Научная статья на тему 'Вопросы систематизации терминов в законодательстве'

Вопросы систематизации терминов в законодательстве Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
170
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕРМИН / ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫЙ ЯЗЫК / АУТЕНТИЧНОСТЬ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сафуани Есенкул Сафуанулы

Придавая внимание отличию законодательного языка от языка художественной литературы, автор статьи доказывает это на конкретных примерах. Приведены конкретные примеры, свидетельствующие о трудностях, появляющихся вследствие различного перевода терминов, словосочетаний. Имеет место несоответствие с практикой не переведенных, используемых в своей же форме международных терминов. В законодательстве на русском языке иностранные термины пишутся в транскрипции своего языка, особо уделяется внимание практике правильности восприятия речи. Термин «консервация месторождения» используется как «кен орнын консервациялау», а в законах в сфере строительства как «тоқтатып қою». Окончание русского языка «ция» соответствует соединению «лау» в казахском языке. Наблюдается ошибочность написания, то есть удвоенное соединение русского «ция» и казахского «лау». Автор стремится объяснить, что нельзя применять при переводе законодательства правила невозможности обратного перевода переведенного текста художественной литературы из одного языка на другой. Представлено обоснованное мнение, что грубой ошибкой является использование в законах слова «форма» «нысан», в печати «объект» «нысан». Ссылаясь на толковый словарь казахского литературного языка, автор выражает мнение, что слово «нысан» альтернатива термина «объект» в печати, нежели термин «форма» в законодательстве. Однако учитывая, что там, где есть понятие «объект», существует и понятие «субъект», ученый считает, что если в одном случае определение субъекта как пысан целесообразно, гармонично, он задается вопросом, будет ли целесообразным подобная замена другого выражения и замечает, что такое мнение будет неуместным. Учитывая данные мнения, замечает, что прежде чем переходить на латинский алфавит, необходимо систематизировать термины, устойчивые словосочетания.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Вопросы систематизации терминов в законодательстве»

I:::::::::::::::::::::::::::::::::::: Из практики законотворчества на государственном ЯЗЫКе

ЭОЖ 340.113.1:16

ЗАЦНАМА ТЕРМИНДЕР1Н ЖУЙЕЛЕУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Есенодл Сафуан^лы Сафуани

Казацстан Республикасыныц Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына зылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерi, Астана ц., Казахстан Республикасы; e-mail: e.safuani@adilet.gov.kz

TYurn свздер: термин; зацнама тш; тецтYпнусцалылыц.

Аннотация. Автор бул мацаласында зацнама тШнщ квркем здебиет тшнен взгеше екендшне назар аударып, вз тшрт мысалдармен дзлелдейд1. Зацнамада терминдердщ турацты свз т1ркестерШц эртурл1 аударылуы салдарынан оны орындауда циындыцтар туындайтындыгы жвшнде нацты мысалдар келтгрген.

Халыцаралыц терминдер аударылмай, сол цалпында цолданылып журген практика-мен де келгспейттдшн кврсетед1. Орыс тшндег1 зацнамада шет тшнен келген терминдер вз тШнщ транскрипциясымен жазылып, вз1нщ твл свз1 реттде цабылдау прак-тикасыныц дурыстыгына баса назар аударады. «Консервация месторождения» дегенд1 «кен орнын консервациялау», цурылыс саласындагы зацдарда «тоцтатып цою» болып жур. Орыс тытдег1 «ция» жалгаулыгы цазацша «лау» деген жалгаулыцтыц баламасы. Сонда бгр терминге орысша «ция», цазацша «лау» деген ек1 б1рдей жалгаулыцты цо-сацтап жазудыц цате екендшн ескертедг.

Мацалада квркем здебиет аудармасында бгр тыден ек1нш1 тыге аударылган мзттдг керг царай аударуга болмайды деген цагиданы зацнама аудармасына цолдануга болмай-тындыгын тустд1руге умтылыс жасалган.

Зацдарда «форма» — «нысан», баспасвзде «объект» — «нысан» болып журу1 врескел цате екендтне орай дзлелд1 птрлер усынылган. Казац здеби тшнщ тустдгрме свзд1г1не суйент, «нысан» деген свздщ зацнамадагы «форма» деген терминнен гвр1 баспасвздегг «объект» деген терминнщ баламасы екендг жвн1нде тшр б1лд1р1лед1. Б1рац «объект» бар жерде «субъект» болатындыгын ескерт, бгр кездег1 «субъект1н1» «пысан» десек жарасып-ац тур деген галымныц тшрте орай «нысандыц тшр», «пысандыц тшр» десек жарасымды бола ма? деген сурац цойылып, бул тшрдщ жвнс1зд1г1н ацгартады.

Осы тшрлерд1 ескере отырып, зацнаманы латын злтбите квшгрмес бурын термин-дерд1, турацты тгркестердг б1р жуйеге келт1ру цажет екендшн ескертедг.

ВОПРОСЫ СИСТЕМАТИЗАЦИИ ТЕРМИНОВ В ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ

Есенкул Сафуанулы Сафуани

Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: e.safuani@adilet.gov.kz

Ключевые слова: термин; законодательный язык; аутентичность.

Аннотация. Придавая внимание отличию законодательного языка от языка художественной литературы, автор статьи доказывает это на конкретных примерах. Приведены конкретные примеры, свидетельствующие о трудностях, появляющихся вследствие различного перевода терминов, словосочетаний.

Имеет место несоответствие с практикой не переведенных, используемых в своей же форме международных терминов.

В законодательстве на русском языке иностранные термины пишутся в транскрипции своего языка, особо уделяется внимание практике правильности восприятия речи. Термин «консервация месторождения» используется как «кен орнын консервациялау», а в законах в сфере строительства как «тоцтатып цою». Окончание русского языка - «ция» соответствует соединению «лау» в казахском языке. Наблюдается ошибочность написания, то есть удвоенное соединение русского «ция» и казахского «лау».

Автор стремится объяснить, что нельзя применять при переводе законодательства правила невозможности обратного перевода переведенного текста художе-

Мемлекепгппк пйлдегг зац шыгармашылыгы пракпшкасынан \: ::::;:::::::

ственной литературы из одного языка на другой.

Представлено обоснованное мнение, что грубой ошибкой является использование в законах слова «форма» - «нысан», в печати «объект» — «нысан». Ссылаясь на толковый словарь казахского литературного языка, автор выражает мнение, что слово «нысан» - альтернатива термина «объект» в печати, нежели термин «форма» в законодательстве. Однако учитывая, что там, где есть понятие «объект», существует и понятие «субъект», ученый считает, что если в одном случае определение субъекта как пысан целесообразно, гармонично, он задается вопросом, будет ли целесообразным подобная замена другого выражения и замечает, что такое мнение будет неуместным.

Учитывая данные мнения, замечает, что прежде чем переходить на латинский алфавит, необходимо систематизировать термины, устойчивые словосочетания.

QUESTIONS OF THE SYSTEMATIZATION OF TERMS IN LEGISLATION

Esenkul Safuanuly Safuani

Leading research fellow of the sector of scientific and linguistic expertise

of the normative legal acts and international agreements of the Center for Linguistics,

Astana, Republic of Kazakhstan; e-mail: e.safuani@adilet.gov.kz

Keywords: term; legislative language; authenticity.

Abstract. Paying attention to the difference between the legislative language and the language of fiction, the author proves it by providing examples. Specific examples are given, which shows the difficulties arising from the various translations of terms and phrases.

There is a discrepancy with the practice of non-translatedinternational terms, used in its own form.

Foreign terms in the legislation in Russian are written in the script of their language.That is why attention is paid to the rule of perception of speech. The term «conservation of the deposit» is used as a «ken ornin conservation», and in the laws in the field of construction as «totatypgyuyu». The ending of the words»-cia» in the Russian language - corresponds to the «lau» connection in the Kazakh language. There is an error in writing, that is, a doubled combination of Russian «-cia» and Kazakh «lau.»

The author tries explain that it is impossible to apply the rules of the impossibility of the reverse translation of the translated text of fiction from one language to another when translating legislation.

An informed opinion is presented that the use of the word «form» - «nysan» in the laws and «object»- «nisan»in the press is a gross error. Having consulted the explanatory dictionary of Kazakh literary language, he expresses the opinion that the word «nisan» is an alternative to the term «object» in the press, rather than the term «form» in the legislation. However, considering that where there is the concept of «object», there is also the concept of «subject», the scientist believes that if in one case the definition of a subject as a pysans is appropriate, harmoniously, he asks whether it would be expedient to substitute another expression for it, that such an opinion would be inappropriate.

Given these views, notes that before switching to the Latin alphabet, it is necessary to systematize terms, stable.

Елбасыньщ «Рухани жацгыру» атты мака-ласында усынылган мiндеттердi юке асыруга атсалысу елiмiздщ ap6ip азаматыныц касиетп борышы екенш айтып жатудыц e3i артык. Га-сыр багдарламасы, деп басшылыкка алынуга тшс бул жобаныц непзп мшдеттершщ бiрi латын элшбшне кешу. Осы орайда ^нделшт ю кагаздарын жэне керкем эдебиет туынды-ларын латынга кeшiруде кYPделi проблемалар болмайтыны хак. Ал гылыми эдебиет жэне зацнама мэтшдерше орай кептеген кYрделi мэселелердi шешуге тура келедь

Зацнаманы казак тшнде жазу туралы пшр бiлдiрiп жургендердщ арасында гылым, зацнама тшмен айналыспай, сырттай карап, казiр кез келген гылыми-техникалык эдебиет-

терд^ зацнаманы казак тшнде жазуга болады дейтшдер кеп. Олар ездершщ Yстiрт сейлеп, кателесш жYргендерiн бшмейтш сиякты. Се-бебi олар зац мэселесше шшара араласып жYрсе де, зацмен жумыс ютемейтш адамдар.

Елiмiз тэуелаздш алгалы берi ею зац ка-закша жазылып, оларды Парламент казак тшнде кабылдады. Бiрак сол зацдардыц ка-закша мэтЫнде кеткен кателштердщ салда-рынан кеп киындыктар туындап, кептеген jy-зетулер енпзуге тура келдь

Бiздiц айтпагымыз тiлiмiзде элi дэл бала-масы табылмаган, оныц Yстiне магынасы осы-лай гой деп, оцды-солды казакшаланган тер-миндер баршылык. Мысалы, «номинал» деген термин - «номинал», «керсетшген», «атаулы»,

Из практики законотворчества на государственном языке

«накты», «нактылы» деп бес тYрлi жазылып келдi. Тек 2003 жылдан бастап «номинал», деп жазайык деген тужырымга токтадык.

Халыкаралык терминдердi аудармау ке-рек деген кагидатпен оларды орыс тiлiндегi транскрипциясымен (харакатымен) кабыл-даймыз. Мысалы, «консервация месторождении» дегендi «кен орнын консервациялау» деп жYрмiз. ^урылыс саласындагы зацдарда «токтатып кою» болып жYр. Бул сез "пркесшщ орысша баламасы «приостановление» екенше мэн берiлмеген. Орыс тiлiндегi «ция» жалга-улыгы казакша «лау» деген жалгаулыктыц баламасы. Сонда бiр терминге орысша «ция», казакша «лау» деген ею бiрдей жалгаулыкты косактап отырганымызды байкамаймыз.

Бул термин шет тшдерден енген сездер сездiгiнде: «Консервация - [лат. со^егуЦо сактау] 1) козгауышты, машиналарды узак мерзiм сактау немесе алыс жерге тасымал-дау алдында эрекетсiз турган кезiнде бYлiну-ден сактау Yшiн колданылатын коррозиядан коргаудыц техникалык шаралары; СYректi консерваттау оны антисептикалык куралдар-мен ецдеуд^ шiруге карсы тезiмдi ету Yшiн шала кYЙдiрудi немесе бояуды бiлдiредi; Кэсшорынды консерваттау - кэсiпорын жу-мыс iстемей турган кезде жабдыкты бYлiнуден жэне оны урлап экетуден сактайтын бiркатар техникалык шараларды колдана отырып, фа-бриканы немесе зауытты токтатып кою; Мэ-дениет ескерткiштерiн консерваттау - сэулет, тарихи жэне архиологиялык ескертюштердщ, керкем енер туындыларыныц, ютаптардыц, кужаттардыц жэне баскалардыц узак уакыт сакталуын камтамасыз ететiн шаралар жиын-тыгы; 2) бiрдецешц барысын, дамуын, кыз-метiн уакытша токтата туру, мысалы курылы-сты консерваттау» [1, 497 б.].

^азак тiлiндегi зацдарда терминдердi бастапкы магынасына карай казакшалау ба-сым болды. Мундайда орысша сез кебешп кеттi гой, езiмiздiц бай тiлiмiздi колданбау сауатсыздык кой деген уэж айтылып, ол ете дурыс пiкiр ретiнде кабылданды. Норма-тивтiк кукыктык актiлер туралы Зацда «афо-ризмдердi, синонимдердi» зацнамалык ак-тiлерде колдануга болмайды деген нормага мэн берген мамандардыц пiкiрiне назар ау-даргандар болмады.

«Форма» деген терминдi «нысан» деп жYр-мiз. Ал «формализм», «формальность», «формат» деген сездердi эркiм ез бетшше аударады. Мысалы зацдардагы «формальная проверка» деген тсркесп «жай тексеру», «ресми тексе-ру», «формат» сезiне катысты «широко форматный печать» деген жарнама «кец келемдi басылым» деп казакшаланып жYPдi. Ал «жай тексеру» дегенiмiз «простая проверка», «ресми тексеру» - «официальная проверка», «келем» дегенiмiз «объем» деп тYсiнiлетiнiне

мэн бершмеген. Зацдардыц бэрiнде «форма» -«нысан», баспасезде «объект» - «нысан» деп жазылып жYрген терминдi тYсiндiру тещре-гiнде дау туындаса, сездiкке жYгiнуге тура келедi. ^азак эдеби тшнщ сездiгiнде: «Нысан - зат. 1. Белгш бiр зат, бiзден тыс емiр CYретiн материалдык ДYние. 2. Бiр ю-эрекет-тiц орны, мекеме, кэсiпорын, шаруашылык не корганыс максатындагы телiм, т.б. 3. Бел-гiлi бiр iс-эрекет багытталган не зерттеуге, бакылауга арналган зат, кубылыс [2, 594 б.]».

^азакстан Республикасы Мэдениет мини-стрлiгi Тiл комитет^ ^азакстан Республикасы Бiлiм жэне гылым министрлш Гылым коми-тетi, А. Байтурсынулы атындагы тiл бiлiмi институты шыгарган бул сездiктi басшылыкка алуга мiндеттi екенiмiздi ескерсек, «нысан» дегенiмiз «форма» емес, «объект» екендш да-усыз. Бiрак «объект» жYрген жерде «субъект» сезi жYретiнiн умытпауга тиiспiз. Тiл маманда-рыныц арасында «объект» - «нысан», «субъ-екпш» «пысан» десек жарасып-ак тур деген пiкiрi болган. Кез келген сез, термин жеке-да-ра пайдаланылмайды, практикада эртYрлi контексте (соцгы кезде тупмэтш, мэнмэтiн, деп жазылып жYр) колданылады. Сонда: «нысан-ды пшр», «пысанды пiкiр» десек жараса ма?

«^азакстан Республикасындагы сэулет жэне кала курылысы туралы» Зацда «архитектура» терминш сэулет деп казакшаладык. Сэулет - зодчество екенш каперге алмадык. Бул терминнiц керкем шыгармада да кол-данылатынын, керкем шыгарманыц сэулет деуге болмайтынын, шыгарманыц архитек-тоникасы деген угымды катац сактау ке-ректiгiне де мэн берiлмедi. «Архитектоника [ежелп грек. курылыс енерi] 1) геологиялык курылымныц жалпы картинасы жэне белгш бiр жердiц тау-кен жыныстарыныц катпарлану ерекшелiгi; 2) керкем шыгарма белiктерiнiц езара кагидатты байланысын тYсiндiретiн курылымыныц жалпы эстетикалык жоспары; 3) курылым зацдылыгыныц керкем бейнеле-ну^ курылысжайдыц немесе мYсiн туынды-сыныц конструктивтi жYЙесiне тэн ауыртпа-лык пен тiректiц аракатынасы [1, 96 б.]».

Мысал ретiнде келтiрiлiп отырган бул терминге «Новый словарь иностранных слов» сездшнде осындай аныктама бершедь ^азак тiлiнде мундай сездiк жок. Эркiм ез бшгенш-ше тYсiндiредi. Содан келiп орысшасын окы-маса тусшбейтш, зацды орындау киындыгына душар боламыз.

Бiр караганда ешкандай кемшшп жок сиякты керiнетiн, бiрак зац мэтшшде тусшбе-ушiлiкке алып келетш терминдер де жиi кезде-седт ^азак тiлiндегi зацдарда «архив» термиш «мурагат» деп алынады. Ягни «архив» мурага калган жазбаларды сактайтын орын, сон-дыктан оны казакша «мурагат» деген дурыс. ^азакшалауга болатын терминдердщ бэрiн

Мемлекетшк тлдегг зац шыгармашылыгы практикасынан

казакшалау керек деген кагидаттан шыккан пшр. Ал Орман кодексшщ 4-бабыныц 9) тар-макшасында, 78-бабыныц 2-тармагы 2) тармак-шасында: «архивы клонов плюсовых деревьев» деген тсркес «артьщшылыгы бар агаштар клондарыныц мурагаттары» деп аударылган. Сонда артыкшылыгы бар агаштар клондарын да мурага калган жазба деп тYсiнуiмiз керек пе? Элде мурага калган артыкшылыгы бар агаштар клондары деп тYсiнуiмiз керек пе? Непзшде архив - кужаттарды сактауды, жиынтыктауды жYзеге асыратын мекеме, уйымныц курылым-дык бeлiмшесi, оларды есепке алатын, пай-даланатын орын. Ал жазба ескерткiштердi сактау оныц екiншi функциясы.

Осы Орман кодексiнде «воспроизводство» деген термин кездеседь 11-баптыц такырыбы мен мэтiнiнiдегi: «Должностное лицо и система государственных органов, осуществляющих государственное управление в области охраны, защиты, пользования лесным фондом, воспроизводства лесов и лесоразведения.» деген тсркес: «Орман корын кузету, коргау, пай-далану, орманды молыктыру мен орман eсiру саласындагы мемлекетпк баскаруды жYзеге асыратын лауазымды адам жэне мемлекеттiк органдар жYЙесi.» деп аударылган. Егер зац нормасын ойламасак, бул бапта кате жок деп есептеуге болады. Мундагы «молыктыру» деген сeздi «кебейту, eсiру» деген магынада деп тYсiнуге болады. Ал «воспроизводство» магынасына карай аудара салатын жай сез емес. Бул терминдi «удайы eндiру», «удайы молыктыру», «удайы eсiру» дегеннен баска-ша аударуга болмайды. Эзiмiз кYнделiктi пай-даланып журген Орысша-^азакша сeздiкте: «Воспроизводство - удайы eндiрiс; воспроизводство населения - халыктыц удайы eсуi» деп аударылган [3, 121 б.]».

Осы терминдердi дYние жYзi елдершщ практикасына CYЙенiп, жогарыда айтканымы-здай «консерваттау» (пит казак тшнщ Yнде-стiк зацымен «кэнсербаттау») деп, казак тшнщ транскрипциямен (харакатымен), ал «архитектура» терминш курылыска катысты «сэу-лет», ^ркем шыгармага катысты «архитекту-

ра», «архитектоника» деген теминдi эртYрлi колданбай бiрiздiлiктi сактап, «архитектура», «архитектоника» деп, «архивтЬ) «архив» деп жазган жен болар едь Баска тiлдерден кiрме сeздердi кабылдай бермейтiн араптар «трамвай», «троллейбус» деген сeздердi «тирамун», «трулейбусун» деп жазады. ^азак тiлiндегi он бестен астам, жиырмага жуык географиялык терминдер дYние жYзiнiц барлык тшдерше енiп кеттi. Мысалы, «тебе», «тебешш», «туз-дык», тагы баска кептеген сeздердi еуропа-ныц дамыган елдерi тYркi тiлiнен кабылдап, ез тшдершщ транскрипциясымен жазып, ез-дершщ тел сeзi ретiнде колданыска енгiздi.

^азак тiлi дYние жYзiндегi ец бай тш, бiз кiрме сeздердi кабылдамауымыз керек дейтiн шамшыл аудармашылардыц дYние жYзi ха-лыктарыныц тiлдi байыту практикасына назар аударганы жен болар едь

Зацнамада eмiрдiц барлык салаларыныц терминдерi колданылады. Оны эркiм ез тусшь гiмен эртYрлi колданса, зацныц орындалмауы-на экеп согады. Зацмен жумыс iстеп кермеген адамдар: казiр орындалмай жаткан зац жок кой, бэрi де орындалып жатыр той, деп арканы кецге салуы мYмкiн. ^азак тiлiндегi орын-далуы киын баптарга келгенде кукык коргау органдарыныц кызметкерлерi, судьялар зацныц орыс тшндеп мэтiнiне жYгiнедi. Орыс тш мундай киын жагдайдан бiздi кашангы алып шыга бередi? 0з тiлiмiздi зацнамада ер-кiн колданамыз десек, ец алдымен жалпыга ортак колданылатын сeздiк, тYсiндiрме сeздiк, энциклопедиялык сeздiк шыгаруды колга алуымыз керек. Ол жеке-дара орталыктарга емес, raidi мэртебеге ие мемлекеттiк органга тапсырылганы жен.

^азак тiлiндегi зацнаманы латын элшбш-не казiргi калпында кeшiрсек, терминдердiц, кептеген туракты сез тсркестершщ эртYрлi болып жYPуi салдарынан оныц орындалуын киындатамыз. Сондыктан латын элшбшне кешпес бурын жогарыда айтылган агаттьщтар-ды тез арада тYзетуiмiз керек. Бул iзгiлiктi де жауапты юке атсалысу эрбiрiмiздiц мiндетiмiз.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Новый словарь иностранных слов /Гл.ред. В.В. Адамчик. - М.: АСТ; Минск: Харвест, 2005. -1152 с.

2. К,азац эдеби тшнщ сездт. Он бес томдыц/Цураст. Ж. Манкеева ж.б. - Алматы, 2011. 11-том. - 752 б.

3. Русско-казахский словарь / Под общ.ред. Н.Т. Сауранбаева и др. - Алматы: Дайк-пресс, 2005. -1152 с.

REFERENCES

1. Novyj slovar' inostrannyh slov / Gl.red. V.V. Adamchik. - M.: AST; Minsk: Harvest, 2005. -1152 s.

2. Kaza^debitilin^sezdigi. Onbestomdyy/Kyrast. Zh.Mankeevazh.b. -Almaty, 2011.11-tom. - 752b.

3.Russko-kazahskijslovar'/Podobshh.red.N.T.Sauranbaevaidr.-Almaty:Dajk-press,2005.-1152s.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.