CC BY
12БИОЛОГИЯ ПОЧВ
УДК 631.45
^озыбаева Ф.Е., 2Даутбаева К.Э., 2Донов Ж., 2Байсултанов А.
ТАУ ЕТЕГ1НДЕГ1 KYHHPT ЦАРА ЦОНЫР ТОПЫРАЦТАРДАГЫ САУЫТТЫ КЕНЕЛЕР МЕН АЯКК¥ЙРЬЩТЫЛАРДЫН, САНДЫЦ ЖЭНЕ САПАЛЫЦ Ц¥РАМЫ
19.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060 Алматы, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Цазацстан,
e-mail: farida_kozybaeva@mail. ru 2эл-Фараби атындагы К,азак, ¥лттыц Университету 050040 Алматы, эл-Фараби дацгылы, 71, Цазацстан Аннотация. Микроартроподтардьщ фауналы; курамы, саны мен топырак;та жайгасуы тэжiрибе нуск;алары боиынша бiркелкi емес, ете аз мелшерде кездеседi. Саны боиынша да, туысты; курамы бойынша да сауытты кенелер - Oribatei басым жагдайга ие, Collembola сирек жэне бiрлi жарымды мелшерде кездеседь Микроартроподтар ылгал сYЙгiш жануарлар.
ТYйiндi свздер: микроартроподтар, сауытты кенелер, ая;;уйры;тылар.
К1Р1СПЕ
Алматы облысы 1ле Алатауыныц етегiндегi топыра;тар суармалы егiстiкте паидаланылады. Топыра;тын беткi ;унарлы ;абаттары жыртылып, топыра;тын астыцгы ;абаттарымен немесе теменп кемiлген ;абаттарымен араласып кетедi. Куцпрт ;ара ;оцыр топыра;тардын курылымдылыгы темен, цурылымды; агрегаттары суга тезiмсiз жэне суарган кезде тез бузылады. Сонды;тан, осы жерлерде топыра; кунарлылыгынын темен-деуiне экеледi.
Бiздiц зерттеу нысанымыз Алматы облысы Карасаи ауданы ^аинар кентiнiц мацындагы суармалы кYЦгiрт ;ара кщыр топыра;тарда суарудыц эр тYрлi тэсiлдерiнде жэне бйокемiрдi мелиорант ретшде паидалануда микрозоофаунанын индикаторлы; релiн зерттеу болды.
Топыра;тын жануарлар элемi езшщ тYрлiк ;урамы боиынша алуан тYрлi болып келедi, ал олардын биомассасы Жердегi бYкiл жан-уарлардын массасынан бiршама асып тYседi. Ен кеп кездесетт буын-ая;тылар тобы, олардын бурын гылымга белгiсiз болган жана тYрлерi ашылуда. Буыная;тылардын iшiнде ен кен таралган буна;денелыер класы, олардын Yлесiне барлы; тYрлердiн
70 %-ы тиедi. Ересек бунакденелыер жэне олардын дернэсiлдерi топыра;тардын барлы; типтерiнiн тура;ты мекендеушiлерi болып табылады. Бiрлестiктегi барлы; тiрi агзалардын эр алуан топтарымен бiрге олар топыра;тын кунарлылыгына себеп болатын, топыра;тагы биоло-гиялы; YPДiстердiн тура;ты тепе-тендiгiн ;амтамасыз етуге ;абыетп. Топыра;тын бiр шаршы метршде екi мыннан астам iрi топыра; омырт;асыздары тiршiлiк етедi [1]. Топыра;тын тYИiршiктi болуынын езi топыра; жануарларынын ;ызметше тiкелеИ баиланысты. Топыра;та мекен ететш омырт;асыздар кешенiнде органикалы; ;алды;тармен ;оректе-нетiн сапрофагтар жалпы зоомассанын 80 %-дан астамын кураиды. 0з iшегi ар;ылы есiмдiк жэне топыра; ;алды;тарын еткiзе отырып, сапрофагтар олардын механикалы; ыдырауын жYзеге асырады жэне минералды массамен араластырады. Олар топыра;тын ;ара шiрiндi ;абатынын тYзiлуiне гана ;атысып кримаиды. Сондаи-а;, топыра; кесюш боиынша органикалы; заттардын жаигасуында да Yлкен рел ат;арады. Кептеген топыра; жануарлары органикалы; крректж заттармен бiрге
шекте цоректщ Yгiлуiне кeмектесетiн топырацтын минералды бeлiктерiн де жутады. Шубалшандардын, типулид-тердiц жэне iрiрек топырац жануарларынын шегшде, сондаи-ац усагырац жануарлар - энхитреидтер, коллемболалар шегшде топырацтын минералды белжтершщ органикалыц заттармен араласуы жYредi, нэтиже-сiнде eсiмдiктiн тамырына минералдыц цоректiк элементтердiн тYсуiне ен онтаилы жагдаи, eсiмдiк Yшiн цолаилы топырац аэрациясы мен онын су режимш цамтамасыз ететiн суга берiк цурылымдыц бeлiктер тYзiледi [2]. Коллемболалар жэне аяццуирыцтылар кешенiнiн цурылымы топырац-экологиялыц жэне климаттыц факторлардын ерекшелiктерiн жацсы кeрсетедi. Коллемболалардын кeптеген тYрлерi белгШ бiр биотоптарга немесе микростацияларга уштастырылган, сондыцтан аяццуирыцтыларды
топырац жэне eсiмдiк жамылгы-ларынын цалыптасуын, органикалыц цалдыцтардын ыдырауын зерттеген кезде индикатор ретшде паидала-нылануга болады.
Жумыстын мацсаты: Топырац цасиеттерше жэне онын цунарлы-лыгына, топырац жануарларынын сандыц жэне сапалыц кeрсеткiштерiне биокeмiрдiн эсерiнiн тиiмдiлiгiн зерттеу.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Алматы облысы Карасаи ауданы ^аинар кентiнiн манындагы ^азац картоп жэне кeкeнiс шаруашылыгы гылыми-зерттеу институтынын егiстiк жерiнде орналасцан ^азац топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институтынын тэжiрибелiк аланшасы. 1ле Алатауынын етегiндегi топырацтын беткi цунарлы цабаттары жыртылып, топырацтын астьщгы цабаттарымен немесе тeменгi кeмiлген цабаттарымен араласып кетедi. Тэжiрибе нусцалары тамшылатып, спринклерлж суару жагдаиында бацылау, биокeмiр енпзыген нусцалардын турады.
Зерттеу эдiстерi:
Материалдарды аныцтап, есептеу Yшiн К.Э.Даутбаеванын жетекшШпмен «Определитель насекомых Евро-пеискои части СССР» [3] аныцталды.
Ал кенелердi Буланова -Захваткинанын «Панцирные клещи и орибатиды» кiтаптары цолданылды [4].
Сонын iшiнде царастырып отырганымыз сауытты кенелер мен аяццуирыцтылар, себебi оларды гана эклектор эдiсiмен бeлiп алуга болады.
Эр нусцанын 0-5 см, 5-10 см цабаттарынан топырац Yлгiлерi алынып, зерттелдi. Топырац Yлгiлерiн алу барысында кездескен мезафаунаны жинау цолмен eндеу эдiсiмен жYргiзiлдi. Ал микрофаунаны зерттеуге арналган топырац Yлгiлерiн зерттеу Yшiн Берлезе - Туллгрен термоэклек-торы эдiсi цолданылды.
Мезофаунаны есепке алу Yшiн 0,25 шаршы метр аудандагы топырац Yлгiсiн цолмен бeлшектеу эдiсiн паидаландыц. Мезофауна eкiлдерiнiн дернэсыдерш 70°С спиртте жиналды, ал ересек бунацденелiлердi цагаз цорапшаларга жинап, эрцаисысына этикетка жазылды.
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
Зерттеу жYргiзiлген жер картоп жэне ^^шс шаруашылыгы институтынын тэжiрибе аланы. 2012 жылы ауданы 30 м2 жерге топырацтын ылгалы мен цунарлы-лыгын сацтауга биокeмiрдiн эсерiн зерттеу Yшiн биокeмiр енгiзiлген. Осы телiм органикалыц материал ретiнде биокeмiрдiн топырацтын тYИiртпек-тiлiгiн тYзуiне эсерiн зерттеу нысаны болып табылады. Осы жер телiмiнде кeкeнiс егiс аиналымында ауыл шаруашылыгы дацылдарын суару жагдаиында топырацтын генетика-лыц цабаттары боиынша биокeмiрдiн жаигасуын аицындау мацсатында цазба-шунцыр цазылды.
^азба-шун^р тэжiрибе тель мiнде биiктiгi 40-95 см, жамылгысы 100 % арпа епсппнщ астында ;азылды. Телiмнiц топырагына биокeмiр енгiзiлген, спринклерлiк сyарy жагдаИында (1-сурет).
Сyрет 1 - ^^зба-шун^р Апах 0-15 см - кун,пр-с¥р, ылгалданган, кесект^унта;™, к^мбал-шы; борпылда; тeменге ;араИ тыгыздалган, жар;ылдаган кристалдары бар кесектер, тамырлар мен тамыр тYкшелерi кeп, келесi ;абат;а exyi тYсi мен жаИласyы боиынша аны; баи;алады.
Вподпах15-35 см - сур, жу;а а;шыл-кyба тYстi ;атпарлармен, дым;ыл, тыгыз, кесектьжанга;ты ;абатты бeлшектерге ыдыраиды, уса; ^ысты, ;умбалшы;, кеи жерлерде тамыр тYктерi кeп, кеи жерлерде жо;, топыра; кесектерiнiн бетшде кYHгiрт тYстi пленка, мYмкiн, бул сiнiрiлген биокeмiр шыгар, сондаИ-а; жар;ылдаган кристалдар кездеседi, шыны кiрмелерi кездесед^ ;абат боиынша ;урттардын iздерi кездесед^ онда биокeмiр бeлшектерi бар, копролиттер бар, топыра;
насекомдарынын iздерi бар, ;иыршы; тас кездеседi, келесi ;абат;а eтyi тYсi боиынша аИ;ын, 6y^ кескiн боиынша туз ;ыш;ылынан ^тршид^
В1 35-58 см - ашы;-сур, ;оныр;аи-;уба, дым;ыл, тыгыздалган, ;умбал-шы;, ^ысты, кесектьжанга;ты-унта;ты, жар;ылдаган кристалдар, мYмкiн карбонатты жана тYзiлiмдер, сары тYстi да;тар, тiрi жэне шiрiген
тамырлар кездеседi, копролиттерге жэне ;ара тYстi топыра;тарга толы шдер кeп, мYмкiн бул биокeмiр шыгар, келесi ;абат;а eтyi тYсi мен жаИгасуы боиынша аИ;ын.
ВС 58-80 см - ;оныр;аи-;уба кYHгiрт сур да;тармен, ;урттардын ;азган iздерi боиынша дым;ыл, онша тыгыздалмаган, ^ысты, жанга;ты-унта;ты, кесектiн сынган жерi боиынша жалтыраган кристалдар, жiнiшке тамыр тYктерi кeп, ;урттардын ;азган iздерi топыра;;а толы, келесi ;абат;а eтyi туа жэне карбонатты жана тYзiлiмдерi боиынша аны; баИ;алады.
80-100 см бастап - ;оныр;аи-;уба, дым;ыл, тыгыздалган, уса; ;уысты, кесектi-yнтакты, кеи жерлерде ^н^рт да;тар, тамыршалар мен тамырлар кездесед^ унта;, сызатты карбонатты жана тузшдыер, санырау;ула; мицелиИлерi кездеседi, ;иыршы; тас, келесi ;абат;а eтyi тYсi мен карбонаттылыгы боИынша аны; баИ;алады.
Ск 100-130 см - ;оныр;аИ-;уба, дым;ыл, тыгыздалган, жанга;ты-унта;ты, ауыр ;умбалшы;, уса; ;уысты, кесектiн сынган жерiнде кристалдар жалтыры баИ;алады, шiрiген тамырлар кездеседi, eрнек тYрiнде карбонаттар кездесед^ туз ;ыш;ылынан ;ар;ынды гатршид^
2-;азба-шун;ыр 1-;азба шун;ырдан батыс багыт;а ;араИ 17 м ^шв^ь^а биокeмiрсiз спринклерлiк суарудын ба;ылау нус;асында ;азылды (2-сурет).
Сурет 2 - 2-;азба-шун;ыр
Апах 0-23 см - KY^ipT^yp, дым;ыл, аздап тыгыздалган, кесекть TYЙipшiктi-yнтaкты, кyмбaлшык, та-мыp TYKшелеpi кездеседi, кypттapдын ;азган iздеpi, жayын кypтынын копpолиттеpi Ken, ;йыpшы; тас, келесi ;абат;а eтyi жaйлaсyы бойынша ай;ын.
Вподпах 23-54 см - KYHгipт-сyp, кей
жеpлеpде ;уба TYстi алалы; бай;алады, дым;ыл, тыгыз, кесектеpде жалтыфаган кpистaлдap, кесектi TYЙipтnектеpге ыдыpayы ;йын, уса; ^ысты, тaмыp TYKтеpi мен тамьф-шaлap, шipiген тaмыp ;aлды;тapы, нaсекомдapдын ;азган жолдapы, коnpолйттеpге толы жолдap кездеседi, туз ;ыш;ылынан кenipшйдi, келес ;абат;а eтyi жайласуы бойынша ай;ын.
В1 54-84 см - сyp pендi ;оныp;aй TYстi, дым;ыл, онша тыгыз емес, ;умбалшы;, бйогендi ;абат, KYHripT тiлiмдi aFындapдaн алалы; аны; бай;алады, нaсекомдapдын, шубал-шaндapдын, дала тышкaндapдын ;азган жолы кen, бул жолдap KYHripT TYстi тоnыpa;;a толы, кenipшйдi (10 % HCl), келеа ;абат;а eTyi TYсi мен жайласуы бойынша ай;ын.
84-120 см - куба-пр^ф, дым;ыл, та^^фа;, кесектi-yнтaкты, уса; куысты, кесектеpде жалтыфаган кpйстaлдap, бipлi жapымды жана тaмыp TYKшелеpi, кескш бойынша
шyбaлшaндapдын казган жолдapы бай;алады, нaсекомдapдын iндеpi, сызы; TYpiнде кapбонaтты жана TYзiлiмдеp, дйaметpi 3-10 см Tarrap кездеседi, туз кыш;ылынан кapкынды кenipшйдi, кедесi ;абат;а eTyi жайласуы бойынша ай;ын.
120-170 см - куба tyctí, дым;ыл, тыгыздалган, кесектi-боpnылдaктay, ayыp кумбалшы;, бipлi жapымды тамыф TYKтеpi кездеседi, сызат, унта;, жалган мйцелйй TYpiнде кapбонaтты TYзiлiмдеp, нaсекомдap iндеpi кen, кapкынды кenipшйдi.
Tay етепндеп KYHripT-;apa коныp тоnыpaктapдын бастап;ы жагдайын кeкeнiс айналымында уза; уа;ыт болган aгpолaндшaфтapдын тоnыpaк-тapымен салыстыфып, сйпаттау Yшiн тын жеpде ;азба шyнкыp ;азылды.
3-кaзбa-шyнкыp тэжipйбе
аланшасынан жоFapы батыс;а кapaй 100 м жеpде жазы; аланшада ;азылды. Шeптеpдiн бйiктiгi 20-50 см, 9p TYpлi шenтесiн-дэндi да;ылды, асты; тyкымдaстap басым, eсiмдiк жамылгысы 100 %. Тещз денгейiнен 800-1019 м, тау етепндеп айма;™; KYHгipт ;apa коныp топыpaк (3-сypет).
Сypет 3 - З^азба-шун^Ф Ад 0-35 см - 0-2 см жа;сы кepiнетiн шым ;абат, женiл кaбaттapFa бeлiнедi жэне кесыед^
2-35 см - KYHгipт-сyp, дым;ыл, аздап тыгыздалган, кесектi-TYЙipшiктi-унта;ты, ;умбалшы;, тaмыpлap eткен, тaмыp жолдapы гап, шipiген жэне жapтылaй шipiген тaмыpлap, тaмыpлapдa зендеp кездеседi, Kоныздapдын деpнэсiлдеpi, ;уба TYстi коnpолйттеp кездеседi, кapкынды кenipшйдi, келесi ;абат;а eTyi ty^ мен жайласуы бойынша ай;ын бай;алады.
В 35-70 см - сyp-кyбa TYстi, дым;ыл, аздап тыгыздалган, уса; ;уысты, кесектi, ;умбалшы;, тaмыpлap мен Yлкен тaмыpлap eте кen, кypттapдын ;азган жолдapы кen, кapкынды кenipшйдi, келесi ;абат;а eTyi бipтiндеn.
ВС 70-99 см - цонырцаи рендi цуба тYстi, дымцыл, тыгыз, жангацты -кесектi, усац цуысты, ауыр цумбалшыц, шiрiген тамырлар кeп, цазылган iндер мен цурттар цазган жолда борпылдац жэне тYсi боиынша ^н^рт, сондацтан цабатта алалыц тYзедi, сызат тYрiнде карбонатты жана тYзiлiмдер, царцынды кeпiршидi, келесi цабатца eтуi бiртiндеп.
С 99-130 см - ;оцыр;ай ревдi к^ба тYCтi, дым;ыл, тыгыздау, ;уысты, та;ташалы-жацга;ты, эсер еткенде ^нта;ты, ;абаттыц кескiнi бойынша тамырлар мен тiрi тамыр тYкшелерi кездеседi, диаметрi 10 см iндер, ^нта; немесе сызат тYрiндегi карбонаттар, бYкiл кескш биогендi, ;ар;ынды квпiршидi.
Тэжiрибе телiмдерiнде мелиорант ретiнде биокeмiр цолданылды. Инновациялыц технологиялар бiрмез-гiлде элем боиынша епстж жерлердiн 84 паиызы ушыраган жергiлiктi топырацтардын деградациясынын денгеИiн азаита отырып, кeмiртегiнi атмосферадан мындаган жылдарга жоюды цамтамасыз ете алады. Отын ретшде паидаланылатын кeмiрден eзгешелiгi, биокeмiр ауыл шаруашы-лыгында топырацца мелиорант ретшде паидаланылады. Ол топы-рацтардан цоректж элементтердiн шаиылуын болдырмаиды, сондаи-ац жануарлар мен eсiмдiктердiн цатысуымен кешен тYзетiн
топырацтагы микроагзалардын саны-на, цурамына жэне белсендiлiгiне жагымды эсер етед^ Биокeмiрдiн ыдырауына бiрнеше мындаган жылдарга деИiн уацыт кетедi, сондыцтан топырацта узац уацыт эрекет етед^ Биокeмiрдiн сiнiру цабiлетi жогары, топырацта кeмiртегiнi, суды сацтаиды. ТынаИт-цыштарды цолданудын цажеттiлiгiн азаита отырып, азот, фосфор, кальции жэне ^^рт сияцты eсiмдiк Yшiн цажеттi элементтердiн шаиылуын
азаитады, бул топырацтын цунар-лылыгын арттырады жэне
жылыжаилыц газдардын шыгары-лымын болдырмауга цатысады. Биоeмiр топырацтагы мекендеИтiн жэне eсiмдiк цалдыцтарынын ыдырау жэне заттардын минерализациялану Yрдiсiне цатысатын микроагзалар мен топырац микроартроподтарынын мекен ету ортасы болып табылады. Биокeмiр топырацтагы рН денгешне де эсер етедi. Крректж элементтердщ eсiмдiкке цол жетiмдiлiгiн арттырумен цатар, ол eсiмдiктi уытты химиялыц элементтерден цоргаИды
Суарудын эр тYрлi жагдаИ-ларында топырацца биологиялыц кeмiрдi енпзу барлыц дацылдар боИынша ылгалды сацтаИды. Тамшылатып жэне спринклерлiк суару кезшде кeктем жэне жаз аИларында тэжiрибе телiмдерiнiн топырац-тарынын кeлемдiк массасынын мэнi тeмен, кYзге цараИ суару кезшде лессиваж YPДiсi салдарынан галемдж масса артады. Эр тYрлi суару жагдаИында топырацты цургац кYИде елеуштен eткiзген кезде >10 мм топырац агрегаттары ен кeп мeлшердi цураИды. Тэжiрибенiн барлыц нусцаларында макро жэне микро-агрегаттарга цараганда топырацтын мезагрегаттары кeбiрек. Биологиялыц кeмiр енгiзiлген нусцада тамшылатып суаруда топырацтын агрегаттыц жагдаИыньщ цурылымдыц коэффициент eте жацсы. Гумустын мeлшерi боИынша биологиялыц кeмiр енгiзiлген нусца eзгешеленедi. Тэжiрибе телiмiнiн топырацтары азот цорепмен аз цамтамасыз етiлген, калиИмен цамтамасыз етыген. Кeкeнiс дацылдарын биометриялыц eлшеу биологиялыц кeмiр енгiзiлген нусцада жацсы нэтижелер берд^
2015 жылы топырац Yлгiлерiнен табылган микроартроподтар саны 12, олардын 8-i алты туцымдастарга жататын Shehribates, Zygoribatula,
ОпЬаШШ, SuctobeIba, Oppia, GaIumna, NоШг^, Ве1Ьа туыстарынын еюлдер^ Коллемболалардын екi ту;ымдаск;а жататын ^о^та, Podura, FoIsomia, ОпусМшш туыстарынын екыдер^ Зерттелетш телiмдерде жалпы алганда микроартроподтар саны аз. Солай бола турса да, микроартроподтардын арасында сауытты кенелер басым кездеседi, олардын iшiнде саны бойынша SheIoribates жэне ZygoribatuIa
Зерттелген телiмдерде кол-лемболалар саны бойынша аз мелшерде табылды жэне ^о^та; FoIsomia; ОпусМш^ туыстарынын екiлдерi кездеседi.
Спринклерлж суарудын ба;ылау нус;асында сауытты кенелер мен аяк;к;уйрык;тылар (СоПетЬоШ) жо;тын ;асы, тек коллемболалардын ОпусЫurus, туысынын екiлдерi бiрлi-жарымды кездеседi.
Спринклерлж суарудын био-кемiр енгiзiлген нус;асында сауытты кенелердiн 8 туысынын: SheIoribates, ZygoribatuIa, ОпЬаШШ, SuctobeIba, Oppia, GaIumna, ЫоШгш, ВеЬа екiлдерi жэне коллемболалардын 4 туысынын: ^о^та; Podura; FoIsomia; ОпусЫтг^ екiлдерi кездесед^
туыстарынын екiлдерi басым. ОпЬаШа, GaIumna, ВеЬа екiлдерi аз кездесед^
Спринклерлiк суару нус;асында сауытты кенелердiн саны тамшылатып суару нус;асына ;араганда жалпы санынын аздыгымен жэне жаи-гасуымен езгешелендi. Ба;ылау нус;асында жэне биокемiр енгiзiлген нус;ада Oribatеi саны 53,3 % жэне 48,7 % ;ураиды (Сурет 4).
SheIoribates жэне ZygoribatuIa туысынын екiлдерi саны боиынша басым жагдаига ие. ^алган екiлдерiнiн саны ете аз.
Зерттелген тэжiрибе нус;а-ларында микроартроподтардын жалпы санынын 72,0 %-ын Oribatеi жэне 27,9 %-ын СоПетЬоШ курацды (Сурет 5). Микроартроподтар ылгал сYИгiш жануарлар. Аима;ты; кYHгiрт ;ара ;оныр топыра;тарда (суарылмаитын тын жер) микроартроподтар екiлi 0-5, 5-10 см ;абатта мYлдем табылмады. Микроартроподтр ылгал сYИгiш жэндiктер, топыра; бетi кебе бастаганда, олар топыра;тын теменгi ылгалды ;абатына жылжып кетед^ жогаргы ;абаттарда кездеспеуiн осыдан тYсiндiруге болады.
Сурет 4 - Сауытты кенелер мелшерi
Сурет 5 - Зерттелетш нысандагы сауытты кенелер мен аяццуйрыцтылардыц пайыздыц мелшер^ %
Oribatеi басым болу себеб^ оныц тыгыз хитин кутикулалы жабыныньщ болуынан, всiмдiк жэне жануарлар цалдыцтарын ыдыратуга белсендi цатысатын кез келген сыртцы орта жагдайларына бейiмделушiлiк цабшет-тiлiгiмен айцындалады.
ЦОРЫТЫНДЫ
Зерттеулердiц керсетуi бойынша спрйнклерлiк суаруда бйокемiр енпзыген нусцада бацылау нусца-сымен салыстырганда ылгал елеулi мелшерде молырац. Спрйнклерлж суару кезiнде кектем жэне жаз айларында тэжiрйбе телiмдерiнiц топырацтарыныц келемдж масса-сыныц мэнi темен, кузге царай суару кезiнде лессйваж урд^ салдарынан келемдiк масса артады.
Эр тYрлi суару жагдайында топырацты цургац кYЙде елеуiштен еткiзген кезде >10 мм топырац агрегаттары ец кеп мелшердi цурайды. Тэжiрйбенiц барлыц нусцаларында макро жэне мйкроагре-гаттарга цараганда топырацтыц мезагрегаттары кебiрек. Бйологйялыц кемiр енгiзiлген нусцада спрйнклерлж суаруда топырацтыц агрегаттыц жагдайыныц тYЙiртпек-тiктiк коэффйЦйентi жацсы.
Гумустыц мелшерi бойынша бйологйялыц кемiр енгiзiлген нусца езгешеленедi. Тэжiрйбе телiмiнiц топырацтары азот цорепмен аз
цамтамасыз етiлген, калйймен цам-тамасыз етiлген. Кекенiс дацылдарын бйометрйялыц елшеу бйологйялыц кемiр енпзыген нусцада жацсы нэтйжелер бердi.
Спрйнклерлж суару нусцасында сауытты кенелердiц саны жалпы саныныц аздыгымен жэне жайга-суымен езгешелендi. Бацылау нусцасында жэне биокемiр енгiзiлген нусцада Oribatеi саны 51,3 % жэне 48,7 % цурайды.
^зде спрйнклерлiк суарудыц бйокемiр енгiзiлген нусцасында сауытты кенелердщ 8 туысыныц: Sheloribates, Zygoribatula, ОпЬаШШ, Suctobelba, Oppia, Galumna, Nothrus, Ве1Ьа екiлдерi жэне коллем-болалардыц 4 туысыныц: ^о^та; Podura; Folsomia; ОпусМшш екiлдерi кездесед^
Sheloribates жэне Zygoribatula туысыныц екiлдерi саны бойынша басым жагдайга йе. ^алган екiлдерiнiц саны ете аз.
Зерттелген тэжiрибе нусцала-рында мйкроартроподтардыц жалпы саныныц 72,0 %-ын Oribatеi жэне 27,9 %-ын Со11етЬо1а цурайды.
Мйкроартроподтардыц фауна-лыц цурамы, саны мен топырацта жайгасуы тэжiрйбе нусцалары бойынша бiркелкi емес, ете аз мелшерде кездесед^ Саны бойынша да, туыстыц цурамы бойынша да
сауытты кенелер - Oribatei басым жагдайга ие, Collembola сирек жэне бiрлi жарымды мелшерде кездеседi. Тыц жердеп кYЦгiрт цара цон,ыр топырацтарда микроартроподтар 0-5, 5-10 см цабатта мYлдем кездеспейдi. Микроартроподтар ылгал сYЙгiш
жануарлар, топырац бетi цургаи бастаган кезде олар бiртiндеп ылгал кебiрек цабаттарга цараи ыгыса бастаиды. Тек мезофаунадан цоцыздар, улулар мен кенелер (солдатик) кездесед^
ПАИДАЛАНЬ^АН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Гиляров А.М. Индекс разнообразия и экологическая сукцессия // Журнал общ. биологии. - 1969. - Т. 30. - № 6. - С. 652 - 657.
2 Гиляров А.М. Фонетика популяции. - М.: Наука, 1982. - С. 38-46.
3 Определитель обитающих в почве клещеи. - М., 1975. - 491 с.
4 Определитель коллембол фауны СССР. - М.: Наука, 1988. - 214 с.
REFERENCES
1 Gilyarov A.M. Indeks raznoobraziya i ekologicheskaya suktsessiya // Zhurnal obshch. biologii. - 1969. - T. 30. - № 6. - S. 652 - 657.
2 Gilyarov A.M. Fonetika populyatsy. - M.: Nauka, 1982. - S. 38-46.
3 Opredelitel obitayushchikh v pochve kleshchey. - M., 1975. - 491 s.
4 Opredelitel kollembol fauny SSSR. - M.: Nauka, 1988. - 214 s.
РЕЗЮМЕ
!Козыбаева Ф.Е., 2Даутбаева К.А., 2Донов Ж., 2Баисултанов А.
КОЛИЧЕСТВЕННЫ И КАЧЕСТВЕННЫЙ СОСТАВ ПАНЦИРНЫХ КЛЕЩЕЙ И КОЛЛЕМБОЛ НА ПРЕДГОРНЫХ ТЕМНО КАШТАНОВЫХ ПОЧВАХ 1Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У.Успанова, 050060 Алматы, проспект аль-Фараби, 75 В, Казахстан, e-mail:farida kozybaeva@mail.ru
2Казахский Национальный университет имени аль-Фараби, 050040 Алматы, проспект аль-Фараби, 71, Казахстан
Фаунистическии состав, численность и распределение их в почве по вариантам опытов неодинаковы, встречаются в малых количествах. По численности, так и по родовому составу преобладающее положение занимают панцирные клещи - Oribatei, Collembola встречаются редко и единично. Микроартроподы влаголюбивые животные.
Ключевые слова: микроартроподы, панцирные клещи, ногохвостки.
SUMMARY
xKozybayeva F.E. 2Dautbayevа K.A., 2Donov J., 2Baysultanov A.
QUANTITATIVE AND QUALITATIVE COMPOSITION OF ARMORED MITES AND SPRING-TAILS IN THE FOOTHILLS OF DARK CHESTNUT SOILS 1Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U.U. Uspanov, 050060 Almaty, 75 Val-Farabi avenue, Kazakhstan, e-mail: farida_kozybaeva@mail.ru 2al-Farabi Kazakh National university, 050040 Almaty, 70 al-Farabi avenue,
Kazakhstan
Faunistic composition, quantity and distribution of them, in soil on the variants of experiments is different, meet in a few. On a quantity, so on family composition prevailing position is occupied by testacean claws - Oribatеi, Collembola meet rarely and singly. Microar-tropodes moisture-loving animals.
Key words: microarthropods, armored mites, springtails.
