CC BY
39НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №4 2014
УДК 504(574)
А.Р. СYлейменова * Э.К. Талипова
АЛМАТЫ ЦАЛАСЫ АУА БАССЕЙНШЩ ЛАСТАНУ ЖАГДАЙЫ
АТМОСФЕРА, АУА БАССЕЙН1, АТМОСФЕРА ЛАСТАНУ ИНДЕКС1, ШЕШ-ШМК1НДЖ КОНЦЕНТРАЦИЯ, ШАЦ-ТОЗАЦ, КОМ1РТЕК ОКСИД1, АЗОТ ДИОКСИД1, ФЕНОЛ, ФОРМАЛЬДЕГИД
Мацалада Алматы цаласы ауа бассейттц ластану жагдайы, ягни атмосфера ластану индекстщ 2004...2013 жж. аралыгындагы взгеру динамикасы, нег1зг1 ластаушы заттардыц: шац-тозац, квм1ртек оксид1, азот диоксидi жэне формалъдегидтщ орташа жылдыц ЖYрiсi кврсеттген.
Атмосфера ауасы - ол адамдар мен онда лршшк ететш жануарлар, К¥стар жэне Tipi организмдер мен еамдштер ayh^cí Yшiн орта^ байльщ болгындыщтан, оны ластамау, зиян кел^рмеу биосфераныц ^¥рамдас белiгi болып табылады. Соцгы он жылдыщта атмосфералыщ ауаныц ^рамы мен К^рылысыныц антpопогендiк езгерюке ^шырауы ландшафттардыц барлыщ табиги компоненттерше, атап айщанда, жеpгiлiктi климат^а, жер бет мен жерасты суларына, топыра^ жэне есiмдiк ^абатына кYштi эсер етед1 Эсipесе атмосфералыщ ауаныц ластануы адамдардыц денсаулыщ жагдайына аса ^шт эсеpiн тигiзудi [3].
Ауа бассейншщ жагдайы ^аланыц экологиялыщ хал ахуалыныц мацызды кеpсеткiшi болып табылады. Ipi ^алалардыц ауа бассейншщ ластану бYгiнгi танда дYние жYзiнде, соныц шшде Каза^станда да негiзгi мэселелердщ 6ípí болып т^р.
Елiмiздеri халыц кеп ^оныстанган ipi ^алалардагы ауа тазалыгы еш^андай сын кетеpмейдi, келешегiмiзге келецке тYсipедi. Ауасыныц ластануы жагынан Алматы цаласы о^шау т^р. Табиги себебi - ^аланыц 1ле Алатауы баурайына орналасу жагдайы. Алматы цаласы орналас^ан тау беткейiнiн климат жагдайларыныц ете ^олайлы екендiгiне ^арамастан ^ала атмосферасыныц ездiгiнен тазару ^асиет теменгi дэрежеде, ^ала
* Казгидромет, г. Алматы Институт географии, г. Алматы
81
ойыcтa оpнaлacrçaндьщтaн rçоcпaлapдыц кещспкке тapaлyынa кедерп жacaйтын жиi желciз кYндер, ^Ma^^p жэне инверcиялaр бaйrçaлaды.
К^рп тaндa Алмaты кдгасыныц жер кeлемi aйтapльщтaй кещп, ^na мaцындaFы бay-бarçшaмен шapyaшыльщ жер телiмдеpi aзaйып, оныц орныта жер YЙлеp бой кeтеpyде. Ayamirç лacтaнyынa ы^м ететiн rçaптaFaн aвтокeлiктеp мен ЖЭО-нaн 6ac^a, ^ыс aйлapындa жеке YЙлеpдщ жылу ошaкrapыньщ юке rçоcылyынa бaйлaныcты жэне ^ысга жaпыparç жгятын жacыл aFaштapдыц болмayы caлдapынaн aya кещстш жылжымaйтын KeK тYтiнге толады, оныц зиянды эcеpi еселей жоFapылaйды.
Сонымен ^гар, со^ы жылдapдa ойлaycыз caлынFaн rçana К^рылысгары, эшресе rçanamiR ощустшнде бой кeтеpген зэyлiм Fимapaттap тay-aцFap желiне кедеpгi жacaп, aya aлмacyды элcipетyде [2].
К^и^омет^ бarçылay нэтижелершщ ^орытындысы бойыншa, Aлмaты ^тасы Kaзarçcтaн rçaлaлapыныц шшдеп aya лacтaнyыныц жоFapы децгешн гарсетш, бipiншi оpынFa шы^^н. БYгiнгi ^нде Aлмaты дYниежYзiндегi 25 лacтaнFaн ^таныц тiзiмiне енiп отыр.
Ayamirç лacтaнy жaй-кYЙiн бaFaлay кезiнде елдi мекендердеп ayaFa тapaлFaн лacтaFыш зaттapдыц шект мYмкiндiк концентpaцияcы (ШМК) негiзгi cana eлшемдеpi болып тaбылaды (кесте 1) [1].
Кесте 1
Елдi мекендеpдегi aya к¥PaмындaFы жеке rçоcпaлapдьщ шектi мYмкiндiк
концентpaцияcы мэнi
Kоcпaлapдыц aтayы ШМК мэнi, мг/м3 К^уштшк тобы
Бip pеттiк мaкcимaлды Оpтaшa тэyлiктiк
Оттегi окcидi 5,0 3 4
Азот диокcидi 0,085 0,04 2
Шaц-тозaц 0,5 0,15 3
Фенол 0,01 0,003 2
Формгльдегид 0,035 0,003 2
Aлмaты ^ana^i^^ лacтaнy децгешн тipкейтiн К^згидромет РМК-Fa ^тысты 5 лacтaнyFa бarçылay жYpгiзетiн бекеттер бap:
- №1 бекет, Сaтпaев жэне Aмaнгелдi ^шелершщ ^^тысы^^;
- №12 бекет, Рaйымбек дaцFылы мен Нaypызбaй бaтыp ^шесш^ ^^тысы^^;
- №16 бекет, Aйнaб¥лarç ьщшaм ayдaнындa;
- №25 бекет, Мapечек жэне Момыш^лы ^шелершщ rçиылыcындa;
82
- №26 бекет, Тастак-1 ьщшам ауданында орналаскан.
Атмосфераныц ластану децгей атмосфера ластануыньщ индексшщ (АЛИ5) шамасы бойынша багаланады, ол кауштшк дэрежесiн ескере отырып, ШМК-ныц ец кеп нормаланган кврсеткiштерi бар бес ластаушы заттар бойынша, сондай-ак ШМК-ныц асып кетуi бойынша есептеледi.
Егер АЛИ5 керсеткiшi 5-тен аз немесе оган тец болса, онда атмосфераныц ластану децгеш - «темен», кврсеткiшi 5-тен кеп жэне 7-ге тец болган жагдайда - «квтерщю», ал 7-ден кеп жэне 14-тен аз болганда -«жогары», 14-тен кеп болган жагдайда «аса жогары» деп саналады.
Алматы каласыныц АЛИ5 2004...2013 жылдардагы езгеру динамикасы келесi суретте кврсетiлген (сур. 1).
С мг/м'
16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0
15,0 15,2
12,1 12,6 133 12,9 11
4 0 0 2
5 0 0 2
6 0 0 2
0 0 2
8 0 0 2
0 0 2
0 2
0 2
0 2
0 2
Жыл
Сур. 1. Алматы цаласыныц 2004...2013 жылдар аралыгындагы АЛИ5-шц
езгеру динамикасы.
Алматы каласы бойынша 2004...2013 жылдардагы АЛИ5 керсеткiшi жогаргы децгейдi кврсетiп отыр. Атмосфера ластануыныц индексiнiц ец жогаргы мэш 2005 жылы 15,2 к¥раса, ец теменп мэнi 2011 жылы - 9,2 болган. АЛИ5 кврсеткiшiн есептеу барысында негiзгi ластаушы коспалар, атап айщанда: оттегi оксидi, азот диоксид^ шац-тозац, фенол жэне формальдегид концентрациялары ескерiлдi.
Шац-тозац - дисперстш фазаныц катты бвлшектi аэрозольдары. Непзшен шац-тозац эртYрлi жагдайларда пайда болады, ягни ол - ЖЭО-ныц ж^мысы кезiндегi жану процесi кезiнде, кокыс жагу орындарынан, К¥рылыс аймактарынан, врттерден жэне т.б.
Алматы каласыныц шац-тозацмен ластануы
2004....2013 жылдардагы орташа мэнi бойынша барлык айларда ШМК мвлшерiнен жогары болган (сур. 2).
83
С мг/м" 0,30
0,25
0,20
0,15
0,10
0,05
0,00
■-1 ■-2
&
н и й ¡4
К
й К ¡4 сз
Л
Л
£
К
О)
о
л л
л о
<и
Ч
и «
&
л л ¡4
в &
¡4
К
й о ¡4 О н ч и ¡3
Ай
Сур. 2. Алматы цаласыныц 2004...2013 жылдар аралыгындагы орташаланган шац-тозацныц (1) концентрациясы, 2 - ШМК.
Шац-тозацныц максимум мэш ^ацтар айында 0,28 мг/м3 сэйкес келедi, ягни ШМК мвлшерiнен 1,9 есеге ас^ан. Минимум мэнi мамыр айында - 0,19 мг/м3. Карастырылып отырган кезецдеп шац-тозацныц таралу динамикасынан максимум мэндерi ^ыс^ы жэне кYЗгi мезгiлдерге сэйкес келетшш квруге болады. Оныц басты себебiн ^ыс^ы жылыту мезгiлiмен тYсiндiруге болады. Ал, минимум мэндерiнiц квктем, жаз айларына сэйкес келуi тYсетiн жауын-шашынныц мвлшерiнiц квп болуымен, сонымен катар жасыл агаштардыц жылы мерзiмдегi жапырак жайып шанды вз бойына сiцiрiлуiмен тYсiндiрiледi.
Квмiртегi оксидi (СО) - ластаушы заттардыц ец квп таралган тYрi болып табылады, непзшен внеркэсiптiк кэсiпорындардыц квптеген тYрлерiнiц органикалыщ жанармайды пайдалану барысында, металлургия жэне м^най химиясыныц тасталымдарынан, бiрак квмiртек оксидiнiц басты квзi болып автомобильд квлiктер болып табылады [4]. Квмiртек оксидiнiц жылдыщ жYрiсi твмендегi суретте кврсетiлген (сур. 3).
Квмiртек оксидшщ он жылдагы орташа мэнiнен кврш т^рганымыздай, ^араша-а^пан айларында, ягни жылыту маусымында ШМК мвлшерiнен ас^ан. ШМК максималды мэнi ^ацтар айында 1,6 болган. Жылы кезецде квмiртек оксидшщ мэш ШМК мвлшершен аспаган.
Азот диоксцщ (N02) - азот ^ыш^ылыныц жарыщта ыдырау процесiнде пайда болады, тYсi-кызыл-коцыр, тыныс алу жолдары мен квру органдарын тiтiркендiредi.
84
Азот оксидшщ непзп ластаушы квздерi олар: шю жану "озгалт^ыштары, внеркэсiп орындарыньщ пештерi, автоквлiктер [4]. Алматы "аласында азот диоксидшщ таралуы шац-тозац концентрациясыньщ жYрiсiне шамалас (сур. 4).
С мг/м 5,0
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
3
л й н и й И"
К
й К
Е4" й
л
л
£
К
о о
Л
Я
ч
£
и к й к
о й 0 й л й И" й
й о
^ и й К ^ О
л Я к н ч о N
Ай
Сур. 3. Алматы цаласыныц 2004...2013 жылдар аралыгындагы орташаланган квм1ртек оксидШц (1) концентрациясы, 2 - ШМК.
С мг/м 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00
3
л
й &
й И"
л
л
£
к
л Я
ч
«
и л
й
0 й л й И"
Ай
Сур. 4. Алматы цаласыныц 2004...2013 жылдар аралыгындагы орташаланган азот диоксид7 (1) концентрациясы, 2 - ШМК..
2004...2013 жылдар аралыгында азот диоксидшщ концентрациясы 0,07...0,12 мг/м3 аралыгында взгерген. Барлы" айларда азот диоксидшщ мэш ШМК мвлшершен ас"ан.
Формальдегид - втюр иiстi, жангыш тYCсiз газ, смола жэне пластиктер, дэрiлiк заттар мен боя^лар вндiру кезiнде "олданылады. Ол аз
85
газдык коспага жатады, бiрак атмосфера химиясында Yлкен мацызга ие, ягни калалардагы улы ластаушы заттардыц негiзгiсi болып табылады. Формальдегидтiц негiзгi тасталым квздерше внеркэсiп орындары, ягни вздерiнiц ю-эрекеттершде формальдегидтi пайдаланылатын, май жагатын козгалмалы жэне теракты квздер, каладагы врттер, кокыс орындары мен табиги квздер жатады [4]. Формальдегидтщ пайда болуы мен ыдырауы атмосферадагы температурага, ^н сэулесiне жэне де жеке радикал тYрiндегi органикалык коспаларга тiкелей байланысты. Суреттен кврiп отырганымыздай, Алматы каласында формальдегидтiц максималды мэндерi температура жогары, ягни жаз мезгiлдерiне сэйкес келедi (сур. 5).
С мг/м3 0,014 0,012 0,010 0,008 0,006 0,004 0,002 0,000
Сур. 5. Алматы цаласыныц 2004...2013 жылдар аралыгындагы орташаланган формальдегид (1 )концентрациясы, , 2 - ШМК.
Формальдегид сынды ластаушы заттыц 2004...2013 жылдар аралыгындагы динамикасыныц взгеруi жогарыда карастырылган коспалардыц жYрiсiне караганда взгеше болып келедь Ягни, формальдегид концентрациясы барлык айларды ШМК-дан асып, маусым айында максималды мэш 0,014 мг/м3 болып, ягни 4,7 ШМК-га жеткен.
Корытындылай келе, каламыздыц ауа бассейнiнiц ластану децгейi барлык кврсеткiштер бойынша (фенолдан баскасы), нормативтш кврсеткiштерден асып кеткендiгiн кврсетедi.
Алматы каласыныц коршаган орта ластануын твмендету бойынша кабылданган 2009...2018 жылгы кешецщ багдарламаныц жYзеге асуына байланысты 2009 жылдан бастап АЛИ5 кврсеткiшi бiршама твмендеген. К^рп тацда кала ауасыныц ластануын твмендету Yшiн бiркатар кешецщ шаралар колга алынып жатыр. Атмосфераныц негiзгi ластаушысы автоквлiктер екенi белгш, сондыктан вткен жылы автоквлiктер 86
л й н и й ¡4
К
й К ¡4 сз
Л
Л
¡^
К
О)
о
л
о
£
и Ч Ч
Ай
и
л 3
¡4
& ¡4
К
й о ¡4 О н ч
и *
шыгаратын газдыц зияндылыгын бакылауга ерекше квщл бвлiнуде, жол полициясы баскармасы квлштер шыгаратын тYтiн мен газдардыц улылыгын аныктау максатында каланыц басты шреберютершде арнайы экологиялык бекеттер орнатылып, экологиялык айыпщлдар салынуда.
Каладагы квлштердщ квп бвлш сырттан келетiнi белгiлi, каланыц батыс бвлiгiндегi автоквлiк кептелiстерiн азайту максатында Бауыржан Момыш^лы атындагы дацгыл мен жол айрыктар колданыска бершсе, шыгысында Шыгыс айналма жолы квп квмепн тигiзуде.
Квлiк стратегиясы аясында Алматы метрополитеншщ 1-шi кезегi колданыска берiлiп, онда 2012 жылы 15 мыц жолаушы тасымалданган болса, бYгiнгi тацда 24 мыцга жетiп отыр.
Сондай-ак, квлiктердi биоотынга, газга квшiру багдарламасы iске асуда. Мысалы, 2010...2014 жж. аралыгында калалык автопарк 820 жылжымалы мYлiкке квбейдi, атап айтканда, 400 газбен ж^мыс iстейтiн автобус, 200 эко такси, 17 трамвай, 195 троллейбус.
Каланыц жасыл корын жаксарту т^жырымдамасын жYзеге асыру тиянакты жYргiзiлуде. Сонымен катар, кэрi жэне шiрiген агаштар оталып, 2008...2013 жылдар аралыгында 120 мыцнан астам агаштар отыргызылган. Жалпы, кала аумагында 190 мыц шаршы метрден асатын ^лзарлар бар. Сонымен катар, жыл сайын бюджет есебiнен 75 мыц шаршы метр аумакка гYлдер отыргызылып, 16 мыцнан астам гул к¥рылгылары орнатылады. 2008 жылдан бастап 46 су б^ркактыц 28-i заман талабына сай жаца к^рылгылармен жабдыкталды. Олардыц барлыгы кYрделi жвндеуден втiп айналасы абаттандырылды.
М^нан взге, казiрri тацда каланыц жеке т^ргын Yй секторларына толыктай газбен камтамасыз ету багдарламасы юке асырылуда. Соцгы 5 жылда калада 353 шакырым газ желiлерi салынган екен [5].
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. «Атмосфера ауасына санитарлык-эпидемилогиялык талаптары» Санитарлык-эпидемилогиялык ережелер мен нормалар, 18.08.2004 ж., № 629
2. Национальный доклад о состоянии окружающей среды в Республике Казахстан в 2006 году. Алматы: МООС РК. 2006. - 271 б.
3. Нуркеев С.С., Мусина У.Ш. Экология: Оку к¥ралы. - Алматы: Каз¥ТУ, 2005. - 485 б.
4. 2009-2018 жж. Алматы каласыныц коршаган ортаныц ластану децгешн твмендетуге арналган кешендi багдарлама,: 24.04.2009 ж. Алматы
87
калалык Маслихатыньщ XVII сессия шешiмiнде бектлген.- № 187, Алматы, 2009 ж.
5. «2013 жылгы Алматы каласы эюмшщ есебЬ>, - 2013. - URL: www.almaty.kz
Поступила 25.08.2014
А.Р. Сулейменова Э.К. Талипова
СОСТОЯНИЕ ЗАГРЯЗНЕНИЯ ВОЗДУШНОГО БАССЕЙНА
Г. АЛМАТЫ
В статье рассматривается загрязнение воздушного бассейна г. Алматы, приведена динамика индекса загрязнения атмосферы за 2004...2013 гг., а также годовой ход основных загрязняющих веществ, таких как пыль, оксид углерода, диоксид азота и формальдегид.
88
