлiпкызы Казiргi казак eленiнщ курылысы: дэстYр жэне даму Yрдiстерi Авторефераты. Астана,2010. -46 бет.

15.Жумабек С.Е. Сым симфониясы. Тандамалы. Эдеби толганыстар, макалалар. Алматы: "Алатау" баспа- полигра-фиялык корпорациясы. 2005. - 368 бет.

16.Жумабек С. Тандамалы шыгармалары. - Алматы: «Ан Арыс» баспасы, 2008.-288 бет.