АқТөБЕ қАЛАСЫНЫҢ АТМОСФЕРАЛЫҚ АУАСЫНЫҢ ЛАСТАНУЫН БАҒАЛАУ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №4 2012

ЭеЖ 911.2: 572 (084.2) (05)

Геогр. гылымд. канд. А.М. Сергеева *

АЦТеБЕ ЦАЛАСЫНЬЩ АТМОСФЕРАЛЬЩ АУАСЫНЬЩ ЛАСТАНУЫН БАГАЛАУ

АТМОСФЕРА ЛАСТАНУЫНЬЩ КЕШЕНД1 ИНДЕКС (АЛИ5), РШШ (РАУАЛДЫ ШЕКТ1 ШОFЫРЛАНУЫ), ЦТЦ (ЦАТТЫ Т¥РМЫСТЬЩ ЦАЛДЫЦТАР) ПОЛИГОНДАРЫ, БЦЭД -БАFЫТТАЛFАНЦАУ1ПС1З ЭСЕР ДЕЩГЕЙЛЕР1

Мацалада Ацтвбе цаласыныц атмосфералыц ауасыныц ластануын багалау мэселелер1 царастырылган. Ацтвбе цаласынъщ ддстYрлi ластаушыларынан басца: шацды жэне формалъдегидтщ, KYKipm диоксидтщ, квмiртегi оксидтщ, азот диоксидтщ, ауадагы бенз(а)пиреннщ, цоргасынныц жэне хромныц цурамы аныцталган. Цаланыц цоршаган ортасыныц экологиялыц ахуалын жацсарту ушт цажеттi усыныстар келтiрiлген.

Ацтебе цаласыныц аумагындагы атмосфералыц ауа жагдайыныц бацылаулары еткен гасырдыц 80-шы жылдарынан бастап ^лттыц гидрометеорологиялыц цызмет белiмшелерiмен жYргiзiлiп келедь Ауаныц ластану жагдайы бацылаулардыц кYндiзгi орындарында тацдалган ауа сынамаларын ендеу жэне талдау нэтижелерi бойынша жэне атмосфераныц ластану децгеш цауштшк сыныбын ескерумен РШШ (рауалды шекп шогырлануы) нормаланган 5 зат бойынша есептелетш атмосфера ластануыныц кешендi индекс (АЛИ5) шамасымен багаланады.

Мониторингтiк зерттеулер мэлiметтерi Ацтебе цаласын Казацстанныц ластанган цалаларыныц бiрi екендiгiн керсетедi. 1992...2010 жылдары атмосфераныц ластану индекс шамасы 7,5...10,1 ц^райды (1-сурет). Суреттен формальдегид жэне азот диоксидтщ ц^рамы жогары байцалады [7].

2000 жылдан бастап Ацтебе цаласыныц атмосфералыц ауа жагдайыныц мониторингi арнайы зертханалармен цамтылган жэне ауаныц тYрлi аудандарында орналасцан 3 т^рацты орындарда жYргiзiледi: 1. 1 бацылау орны - Эуежай (метеоаудан мацайында);

* Ацтебе мемлекеттiк педагогикалыц институтыныц 108

2. 4 бацылау орны - Жещс дацгылы, 46 (б^рынгы санитарлыц-эпидемиологиялыц станция);

3. 5 бацылау орны - темiржол вокзалыныц ауданы, Ломоносов кешеш.

Жыл

Сур. 1. Ацтвбе цаласыныц атмосфералыц ауасыныц ластану индекстщ мэндер1 (1992...2011 жж.)

Атмосфералыц ауаныц ц^рамында шац, кYкiрт диоксидi, кемiртегi оксидi, азот диоксидi, формальдегид бар екендш аныцталды. Сынамалар тандамасы толыц емес багдарлама бойынша (тэулiгiне 3 рет - 07, 13, 19 сагат) 2 бацылау орнында, толыц багдарлама бойынша (терт реттiк 01, 07, 13, 19 сагат) - метеобекетте орналасцан 1 бацылау орнында жYргiзiледi.

Ауа сынамаларын тандаумен бiруацытта метеорологиялыц сипаттамалар: жел багыты жэне жылдамдыгы, ауа температурасы жэне ылгалдылыгы, атмосферадагы цоспалардыц шашылуын аныцтауга мYмкiндiк беретiн ауа райы жагдайы елшенедi [5].

2002...2010 жж. жеке ластау заттары бойынша бацылау мэлiметтерiне сэйкес АЛИ керрсеткiшiнде ец Yлкен Yлестi формальдегидтi (70...72 %) жэне азот диоксидш (13...15 %) ц^райды (2-сурет).

Сур. 2. Ацтвбе цаласындагы атмосфералыц ауаныц ластану децгеШтц кврсетк1штер1 (2002...2010 жж.). 1 - цалцымалы заттар, 2 - кук1рт диоксид1, 3 - квм1ртег1 оксид1, 4 - азот диоксид1, 5 - азот оксид1,

6 - формальдегид.

109

Осылай, 2010 жылы Ацтебе цаласындагы атмосфераныц ластану индексi (АЛИ5) 8,6 шамасын цурайды, бул кезде жылына орташа формальдегид шогырлануы 4,0 РШШ, азот диоксидi - 1,0 РШШ.

Элшенген заттардыц, кемiртегi оксидiнiн жэне ^юртсутегшщ ортажылдыц шогырланулары мYмкiн етiлген норма шектершде болады. Бiрреттiк шогырланулардан максималды формальдегид - 3,4 РШШ, елшенген заттар - 2,0 РШШ, азот диоксидi жэне кемiртек оксидi -1,2 РШШ, ^юрт сутегi - 1,0 РШШ мэндершен асады (1-кесте) [2].

Кесте 1

2009 ж. Ацтебе цаласыныц ауа бассейнiнiн ластануы

Коспалар атауы Орташа шогырлану Максималды шогырлану цоспалардыц РШШ-дан жогары шогырлануыныц цайталануы, %

мг/м3 РТТТТТТ-дан жогары мг/м3 РШШ-дан жогары

Калцымалы 0,04 0,3 1,0 2,0 0,4

заттар

Кемiртек оксидi 1,0 0,3 6,0 1,2 0,1

Азот диоксидi 0,04 1,0 0,10 1,2 0,1

КYкiртсутек 0,003 - 0,008 1,0 0

Формальдегид 0,012 4,0 0,120 3,4 0,1

Формальдегид - цалалыц атмосфералыц ауаныц ластануыныц жогаргы денгейiн аныцтайтын жэне цала халцыныц денсаулыгына жагымсыз эсер ететш заттардыц бiрi. Атмосфералыц ауаныц формальдегидпен ластануына цара металлургия, кэсшорын жылулыц электр станциялары, автокелiктер Yлкен Yлес цосады.

Азот оксидтерi адамныц биотYрлiлiгiне жэне денсаулыгына Yлкен цауш танытатын заттар ретiнде царастырылады, себебi олар Yш жолмен эсер етед1 Тура царым-цатынас арцылы, цышцыл жацбырлар кемегiмен жанама турде, озон жэне пероксиацетилнитраттар (ПАН) тYрiндегi тотыцтарды жасау жолымен. Азот тотыцтарыныц ауага келемдi шыгарулары кезiнде жарамсыз газды шыгаратын муржа шыгысында байцауга болатын цара цызыл газ жасалады. Тiрi агзалардыц азот тотыцтармен тiкелей царым-цатынасы оларга терiс эсер етедi. Атмосфералыц ауадагы азот тотыгыныц тYрлерi атмосфералыц ауада N02 жэне ^04 турацты цалыптарына кешедi жэне олар су буларымен езара эрекеттесуi кезiнде азот цышцылын цурайды жэне жерге цышцыл жацбырлар турлершде жауады. Цышцыл жацбырлар тYрiндегi азот оксидтерi цышцылдылыцты жогарлата отырып, есiмдiктерге елеулi нуцсан

110

келпредь Атмосферадагы азот оксидтерi кYштi тотыцтарды жасай отырып, фотохимиялыц реакцияларга цатысады, м^ныц взi цоймалжыц цабыцшаныц цозуына, вамдштердщ влуiне экеледi [6].

Ацтвбе цаласыныц атмосферасыныц ластануына непзп Yлес цосушылар внеркэсiптiк кэсiпорындар, цазандыцтар, автоквлiк пен ластаушы заттарды шыгарудыц ^йымдастырылмаган квздерi, соныц iшiнде КЩ (цатты т^рмыстыц цалдыцтар) полигондары, арналыц тазартпа гимараттарыныц лайлы аудандары, темiр-бетон внiмдерiн шыгару зауыты, асфальт-бетонды зауыттар жэне т.б. болып табылады. Ауаны жалпы ластаудагы б^л квздердщ эрбiреуiнiц цосатын Yлесi тYрлi кэсшорындардыц шыгарындыларын бiр-бiрiне взара цабаттастыру кезiндегi жою влшемi бойынша шыгарынды квздерiне байланысты взгередi.

Казiрri кезде Ацтвбе цаласыныц атмосфера жагдайына тигiзетiн елеулi эсерi бойынша жылу-энергиясымен цамтамасыз ететiн кэсшорындар цатарында «Ацтвбе ЖЭО» ЖАК айцындалады. Каланыц кэсiпорындарында орналасцан технологиялыц цазандыцтар атмосфераны ластаудыц аз цуатты квздерi болып табылады [3].

Жылу квздермц шыгарындылары толыгымен цолданылатын отын сапасымен аныцталады. Ацтвбе цаласыныц жылу квздермц цолданатын басты отын тYрлерi табиги жэне м^найга серiтес газ, мазут. Атмосферага жылу квздершц тYтiн ц^бырлары арцылы атмосферага твмендегiлер шыгарылады: азот диоксцщ, азот оксидi, квмiртегi оксцщ, кYкiрт диоксидi, мазутты кYл.

Атмосфераныц ластануына елеулi эсер ететiн внеркэсштш кэсiпорындар ц^рамына: «АХКЗ» АК, Ацтвбелш хром цосындылар зауыты, «Феррохром» АК, Ацтвбе ферроцорытпа зауыты, «Квктас-Актобе» ЖАК силикат зауыты, «КТП-Транс» ЖШС, «Жаца Элжан» ЖШС жармакомбинаты, «6мiрбек» ЖШС, «Стройдеталь» ЖШС, «МО-2» ЖШС, «ЭдемЬ> ЖШС, «Максимус» АК, «Ацтурбо» ЖШС, «Рамазан» ЖШС нанкомбинаты, «Ацтвбе-нан» ЖАК, «Сласти Актобе» кондитерлiк фабрикасы, «Асфальт» ЖШС локомотив депосы. бнеркэсш кэсшорындарыныц зиянды заттар сипаттамалары внеркэсштш вндiрiс сипатымен аныцталады. 3-суретте Ацтвбе цаласыныц атмосфералыц ауасыныц ластануы бершген [4].

Атмосферага шыгарылатын ластаушы заттар т1з1м (2-кесте). Шыгарындылардыц жYргiзiлген тYгендеуге сэйкес, внеркэсiп кэсiпорындарнан цала атмосферасына шыгарылатын зиянды заттардыц -56, соныц шшде цауiптiлiктiц бiрiншi сыныбы бойынша 4, екiншi - 15,

111

Yшiншi - 15, тeртшшi -5. Калган заттардыц адам жэне цоршаган орта Yшiн улылыгын багалауы кестеде келпршген жэне нацтылану Yстiнде, сондыцтан олар Yшiн багытталган цаушаз эсер децгейлерi (БКЭД) орнатылган. Мундай заттар - 17. Санитарлыц нормалармен ластаушы заттар TOiMi 2-кестесiнде келтiрiлген.

Сурет. 3. Ацтебе цаласыныц атмосфералыц ауасыныц ластануы [4].

Каланыц атмосфералыц ауасына шыгарылатын ластаушы заттар 17 жиынды топтарын, соныц iшiнде шац бойынша цосындыны бередi. БiрбаFытты эрекетi бар кейбiр заттардыц жиынды эсер нэтижесi атмосфералыц ауа ластануыныц цауiптi децгейлерiн экеледь

Кесте 2

Ластаушы заттар тiзiмi

Зат атауы

Максим. реттiк РШШ, мг/м3

Орта-

тэулiктiк РШШ, мг/м3

БКЭД,

мг/м3

К,ауттыжтщ б1р1нш1 сыныбы Хром (VI) (Хром алтывалентп) (хромныц YштотыFына цайта

есептеуде) - 0,0015

Бенз(а)пирен (3,4-Бензпирен) - 0,000001

(диВанадий-дiц пентоксидше есептеу

(шац) (Ванадий бестотыFы) - 0,002

112

Зат атауы

Максим. ретпк РШШ, мг/м3

Орта-

тэулiктiк

РШШ, мг/м3

БКЭДД,

мг/м3

Коргасын жэне оныц агзалыц емес цосындылары (цоргасынга цайта есептеуде)

К,ауттмктщ

Хлор

Агзалыц емес нашар еритiн фторидтер - (алюминий фторид^ кальций фторид^ натрий гексафторалюминат) Проп-2-ен-1-аль (Акролеин) Мыс (II) оксидi Никель оксидi

Азот(1У) оксид (Азот диоксидi) КYкiртсутегi

Жылу электр орталыцтарыныц мазутты кYлi Формальдегид

Марганец жэне оныц цосындылары Фторлы газтектi цосындылар -гидрофторид, кремний тетрафторид

Гидрохлорид (Хлорлы сутегi, Т^зды цышцыл) И2804 кYкiрт цышцылы молекуласы бойынша Азот цышцылы Жацсы еритiн агзалыц емес фторидтер - (натрий фторид^ натрий гексафторидi)

К,ауттмктщ 70 %-дан жогары кремний екi тотыгынан т^ратын агзалыц емес шац (динас жэне т.б.) Магний оксидi Кремнийдщ 20 %-дыц екiтотыFынан твмен агзалыц емес шац (доломит жэне т.б.) Дэндi шац (сацтау сацырауц^лацтары бойынша) Ксилол (о-, м-, п- изомерлер цоспасы) Ацетальдегид Темiр (II, III) оксидтерi Толуол

Кара квмiртегi (кYЙе)

0,001 0,0003

еюншг сыныбы

0,1

0,2 0,03

0,085 0,008

0,035 0,01

0,02

0,2

0,3 0,4

0,03

Yшiншi сыныбы 0,15 0,4 0,5

0,5

0,2 0,01

0,6 0,15

0,03

0,03 0,01 0,002 0,001 0,04

0,002 0,003 0,001

0,005

0,1

0,1 0,15

0,01

0,05 0,05 0,15

0,15

0,04 0,05

113

Максим. Орта- БКЭДД, мг/м3

Зат атауы ретпк РТТТТТТ, мг/м3 тэулiктiк РШШ, мг/м3

2-Метилбут-1, 3-диен (Изопрен) 0,5 - -

КYкiрт диоксидi (КYкiрт ангидрид^ 0,5 0,05 -

Агзалыц емес шац: 70...20 %

кремний екюксцщ (Шамот, Цемент

жэне т.б.) 0,3 0,1 -

Азот(П) оксид 0,4 0,06 -

Мырыш оксидi - 0,05 -

К,аутттктщ твртiншi сыныбы

С12-С19 шекп квмiрсутектерi

(РПК ерiткiшi - 265П жэне т.б.) 1 - -

Бензин (м^найлы, азкYкiрттi) 5 1,5 -

Квмiртегi оксидi 5 3 -

Аммиак 0,2 0,04 -

Натрий гидроксидi (натрий

гидрототыгы, улы натр, кYЙдiргiш

сода) - - 0,01

Кальций оксидi (свндiрiлмеген эк) - - 0,3

натрий карбонаты - 49 %; аммоний

сульфаты - 49 %; натрий

нитропруссидi - 2 % - - 0,04

Ванадий шацы (ванадий - 71,1 %,

алюминий - 25,9 %) - - 0,005

Агаш текп шац - - 0,5

Абразивт шац - - 0,04

Кальций карбид - - 0,3

С1-С5 шекп квмiрсутектер цоспасы - - 50

Метан - - 50

С6-С10 шекп квмiрсутектер цоспасы - - 30

Жермай - - 1,2

Минералды м^найлы май - - 0,05

Эмульсиялы цоспа: су - 97,6 %,

натрий нитрит - 0,2 %, кальцийлi

сода - 0,2 %, минералды май - 2 % - - 0,05

Орныцтыргыш - - 0,04

Нитролотриметилентрис

(фосфонды) цышцылы - - 0,03

9, 10 - Антрацендинон (9, 10 -

Антрахинон) - - 0,02

Yшваленттi хром цосындылары 0,01

БЦЭД - багытталган щутЫз эсер децгейлерi.

Кауштшктщ бiрiншi жэне екiншi санатына жататын ластаушы заттар шыгарындылары елеулi цауiшiлiк танытады, Актвбе цаласындагы кэсшорындар

114

шыгарындыларындагы мундай заттар ecenTeMeci сэйкесiнше 8 жэне 7. Жиырма

ластаушы заттардьщ ;ауштшк коэффициентi 1-ден аз емес [1].

Ацтвбе цаласынъщ цоршаган ортасынъщ экологиялыц ахуалы

келесыерд! сипаттауы цажет:

1. Азот диоксидi мен формальдегид ;аладагы атмосфералы; ауаныц ластану децгешне эсер ететiн басты элементтер болып табылады, шамалы дэрежеде эсер ететш элементтер - бенз(а)пирен. ^зп-;ыс;ы кезецде оларга шац (елшенген заттар) ;осылады;

2. Атмосфералы; ауаныц «^з-;ыс» тексеру нэтижелерi бойынша ластануыныц айтарлы;тай жогары децгейi ;аланыц батыс (енеркэсiптiк) жэне орталы; (ескi ;ала ауданы, Заречный ;ыстагыныц C0лтYCтiк белiгi) белiктерiне сипатты, мунда атмофераныц ластануыныц кешендi индекс мэндерi ластанудыц кYштi децгейiне жетедц

3. Каланыц К^аргалы, Тургындар ;онысы, Заречный сия;ты шыгыс аудандары атмосфералы; ауаныц «кектем-жаз» жэне «^з-;ыс» кезецдершдеп ластануыныц элсiз децгейiмен сипатталады;

4. Формальдегид жэне азот диоксид атмосфералы; ауаныц айтарлы;тай ластаушысы болып табылады, формальдегидтщ ортатэулiктiк шогырлануы кектем-жазгы кезецдершде ;аланыц батыс белiгiнде жэне тургындар ;алашыгы ауданында РШШ-ныц 3-тен 5-ке дейiнгi мэндерiне жэне ^з-;ыс кезецдершде 9-га дейiнгi мэнге жетедi;

5. Азот диоксцщ бойынша РШШ-ныц жогары мэндерi ;аланыц батыс белiгiнде кектем-жазгы кезецде - 12 РТТТТТТ жэне ^з-;ыс кезендерiнде 4,7 РШШ мэнiне жетедi;

6. Шацныц (елшенген заттар) жогары мэндерi ортатэулiктiк шогырланулары 12,3 РШШ жету кезiндегi ^з-;ыс кезендерiнде бай;алады;

7. А;тебе ;аласы аумагы табиги орталармен, ец алдымен ауаныц басым ластаушы заттардыц (бенз(а)пирен, кемiрсутектер, озон, ;оргасын жэне т.б.) айтарлы;тай кец спектрш ;алыптастырумен, терец кешендi зертеулерш, сонымен ;атар халы;тыц экологиялы; ахуалы мен денсаулыгыныц ;азiргi мониторингтiк зерттеулерш жYргiзу ;ажет;

8. Каладагы ауа бассейншщ ластануыныц басты себептерi -технологиялы; процестердiц жетiлмегендiгi, енеркэсiптiк кэсшорындар мен ;азанды;тарда тазартпа ;ондыргыларыныц болмауы жэне тиiмсiз пайдаланылуы, санитарлы-;оргау зоналарыныц

115

жеткшкшз квгалдануы, квлiктер мен жеке т^ргын YЙ секторларыныц ластаушы заттар шыгарындылары;

9. Ацтвбе цаласында ауаныц ластануын бацылау орындары (ЛБО) жеткiлiксiз, сондыцтан АЛИ мэндерiмен аныцталатын атмосфераныц жерге жацын цабатыныц ластану децгейлерi шынайы емес, себебi аталган кврсеткiш цаладагы ЛБО жагдайы мен санына тшелей тэуелдi. Сонымен цатар цалыптасцан ЛБО ортаныц ластану кврсеткiштерiн автоматты влшеу цондыргыларымен цамтылмаган жэне аныцталатын басым химиялыц элементтердiц жеткiлiксiз тiзiмi ^шырасады;

10. Калада квлiк саныныц артуына байланысты эсер ету мэселесi жэне оны шешу багдарламасы шешiлмей жатыр. Жол желю оцтайландыруды цажет етедi, электр квлтнщ, эсiресе трамвайдыц дамымауы байцалады. Квптеген iрi еуропалыц цалаларда трамвайлыц цатынас кец пайдаланылады. Казiргi трамвайлардыц цолданылуы бар сауатты жобаланган трамвайлыц желi бiрцатар экологиялыц, элеуметтiк-экономикалыц, мэдени жэне басца да мэселелердi шешуге мYмкiндiк бередi;

11. Калада жасыл всiмдiктердiц айтарлыцтай аландары бар, бiрац квгалдандырудыц дамуына жасыл алацдарга жауапты адамдар мен жеке меншiк иелершщ мекемелiк бытыраццылыгы жэне жасыл вшмдштердщ дендрологиялыц ц^рамыныц ойластырылмауы кедергi кел^редь Тогайлардыц тYрлерiн жэне цаланы квгалдандырудыц тиiмдi жYЙесiн аныцтау мен орналастыру орындарын тиiмдi тацдау мацсатында цаланыц дендрологиялыц атласын жетiлдiру.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Анализ состояния окружающей среды. Выявление социально-экономических факторов и условий, оказывающих воздействие на загрязнение атмосферного воздуха - Астана, 2010. - С. 37-40 - Руководитель проекта А.Г. Богданович.

2. Изучение загрязнения природной среды и районирование территории города Актобе по уровню экологической напряженности: Отчет -Актобе, 2010. - С. 73-76 - Руководитель проекта Г.В. Федоров.

3. Методические рекомендации по проведению комплексных обслужи-ваний и оценки загрязнения природной среды в районах, подверженных интенсивному антропогенному воздействию / Под ред. М.Ж. Бур-либаева. - Астана: Каганат, 2003. - 32 с.

116

4. Научно-методическое обеспечение и разработка программ перехода к устойчивому развитию: Разработка сводного проекта нормативов предельно допустимых эмиссий (выбросов) в атмосферу г. Актобе - Ал-маты, 2008. - С. 69-75 - Руководитель проекта А.А. Корчевский

5. Охрана окружающей среды и устойчивое развитие Казахстана. Статистический сборник / Под ред. А. Смаилова - Астана, 2009. - С. 25-26.

6. Сетко Н.П., Альмурзаева С.И., Лимешкина Е.С., Яковлева Н.А., Федоров Г.В. Экологическая характеристика состояния окружающей среды на территории промышленного комплекса города Актобе (Казахстан) // Известия Самарского научного центра Российской академии наук. -2012. - Т. 14. № 5(3). - С. 638-640.

7. Экологическое районирование территории Актюбинской области и входящих в нее эколого-географических районов: Отчет о НИР / ОАО «АктюбНИГРИ» 2 части. - Актобе, 2004. - С. 23-26.

Поступила 11.12.2012 Канд. геогр. наук А.М. Сергеева

ОЦЕНКА ЗАГРЯЗНЕНИЯ АТМОСФЕРНОГО ВОЗДУХА ГОРОДА АКТОБЕ

В статье дана оценка загрязнения атмосферного воздуха города Актобе. В городе Актобе кроме традиционных загрязняющих веществ - пыли формальдегида, диоксида серы, оксида углерода, диоксида азота, бенз(а)пирена, в воздухе определили свинец и хром. В статье приведены необходимые предложения, для улучшения экологической обстановки окружающей среды города.

117