СҰЛТАНКЕЛДІ КӨЛІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология № 3 2018

Эеж 574.51

А.Н.Омарбаева 1 Б.К. Жаппарова 1 Биол. гылымд. канд. А.К. Жамангара 1

С¥ЛТАНКЕЛД1 КвЛШЩ ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЖАГДАЙЫ

ТYйшдi свздер. биогецщ элементтер, макрофиттер, хара балдырлары, трофтыц децгей, биоиндикаторлар

Мацала Цоргалжын цорыгыныц квлдершщ бiрi болып табылатын СYлтанкелдi квлiн зерттеу нэтижелерте арналган. Бул су цоймасыныц экологиялыц жагдайын биогендi элементтер кврсеткiштерi мен биоиндикатор реттде макрофиттердi пайдалану арцылы багалау нэтижеы, осы квлге келт цуятын Нура взетнщ жеткiлiктi мвлшерде тазартылмаган суларыныц квлдщ экологиялыц жагдайына керi эсерiн тигiзетiндiгiн мен оныц салдары талданады.

Тещз-Крргалжын езендер жYЙесi Орта Азия - Yндiстан жэне Сiбiр - Шыгыс Африка жыл ц^стары жолыныц циылысында орналасцан. Крргалжындагы жалпы аумагы 260 мыц гектарды ц^райтын езендер жYЙесi бYкiл Орта Азиядагы ц^стардыц ец мацызды сулы-батпацты мекенi болып табылады. Осындай бiрегей табиги кешендi сацтау Yшiн 1968 жылы Крргалжын мемлекеттiк табиги цорыгы ц^рылды. Кейiннен б^л территория Рамсар тiзiмi мен ЮНЕСКО багдарламасы бойынша элемдiк табиги м^ралардыц цатарына енпзшген.

С¥лтанкелдi келi Тещз Крргалжын келдерi жYЙесiне жатады. Тещз келшщ шыгысында Yлкен агысты С¥лтанкелдi келi жатыр, одан Н^ра езенi арцылы су Тещз келiне ц^йылады. Су алабы 87,0 млн м3, су айдыныныц ауданы 36,1 км2, орташа терецдш 1,80 м, ец терец жерi 2,50 м, терецдiгi бойынша тайыз, минералдыгы бойынша т^щы сулы.

Жыл сайынгы есiмдiктер мен жануарлардыц алуантурлшпнщ езгерiстерiне аквальды экожYЙелердiц экологиялыц жагдайы эсер етедi. Б^ныц себептерi келдердщ т^рацсыз гидрологиялыц жэне гидрохимиялыц режиму сондай ац олардыц ластану дэрежес болуы мYмкiн, себебi Нра езенше Темiртау Караганды территориалдыц ендiрiстiк кешеншщ т^рмыстыц

1 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттыц университетi, Астана ц., Казацстан

133

жэне ецщрютш агынды сулары ^йылады, Тещз Крргалжын жYЙесiнщ квдцерiнде улы заттардьщ жинадталуы мен тасымалдануы орын алады.

Децгейтк режимнщ езгерiсi нэтижесiнде судыц гидрохимиялъщ керсеткiштерi де айтарлъщтай езгерген.

Сумен ^амтамасыз ету децгешнщ одан эрi темендеуi кезiнде Тещз Крргалжын келдершщ судагы жэне жагалаудагы фаунасына керi эсер, судыц минералдануы, улы заттардыц концентрациясыныц жогарылауынан да орын алады.

Су есiмдiктерi - аквальды экожYЙенщ негiзгi компонентгершщ бiрi жэне су ^оймасыныц биологиялъщ енiмдiлiгiне тшелей ^атысы бар. Каирп танда Крргалжын ^орыгыныц езендерi мен келдерiнде су флорасыныц 200 астам екiлдерi еседь Олар бiркатар суды оттегiмен ^анъщтыру, эртYрлi ластагыштардан тазарту, ^органыс жэне ^орекпк секiлдi мацызды ^ызметтердi ащарады.

Биогендi ^осылыстар су ^оймаларыныц биологиялъщ енiмдiлiк денгейiнiн ^алыптасуында мацызды орын алады. Табиги сулардагы микроэлементтердiн мелшерше олардыц биогендi миграциясы айтарлъщтай эсер етедь Жогары сатылы су еамдштершщ металдарды биологиялъщ жина^тау коэффициентi эртYрлi болып келедi. Эсiмдiктердiн сулы ортадан биогендi заттар мен улы элементтерд^ ауыр металдарды сiнiру кабшет кептеген зерттеушшердщ енбектерiнде кескiнделедi [1, 2, 3, 5, 6, 8]. Казахстан Yшiн негiзгi шектеушi биогендi элемент фосфор болып табылады. Макрофиттер биогецщ элементтердi тугыну саласында жогары бэсекелестшке ие, ягни фитопланктондардыц дамуын шектеуге ^абшетп.

Су ^оймаларыныц трофтъщ статусы фитопланктонныц жагдайы бойынша жиi багаланады. Шын мэнiнде, биогендi жYктеме мен фитопланктонныц сандъщ дамуы (оныц ешмдшп, биомассасы, судагы хлорофилл мелшерi) арасындагы тiкелей байланыс кептеген келдер мен су ^оймаларында анъщталган. Бiрак б^л байланыс суга батып т^ратын макрофиттер кеп есетш жэне де «макрофитп» деп аталатын, негiзгi продуценггерi жогары сатылы ешмдштер болып табылатын экожYЙелерде са^талмайды. Б^ндай су ^оймаларында биогендi жYктеме жогарылаган кезде фитопланктон дамуыныц жогарылауы мен су мелдiрлiгiнiн темендеуi бай^алмауы мYмкiн. Оныц себебi биогендердi макрофиттер ^лпаларыныц сiнiруi болып табылады. Макрофиттер ^лпаларында биогендердiн артъщ мелшерi жина^талып, оны органикалъщ зат ецщруге макрофиггердiн ездерi де, фитопланктондар да пайдалана алмайды [7].

Б^л келдерде антропогендш эфтрофтану макрофиттердщ сукцессиясымен кeскiндeлeдi. ЖYктeмeнщ дагдарыстыщ денгешнщ жа^ындагандыгын жiпшeлi балдырлардын массалы дамуынан бай^ауга болады. Эвтрофтаушы эсер етушшщ ары ^арай жогарылауы мaкpoфиттi экoжYЙeнiц жойылуына, фитопланктондардын кYpт жылдам дамуы мен экoжYЙeшц ^арапайым фитопланктонды типке кешуше экeлeдi. Эвтрофтаушы эсер одан ары есетш болса макрофиттердщ тYpлiк ^рамы мен су ^оймаларынын кемкepiлу децгешнде зандылыщты езгepiстep орын алады. Олиготрофты жэне минералдыгы темен, мелдip су ^оймаларында суга батып т^ратын макрофиттердщ арасында аласа бойлы есiмдiктep: мYктep, ивоэтидтер (полушниковые), минерализациясы жогары болганда -хара балдырлары басым болады.

Мезотрофты келдерде суга батып т^ратын есiмдiктep биомассасы мен олар алатын аудан келeмi максималды, олардын тYpлiк ^рамы да бай болады, бшк элодеидтер (элодея, роголистник, лютик, уруть, жалпа^ жапыракгы рдесттер) басым болып, аласа бойлы хара балдырларын ыгыстырып шыгарады. Кeйбip биiк хара балдырлары трофтьщ дeнгeйдiн жогарылауына тезiмдi болып келедь

Хара балдырлары т^щы, олиго жэне мезотрофты континентальды су экoжYЙeлepiндe, т^щыланган тeнiз аудандарында мeкeндeйтiн ipi балдырлардын бipi. Олар таза, биогецщ элементтер тапшы сулардын бeлгiлi индикаторы, бipaк бipкaтap тYpлepi эвтрофты жэне гиперэвтрофты суларда да тipшiлiк eтуi мYмкiн. Жогары сатылы есiмдiктepмeн салыстырганда бэсeкeлeстiккe темен к;абшеттшп олардын жа^ында тYзiлгeн су ^оймалары немесе еамдш жамылгысы б^зылган аудандарда, сондай а^ радионуклидтер мен ауыр металдардын жогары концентрациясы бар су ^оймаларында дамуын тYсiндipeдi. Мелдip жэне кермек харалы келдерде б^л балдырлар есiмдiк жамылгысынын нeгiзi болып табылады. Хара балдырлары бipлeстiктepiнiн т^ра^ты тipшiлiк eтуi биoгeндi элeмeнттepi темен немесе ^алыпты концентрациялы, мелдipлiгi жогары келдерге тэн. Бipiншiлiк продуценттер ^ызмепмен ^атар хара балдырлары талломдарында елшенген заттарды тандыру ар^ылы судын мелдipлiгiн арттырады, жэне де тYптiк шегiндiлepдi т^ракгандырады.

Биoгeндi элементтердщ артыщ мелшepi жагдайында ескен жэне артыщ сiнipу ^абшетше ие ешмдштер кеп кYл тYзeдi. Chlorella мен Scenedesmus фосфоттардын артыщ мелшepiн ащруге к;абшетп eкeндiгiн сипаттайтын мэлiмeттep бар [12].

С^лтанкедщ кeлi суындагы аммонийлi азот мелшерш 2015, 2016, 2017 жылдар бойынша езара салыстыру нэтижесiнде келесiдей кeрсеткiштердi бащауга болады. Кeлдегi аммонийлi азоттьщ уш жыл аралыгындагы ец жогары мэнi 2016 жылдыц ^ацтар айында жэне 2017 жылдыц маусым айында, 2015 жылдыц к;ацтар айында аныщталган. Yш жылда да мамыр айында аммонийл азоттыц ец тeменгi мэш кесюнделген, бiрак бул кeрсеткiштер судыц ластангандыгын кeрсетедi (сурет 1).

Сурет 1. Су.лтанкел^^ квлiндегi аммон'^'йл^ азоттыц уш жыл аралыгындагы динамикасы.

Аммоний иондарыныц су нысандарына непзп тусу кeздерi мал шаруашылыщ фермалары, турмыстыщ шаруашылыщ агынды сулар, аммоний тыцайщыштарын пайдаланатын ауыл шаруашылыгыныц беттiк агынды сулары, тагам, коксохимия, орман шаруашылыщ жэне химия eнеркэсштерimц калдык; сулары болып табылады. внеркэсш орындарыныц агынды суларында 1 мг/дм3, ал турмыстыщ агынды суларда 2...7 мг/дм3 дейiн аммоний болады, кун сайын кэрiз жYЙесiне турмыстыщ шаруашылыщ агынды суларымен эрбiр тургыннан 10 г дешн аммонийлi азот тYсiп отырады.

Олиготрофты су ^оймаларынан мезо жэне эвтрофты су ^оймаларына eту кезiнде аммоний иондарыныц абсолюттi концентрациясымен ^атар, олардыц байланыс^ан азоттыц жалпы тепе тецдiгiндегi Yлесi де жогарылайды.

Кесте 1

Ластану децгейi эртYрлi су ^оймаларындагы аммоний мeлшерi

Ластану децгей (су ^оймасыныи классы) Аммонийлi азот, мг/дм3

бте таза 0,05

Таза 0,1

Шектi (умеренно) ластанган 0,2...0,3

Ластанган 0,4.1,0

Лас 1,1.3,0

вте лас > 3,0

Аммонийдщ улылыгы ортаныц рН мэнi ескен сайын жогарылай тYседi. Оныц жогары концентрацияларын, су нысаныныц санитарлыц кYЙimц нашарлауын, жер Yстi жэне жер асты суларыныц ластану процесiн керсететш, индикаторлыц керсетюш ретiнде пайдалануга болады. Ластану негiзiнен т^рмыстыц жэне ауыл шаруашылыц агынды сулар есебiнен орын алады. Ауыз судагы аммонийдiц концентрациясы азот бойынша 2 мг/дм3 аспауы цажет. Т^зды аммонийдiц ШМКбш 0,5 мг/дм3 ц^райды. Су ц^рамында аммоний мелшерi 1 мг/дм3 болса балыцтар гемоглобинiнiц оттегiн байланыстыру цабiлетiн темендетедг Интоксикация белгiлерi келесiдей: цалтырау, ттркену, балыц суда цатты жYзiп, су бетше секiредi. Улы эсердiц механизмi орталыц жYЙке жYЙесiн цоздыру, желбезек эпителишн зацымдау, эритроциттер гемолизi (жарылуы) болып табылады [4].

Нитритп азоттыц мелшерi бойынша ШМК асу жагдайлары цацтар айында (2015, 2017) жэне цыр^йек айында (2016, 2017) аныцталган.

Негiзiнен нитриттер аэробты жагдайлардагы (нитрификация) аммонийдiц нитраттарга дейiнгi бактериалды тотыгу жэне оттегi тапшылыгы кезшдеп (денитрификация) нитраттардыц азот пен аммиакца дешнп тотыцсыздану процесiнiц аралыц сатысы болып табылады. Жер Yстi суларында нитриттер ерiген кYЙiнде болады. Кышцыл суларда азотты цышцылдыц кеп емес концентрациясы болуы мYмкiн. Нитриттердiц жогары мелшерi мацызды санитарлыц керсеткiш болып табылатын, нитриттердiц нитраттарга баяу тотыгуы жагдайындагы органикалыц заттардыц ыдырау процесшщ кYшеюiн, ягни су нысаныныц ластанганын керсетедi. Жалпы нитриттердiц маусымдыц тербелю цыс айларында болмауы мен кектемде тiрi емес органикалыц заттардыц ыдырауы кезiнде пайда болуымен сипатталады. Ец жогары мелшерлерi жаздыц соцында байцалады, б^л фитопланктондардыц белсендiлiгiмен байланысты, ягни диатомды жэне жасыл балдырлардыц нитраттарды нитриттерге дейiн тотыцсыздандыру цабiлетi аныцталган. ^зде нитриттер мелшерi азаяды. Fаламдыц мониторинг жYЙесiнiц талаптарына сэйкес нитрат жэне нитрит иондар табиги су цоймаларыныц ластану дэрежесi мен трофтыц децгейiнiц мацызды керсеткiшi болып табылады.

С¥лтанкелдi келiндегi нитриттер мелшерiнiц керсеткiштерi бойынша жалпылама зандылыцтар сацталмайды. Ягни цалыпты жагдайда цыс айларында нитриттердщ мелшерi ете темен немесе мYлде аныцталмайтын болса, бiздiц жагдайда ею жыл цатарынан нитриттердiц ШМК жогарылауы цацтар айында аныцталган, тек 2017 жылы цацтарда нитриттердiц темен мэш

^^лген. Ал 2016, 2017 жылдapдaFы тaмыз aйыицa нитpиттеp минимaлды мэнге ие болып, rçыpкYЙек aйыицa кYpт ШМК мэнiне дейiн жоFapылaFaн. Б^л жaFдaйлapды экологиялыщ ^3^apac т¥pFысынaн кыpкYЙек aйындa тipшiлiгiн жоЙFaн мaкpофиттеpдщ нитpиттеpдi сщфе aлмayынaн оpын aлды деп пaйымдayFa болaды (сypет 2).

С мг/дм3 0,03 г 0,02 0,01

0

II. I_■■!■ ilk ilL-ж Lll.li-

2015

ШМК Icayip 1тамыз желток,сан

2016 2017

Жыл

к;ацтар ак;пан наурыз

мамыр Ш маусым Ииплде

к;ыркуйек Ик;азан Ик;араша

Cypem 2. СYлтанкeлдi квлiндeгi нитриттi азоттыц уш жыл аралыгындагы динамикасы.

HrnpaiTbi aзот мeлшеpi бойыншa С¥лтaнкелдi ^лшде Yш жылдa дa ШМК мэншен жоFapылay тipкелмеген. Жылдapды e3apa сaлыстыpy нэтижесiиде 2017 жылдыц a^rn^ ^yphn, мaмыp жэне мayсым aйлapындa гап емес концентpaциясы aньщтaлFaн (сypет 3).

Cypem 3. CYлmанкeлдi квлiндeгi нитратты азоттыц уш жыл аралыгындагы динамикасы.

ТaбиFи сyлapдaFы нитpaттapдьщ 6олуы келесщей себептеpге бaйлaнысты:

• Су rçоймaсы iшiндегi, бaктеpиялapдьщ эсеpiнен, оттегi ^aтысыидa aммоний иондapыньщ нитpификaция пpоцесiиде;

• Атмосфеpaльщ электp paзpяды кезiнде тYзiлетiн aзот оксидiн сiцipетiн жayын шaшынмен (aтмосфpaльщ жayын шaшындapдaFы нитpaттap концентpaциясы 0,9...1,0 мг/дм3 дейiн жетедi);

• ендiрiстiк жэне т^рмыстыц шаруашылыцтыц агынды сулармен, эсiресе биологиялыц тазартудан кешн, б^л кезде концентрациясы 50 мг/дм3 жетедi;

• Азот тыцайтцыштары цолданылатын суармалы егiстiктердiц шайылуы мен ауыл шаруашылыгынан.

Су цоймаларындагы нитраттар концентрациясыныц темендеуiне септiгiн тигiзетiн фитопланктондар мен денитрификациялаушы бактериялар болып табылады, олар оттеп жетiспеген жагдайда нитраттардыц оттепсш органикалыц заттарды тотыцтыруга пайдаланады. Макс Планк атыдагы лимнологиялыц институттагы (Германия) зерттеулер бойынша кэдiмгi цамыс судан 20 астам химиялыц элементтердi сщрш, жинацтауга цабiлеттiлiгi керсетiлген. Оныц енiмiмен судан негiзгi биогендi элементтер - азот, калий жэне фосфордыц айтарлыцтай мелшерi шыгарылады.

Жер Yстi суларындагы нитраттар концентрациясы маусымдыц тербелiстерге ^шырап отырады. Оныц минималды мелшерi вегетациялыц кезецде, кYЗде кебейiп, максимум мэнше цыста жетедi. Кыста азот минималды тутынылып, органикалыц заттар ыдырап, азот органикалыц тYрден минералдыга кешедi. Маусымдыц тербелютер су нысаныныц эвтрофтану керсетюштершщ бiрi бола алады.

Ластанбаган жер Yстi суларында нитрат иондардыц концентрациясы азотца шаццанда 1 мкг/дм3 аспайды. Жер асты сулары жер Yстi суларына цараганда нитраттармен ластануга бейiм болып келедi, себебi нитраттарды тутынушылар жоц.

Жалпы азот мелшерi С¥лтанкелдi келiнде екi жыл цатарынан цацтар айында жогары болган. Максималды мэнi 2017 жылдыц маусым айында тiркелген. Жалпы Yш жылды езара салыстырганда азоттыц жогары мелшерлерi 2017 жылда байцалган. 2015 жылы жалпы азоттыц концентрациясы тек цацтар айында жогары мэнге ие болып, цалган айларда бiрцалыпты т^рацты мэнге ие болган. 2016 жылы ец жогары мэш цатар айында, жогары мэндерi маусым, цыр^йек, цазан айларында аныцталган. 2017 ж^1лы максималды мэнi маусым айында, жогары мэндерi ацпан мен наурыз айларында тiркелген. Керiсiнше б^л жылы цацтар айында темен мэнге ие болган. Yш жылда да ец темен мэндерi шiлде мен тамыз, цараша, желтоцсан айларында аныцталган (сурет 4).

Жалпы азот деп табиги сулардагы минералды жэне органикалыц азоттыц цосындысын айтады. Жер Yстi суларында ц^рамында азот бар цосылыстар ерiген, коллоидты жэне елшенген ^шнде болып, кептеген

физико химияльщ жэне биохимиялыщ факторлардыц эсершен бip кYЙден екiншiciне eте алады. Трофтыщ децгешне байланысты жалпы азоттыц мeлшеpi эpтYpлi болады: олиготрофты суларда 0,3...0,7 мг/дм3, мезотрофтыда - 0,7... 1,3 мг/дм3, эвтрофты - 0,8...2,0 мг/дм3.

Сурет 4. СYлтaнкелдi квлiндегi жaлпы aзоттыц уш жыл aрaлыгындaгы

duHaMurncbi.

С¥лтaнкелдi злодеи фосфаттар концентрациясыныц eзгеpiciн келеciдей cипaгтayFa болады. 2015 жылы фосфаттардыц ец жоFapы мэш шiлдеде, тамыз жэне ^ыр^йек, мамыр айларында жоFapы, ец тeменгi мэш маусым мен желто^сан айларында аныща^ан. 2016 жылы тек ^ацтар айында фосфаттардыц жоFapы мэнi аныщаетан, rçaлFaн айларда бiprçaлыпты. 2017 жылы жоFapы мэнi cэyip, мамыр айларында бай^алса, ^етан айларда бiprçaлыпты (сурет 5).

Сурет 5. СYлтaнкелдi квлiндегi фосфaттaрдыц уш жыл aрaлыгындaгы

dmaMumcbi.

Фосфордыц су ^оймаларына тYcyi негiзiнен суармалы егicтiктеpде тыцайщыш рет1нде пайдаланудан, мал шаруашылыгеыныц шайындыларынан, тaзapтылFaн жэне тaзapтылмaFaн т^рмыстыщ aFынды сулардан, кейбip 140

eндipiстiк к;aлдьщтapдaн оpын aдaды. Фосфaтrapдыц эсеpiнен мaкpофиттеpдiц eсyi кYшейiп, су ;оймaдapыиыц гYлдеиyiне экеледi. Фотосинтез пpоцесiиде олap оpгaиикaдьщ aa'rrapFa aйнaлып, ^д^д^ тубше шeгедi. Фосфоpдыц кeп мeлшеpде тYсyi су иысaиыидaFы eсiмдiк биомaссaсыныц кYpт жоFapылayынa экеледi, яFии су ;оймaсыныц ■фофты; децгей eзгеpедi.

Фосфоpдыц aйтapлы;тaй мeлшеpi темipдiц гидpототыFымен жэне тоты;тapымен сiцipiледi. ТотыFy потенциaдыныц тeмеидеyi (мысaлы, еpiген оттегшщ aзaюыидa) темipдiц тоты;тapы мен гидpототьщтapыныц еpyiне экеледi. Б^л кезде фосфоp босaп шыгып, оныц сyдaFы концентpaциясы жоFapылaйды [11].

Kasipri тaндa aFыиды сyлapдaFы фосфоpдыц 75 % aстaмын aдюминий мен темipдiц ;осылыстapымен т^ндыфу ap;ылы жоюFa болaды. Бipa; экономикaды; кeз;apaс т¥pFысынaн фосфоpдыц мeлшеpiн тек eте Yлкен кeлдеp мен тоFaидapдa Faнa 6a^rnay тшмдь С¥лтaнкелдi кeлiидегi элементapлы фосфоpдыц Yш жыл apaдыFыидaFы динaмикaсы (сypет 6).

желтощсан

Cypem б. Султан^лд! квлiндeгi элeмeнmаpлы фосфордыц уш жыл аралыгындагы динамикасы

Элементapлы фосфоp 2015 жылы ;a^ap, сэyip, ;aзaн мен ;apaшa, желто;сaидa минимaлды мэнге ие болсa, ец жоFapы мэнi мaмыpдa, тaмыз, ;ыф^йек, нaypыз aйлapындa жоFapы концентpaциясы aны;тaдFaн. 2016 жылы ец жоFapы мэнi ;aцтapдa, ;aдFaн aйлapдыц бapлыFындa бip;aлыпты тeменгi мэнге ие. 2017 жылы жоFapы мэнi сэyipде, ;a^ap мен шiлде aйлapыидa тeмен мэндеpi кескiиделген.

Эрбiр трофтылыщ децгешне биогендi элементтер мен ^осылыстардыц взiндiк концентрациялары сэйкес келедi (мг/дм3) [11].

Трофтылыщ децгешне сэйкес биогендi заттар концентрациясы 2 кестеде кврсетiледi.

Кесте 2

Трофтылыщ децгешне сэйкес биогендi заттар концентрациясы

Фосфор Жалпы азот Нитраттар Аммоний Орг. азот

Олиготрофты 0,02 0,3 0,003 0,02 0,28

Мезотрофты 0,08 0,6 0,13 0,1 0,4

Евтрофты 0,5 1,5 0,5 0,15 0,8

Зерттеу нэтижесi бойынша С¥лтанкелдi квлi мезотрофты немесе эвтрофты децгейге жа^ындагандыгын кврсетедi (3 кесте).

Кесте 3

С¥лтанкелдi квлiндегi биогецщ элементтер мвлшерi бойынша трофтылыщ

децгеш

Жыл Фосфор Жалпы азот Нитраттар Аммоний Сэйкес трофтылыщ децгеш

2015 0,09 0,84 0,42 0,58 М/Э

2016 0,043 0,94 0,24 0,93 М/Э

2017 0,077 1,48 1,22 0,51 Э

Макрофиттер бiрлестiriшц ^¥рамы мен олардыц даму децгеш квбiнесе тек биогендi элементтердщ концентрациясымен гана емес, сонымен ^атар су экожYЙесiнiц ластануымен де аныщталады. Экологиялыщ ареалы тар макрофиттердщ болуы немесе болмауы бойынша су ^оймасыныц трофтыщ децгешне сипаттама беруге болады [9].

Хара балдырлары биогендi элементтердi негiзiнен судан сiцiредi жэне олардыц т^нбага тYсуiне себепшi бола алады. Олардыц фотосинтезi нэтижешнде т^нбага тYсетiн кальций карбонаты фосфордыц ерiген ^осылыстарын байланыстырады, ягни су ^абатынан бвлiп алады. Б^л балдырлардыц ерекшелiктерiнiц бiрi талломдарыныц астындагы тYптiк швгiндiде жина^талган радионуклидтердi, цианидтердi, ауыр металдарды жина^тай алады. Осы ^асиет ар^ылы сiлтiлi техногендi агынды суларды тазартуда жэне су ^оймаларыныц фиторемедиациясына пайдалануга мYмкiндiк бередi. Харофиттер эвтрофикацияга вте сезiмтал, нэтижесiнде олардыц ^ытай мен Жапония, Европа елдерiндегi тарлуыныц айтарлыщтай твмендеуi орын алды [11].

Биогендердщ су экожYЙелерiнен сiцiрiлу дэрежес макрофиттердiц тYрiне жэне оныц биомассасына, ластагыштыц бастап^ы концентрациясы

мен су температурасына тэуелдi болатындагын ескеру мацызды. Макрофиттер ищру ардылы далыпты децгейге дейiн темендете алатын биофильдi элементтердщ максималды концентрациясы келесiдей аммоний - 20 мг/дм3; нитраттар - 30 мг/дм3; нитриттер - 1,5 мг/дм3; фосфаттар -10 мг/дм3 артыд емес [10].

Тещз-Коргалжын жYЙесшщ келдерiнде жиi кездесетiн есiмдiк тYрлерi: Phragmites australis, Bolboschoenus maritimus, Lemna trisulca, Lemna minor, Potamogeton pectinatus, Myriophyllum verticillatum, кептеген зерттеушшердщ деректерi бойынша аталган макрофиттер мезотрофты немесе эвтрофты келдердщ индикаторлары болуы мYмкiн. Сонымен датар, биоиндикатор макрофиттердщ датарынан Charа sp. балдырлары да кездесyi мYмкiн деген болжам жасап отырмыз.

С^лтанкедщ келшщ экологиялыд жагдайы айтарлыдтай жадсы децгейде емес. Сол себепп Казахстан Республикасыныц су ресурстарын басдару 2014...2040 жылдарга арналган багдарламасына сэйкес су объектшерЫц бассейндерiнде экологиялыд тепе-тецщкп садтау Yшiн су объектшерЫц гидро-жэне экомониторингшщ мемлекеттiк жYЙесiн дамыту дажет.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Золотухина Е.Ю., Гавриленко Е.Е, Бурдин К.С. Некоторые аспекты накопления и выведения ионов металлов водными макрофитами // Вестн. биологич. науки - 1990. - №12. - С. 110-117.

2. Кадукин А.И., Красинцева В.В., Романова Г.И., Тарасенко Л.В. Аккумуляция железа, марганца, цинка, меди и хрома у некоторых водных растений // Вестн. гидробиол. - 1982. - Т. 18, №1. - С. 79-82.

3. Леонова Г.А. Биогеохимическая индикация загрязнения водных экосистем тяжелыми металлами // Водные ресурсы - 2004. - Т. 31. №2. -С. 215-222.

4. Логинова Е.В., Лопух П.С. Гидроэкология: курс лекций. - Минск: БГУ, 2011. - 300 с.

5. Микрякова Т.Ф. Накопление тяжелых металлов макрофитами в условиях различного уровня загрязнения водной среды // Водные ресурсы

- 2002. - Т. 29, №2. - С. 253-255.

6. Микрякова Т.Ф. Распределение тяжелых металлов в высших водных растениях Угличского водохранилища // Вестн. экология - 1994. - №1.

- С. 16-21.

7. Покровская Т.Н.. Миронова Н.Я., Шилькрот Г.С. Макрофитные озера и их евтрофирование. - М.: Наука, 1983. - 152 с.

8. Попов А.Н., Брайяловская B. Применение водных макрофитов для очистки поверхностных вод от ионов металлов // Вестн. Водное хозяйство России - 2000. - Т. 2, № 3. - С. 268-269.

9. Распопов И.М. Возможности индикации состояния окружающей среды по показателям сообществ макрофитов // Биоиндикация в мониторинге пресноводных экосистем: Тез. докл. междунар. конф. Санкт-Петербург, 2006). СПб., 2006. - С. 156-160.

10. Семенченко В.П., Разлуцкий В.И. Экологическое качество поверхностных вод. - Минск: 2011. - 329 с.

11. Цееб Я.Я., Чугунов Ю.А. Исследования по антропогенному эвтрофи-рованию пресных водоемов в СССР / Круговорот веществ и биологическое самоочищение водоемов - Киев: Наукова думка, 1980. - С. 3953.

12. Azad H.S., Borchardt J.A. Variations in phosphorus uptake by algae // En-vir. Sci. Technol. - 1970. - №4. - Р. 737-743.

Поступила 26.09.2018

А.Н. Омарбаева Б.К. Жаппарова Канд. биол. наук А.К. Жамангара

ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ОЗЕРА СУЛТАНКЕЛЬДЫ

Ключевые слова: биогенные элементы, макрофиты, харовые водоросли, трофический статус, биоиндикаторы

Статья посвящена изучению озера Султанкельды, одного из озер Коргальджинского заповедника. Оценка его экосистемы с использованием показателей биогенных элементов и макрофитов в качестве биоиндикаторов показывает, что неочищенные воды р. Нуры оказывают негативное воздействие на экосистемы озера.

Omarbayeva A.N., ZHapparova B.K., ZHamangora A.K.

ECOLOGICAL STATUS OF LAKE SULTANKELDY

Key words: biogenic elements, macrophites, charca algae, trophic status, bioindicators

The article is devoted to the study of the ecological state of the Sultankeldi lake, one of the lakes of Korgalzhyn Reserve. This assessment of the ecosystem of the water basin using indicators of biogenic elements and macrophytes as a bioindicator, and the implications of the lack of clean water of the Nura River flowing into this lake negatively affect the lake's ecological situation.