Научная статья на тему 'Куцпрт цара-цоцыр топырацтардьщ ц¥нарлылыгын арттыру жэне сацтау yiuih биологиялыц к0м1рд1 пайдалануда топырацтьщ микрофаунасынын, турл1к жэне сандыц к0рсетк1штер1'

Куцпрт цара-цоцыр топырацтардьщ ц¥нарлылыгын арттыру жэне сацтау yiuih биологиялыц к0м1рд1 пайдалануда топырацтьщ микрофаунасынын, турл1к жэне сандыц к0рсетк1штер1 Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

CC BY
37
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Даутбаева К.А., Абдрешева М.Б., Тоцтар М.

В исследованных почв доминирующее положение занимают ногохвостки (Collembola) составляя 61,5 % от общего числа всех компонентов микроартропод. Панцирные клещи (Oribatei) составили соотвественно 30,7 %, двухвостки (Diplura) 7,7 %. Основное скопление микроартропод в верхних слоях (0-5 см), за исключением варианта биоуголь (спринклерное орошение), где численность микроартропод высокая в слоях 5-10 см. Общие доминирующие компоненты, которые составляют основную массу в почве опытных участков говорит об их широкой экологической пластичности.Зерттелетш топырацта микроартроподтардьщ барльщ компоненттершщ жалпы саныньщ 61,5 % к;урай отырып, аяедуйрьщтылар (Collembola] басым жагдайда кездеседь Сауытты кенелер (Oribatei) 30,7 %, к;ос куйрьщтылар (Diplura) 7,7 % цурайды. Микроартроподтар, топырак;тьщ бетга (0-5 см) кдбатында жинак;талган, 6noK0Mip (спринклерлж суару) нусасында 510 см к;абатында да олардьщ мелшер1 жогары. Таж1рибе тел1мдершщ топыратарында Heri3ri массаны курайтын жалпы басым компоненттер олардьщ экологияльщ икемдытнщ кец екен1н керсетедьIn investigated soils the leading position is occupied by collembolan (Collembola) making 61,5 % from total number of all components microartropod. Armor-clad pincers (Oribatei) made respectively 30,7 %, Diplura 7,7 %. The main congestion microartropod in the top layers (0-5 cm), except for option biocoal (a sprinkler irrigation), where number microartropod high in layers 5-10 see. The general dominating components which make bulk in the soil of skilled sites tells about their wide ecological plasticity.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экологическим биотехнологиям , автор научной работы — Козыбаева Ф.Е., Бейсеева Г.Б., Даутбаева К.А., Абдрешева М.Б., Тоцтар М.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Куцпрт цара-цоцыр топырацтардьщ ц¥нарлылыгын арттыру жэне сацтау yiuih биологиялыц к0м1рд1 пайдалануда топырацтьщ микрофаунасынын, турл1к жэне сандыц к0рсетк1штер1»

ЭОЖ631. 595.42

КУЦПРТ ЦАРА-ЦОЦЫР ТОПЫРАЦТАРДЬЩ Ц¥НАРЛЫЛЫГЫН АРТТЫРУ ЖЭНЕ САЦТАУ YIUIH БИОЛОГИЯЛЫН; КЭМ1РД1 ПАЙДАЛАНУДА ТОПЫРАЦТЬЩ

МИКРОФАУНАСЫНЬЩ ТУРЛ1К ЖЭНЕ САНДЫК К0РСЕТК1ШТЕР1 Ф.Е. ^озыбаева, Г.Б. Бейсеева, К.А. Даутбаева, М.Б. Абдрешева, М. Тоцтар

6.0. Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, Казахстан, Алматы, farida_kozybaeva@mail.ru

Зерттелетш топырацта микроартроподтардьщ барльщ компоненттершщ жалпы саныньщ 61,5 % к;урай отырып, аяедуйрьщтылар (Collembola] басым жагдайда кездеседь Сауытты кене-лер (Oribatei) - 30,7 %, кос куйрьщтылар (Diplura) - 7,7 % курайды. Микроартроподтар, топы-рак;тьщ бетга (0-5 см) кабатында жинакталган, биокеьпр (спринклерлж суару] нус^асында 510 см к;абатында да олардьщ мелшер1 жогары. Тэж1рибе тел1мдершщ топырактарында Heri3ri массаны к;урайтын жалпы басым компоненттер олардьщ экологияльщ икемдытнщ кец eneHiH керсетедь

К1Р1СПЕ

Топырацтыц жануарлар элем1 езшщ турлж цурамы бойынша алуан турл1 болып келед1, ал олардьщ биомассасы жердей буюл жануарлардьщ массасынан б1ршама асып туседь Ен, кеп кездесетчш буынаяктылар тобы, олардьщ бурын гылымга белпаз болган жаца турлер1 ашылуда. Буынаяцтылардыц пшнде ец кец таралган бунавденелыер класы, олардьщ улесше барльщ турлердщ 70 %-ы тиедь Ересек бунавденелыер жэне олардьщ дернэсглдер1 топырацтардыц барльщ типтершщ турацты мекендеуцнлер1 болып табылады. Б1рлестжтеп барльщ т1р1 агзалардьщ эр алуан топтарымен б1рге олар топырацтьщ кунарлылыгына себеп болатын, топырацтагы биология-льщ урдктердщ турацты тепе-тецщгш щамтамасыз етуге к;абыетт1 [1]. Топырак;-тьщ тушрппкп болуыньщ ез1 топырак; жануарларыньщ цызметше тжелей бай-ланысты. Топырацтыц цунарлылыгын Калыптастыруга жануарлардьщ к;атысу мэселесш зерттеу XIX гасырдыц 70-жылдарыньщ аягы мен 80-1Ш жылдары-ныц басында басталды.

Сапрофагтар ретшде микроартроподтар органикальщ калдьщтарды, онда-гы микрофлораны пайдаланып, микроф-лораныц саны мен турлж к;урамын рет-тейдь Бул минерализация мен гумифика-

ция урд1стершщ к;арк;ындылыгына, ара цатынасына эсер етед1 [2-4]. ¥сак; буына-як;тылар мицелийлерш жацарта отырып, топырак сацыраукулактарыныц есуш жылдамдатады [5]. Со11етЬо1аныц кепшШп, сондай-ак; Oгibatida, АсапсИпа жэне игоросИпае жасуньщ пен кутинд1 усак;тай отырып, к;орекпен б1рге жутады. Аякдуйрьщтылардыц экскременттершщ ферментативтж белсендШгшщ жогары-лыры микрофлораныц дамуын жылдамдатады [6,7]. М1сгоагЙш)рос1а гумус затта-рыныц туз1луш жылдамдатады [8], гумус-тыц сапальщ К¥Рамына жагымды эсер етед1 [3]. Некрофаг коллемболалар жануарлар цалдьщтарын пайдалана отырып, топырак; б!рлестжтершде цандай да б1р дэрежеде санитарльщ цызмет атцарады [4]. Топырак;ты мекендейтш усак; буына-яцтылар топырак; ортасыныц белгШ б1р жагдайларына бешмделген. Микроартроподтардьщ топырацта жайгасуына топы-рактыц механикальщ К¥Рамы> онымен тыгыз байланысты гидротермияльщ режим1 елеул1 эсер етед1 [9-11]. Микроартроподтардьщ турлж цурамы, саныныц кептт, олардьщ морфоэкологиялык; турлершщ ара цатынасы мен кещстжте жайгасуы, топырацтыц касиеттершщ езг-еруше сез1мтал келед1. Микроартроподтардьщ тез кебеки, т1рш1л1к циклыныц Кыс^алыгы, ^озгалгыштыгы, жабыны-

ньщ жу^алыгы цоршаган ортаньщ гидро-термияльщ режимшщ, химиз1мшщ езг-еруш, субстраттардыц тыгыздалуы мен ластануын, микробтар б1рлеспгшщ езг-еруш тез жэне нацты сезоне себешш бола-ды [12]. Бул аэробионтты микрофауна-ньщ егалдерш топырацты зоологияльщ диагностикалау ушш пайдалануга мумк1нд1к беред1 [13-17]. Бул мумкшджтщ практикальщ сипаты антро-погендж эсер етудщ зр турл1 нышанында мацызды болып келедь себеб1 микроар-троподтар биоценоздагы езгерктердщ индикаторлары болып табылады. Кол-лемболалардьщ жеке турлершщ санын-дагы айырмашылыцты топырацтыц кунарлылыгын багалау ушш пайдалану-га болады [16, 18]. Микроартроподтар кешеш рекреацияльщ жуктеме эсершен белпл1 б1р езгер!стерге ушырайды

Ауыл шаруашыльщ к;ызметшде адам топырацца елеул1 турде эсер етедь Агроландшафттарды царцынды кецейту, табиги ес1мджтерд1 епстжтер, мэдени тур л ер д1 егумен алмастыру, топырак;к;а минералды тыцайтцыштарды, соньщ ¡ппнде гербицидтерд1 енпзу, эртурл1 улы химикаттарды, инсектицидтерд1 крлдану, табигаттагы тепе-тецджтщ бузылуына, турдщ алуан турлипгшщ к;ыск;аруына, табиги б1рлестжтердщ жойылуына эке-лед1 [17]. Ал айда, агроценоз топырацта-рында микрофаунаныц саны, биомасса-сы, турдщ алуан турлипп жогары болады, сондьщтан микроартроподтар монито-рингтж зерттеулер жургчзу ушш к;олайлы нысан болып табылады. Топырацты меха-никалык; ецдеу, минералды жэне органи-калык; тыцайтцыштар енг1зу, еамджтерд1 улы химикаттармен ецдеу топырак; б1рлестжтерше езшдж эсер етедь

¥сак; буынаяк^ылар экологиялык; мониторинг мэселесш шешу ушш жак;сы инди-каторлык;топ болып таблыады [13,19].

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1 Зерттеу жумысы 1ле Алатауыньщ ете-пндеп суармалы куцпрт цара цоцыр топы-рацтарда журпзыдь Тэж1рибе нуск;алары тамшылатып, атыздьщ жэне сприн-клерлж суару жагдайында бацылау, биокем!р енгчзьлген нусцалардан турады.

Материалдарды аньщтап, есептеу ушш К.Э.Дауытбаеваньщ жетекшшгмен «Определитель насекомых Европейской части СССР» [20], ал кенелерд1 Буланова -Захваткинаныц «Панцирные клещи и ори-батиды» ютаптары цолданылды [21]. Соныц шшде б1здщ царастырып отырга-нымыз сауытты кенелер мен аякдуйрьщ-тылар, себеб1 оларды гана эклектор эдгамен белш алуга болады.

Эр варианттыц 0-5 см, 5-10 см цабат-тарынан топырак; улплер1 алынып, зерт-телдь Топырац улплерш алу барысында кездескен мезафаунаны жинау цолмен ецдеу эдгамен журпзыдь Ал микрофауна-ны зерттеуге арналган топырак; улплерш зерттеу ушш Берлезе - Туллгрен термоэк-лекторы эдга цолданылды.

Мезофаунаны есепке алу ушш 0,25 шаршы метр аудандагы топырак; улпсш цолмен белшектеу эдю пайдаланылды. Мезофауна еюлдершщ дернэсшдер1 70°С спиртте жиналды, ал ересек насекомдар-ды цагаз к;орапшаларга жиналып, эрк;ай-сысына этикетка жазылды.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Зерттелетш топырак улплершде топыра^ омыртцасыздарыныц мынадай топтары аньщталды: сауытты кенелер (ОгчЬа1е1) еюлдершщ 4 туысы; аяк;к;уйрык;тылар (Со11етЬо1а) -еюлдершщ 8 туысы; цосцуйрьщтылар (Э1р1ига), кепаяк;тылар, кумырсцалар, к;ос канаттылардыц дернэсыдер! кездеседь

Турлж к;урамы мен саны бойынша микроартроподтардыц барлык; компо-ненттершщ жалпы саныныц 61,5 %-ын

к;урай отырып аяццуйрык;тыл ар цосцуйрьщтылар (Diplura) - 7,7 %-ды (Collembola) басым жагдайга ие. Сауытты курайды (1-сурет). кенелер (Oribatei) - 30,7 %-ды,

1-сурет - Микроартроподтардыц турлж курамы

Collembola арасынан Isotoma жэне Onychiurus туысыныц еюлдер1 басым жаг-дайга ие. Isotoma туысыныц еюлдер1 бацылау нусцасыныц улплершде (там-шылатып суару- бацылау) жэне (атыздьщ суару) кеп, ал Onychiurus ешлдер1 бацылау нусцасында (тамшылатып суару) жэне биокем1р нусцасында (атыздык; суару) кеп. Цалган еюлдер1: Neanura (сприн-клерлж суару - бак;ылау), Folsomia (тамшылатып суару - бацылау), Anurida (тамшылатып суару - бацылау жэне атыздык; суару - биокем1р), Entomobria (тамшылатып суару - бацылау) аз жэне сирек кезде-седь

Сауытты кенелерден (Oribatei): Hypochthonus, Nothrus, Oppia, Oribatulla туыстары кездеседь Nothrus жэне Oribatulla туысыныц екглдер1 биокем1р нусцасында (спринклерлж суару) жэне (атыздык; суару) биокем1р нусцасында кеп кездеседь Hypochthonus туысыныц

ек1лдер1 ете аз кездеседь

Цоскуйрьщтылар (Diplura), кепаяк;т-ылар - Myriopoda, к;умырск;алар жэне к;ос-цанаттылардыц дернэшщер1 сирек кез-деседь

Барльщ зерттелген нысандарда мик-роартроподтар непзшен жогаргы 0-5 см цабатта жиналуы байцалады. Спринклерлж суаруда биокем1р нусцасында топыра^тыц 5-10 см цабатында да микроартроподтардыц саны кеп болды.

Барльщ зерттелген нысандарда мик-роартроподтар непзшен жогаргы 0-5 см цабатта жиналуы бай^алады. Сприн-клepлiк суаруда биокем1р нусцасында топырацтыц 5-10 см цабатында да микроартроподтардыц саны кеп болды.

Сонымен, топырацтыц зерттелген улплершде жалпы массаны цурайтын басым компоненттер кездесед1, олардыц экол огияльщ икемдипп жогары.

КОРЫТЫНДЫ

Тэнарибе нускалары тамшылатып, атыздьщ жэне спринклерлж суару жагда-йында бацылау, биокем1р енпз1лген нускдлардан турады.

Зерттеудщ 6ipiHiui жылыньщ нэтиже-лершщ KepceTyi бойынша биокем1р топырак ылгалын сацтайды, тэж1рибе нусца-ларыныц бэршде (бак;ылау, биокем1р) кекешс дацылдарыныц ecyi мен дамуы-ньщ бак;ылау нусцасымен салыстырганда езгешелт шамалы.

Зерттелетш топырак; улплершде топырак; омыртцасыздарыньщ мынадай топтары аньщталды: сауытты кенелер (Oribatei) ек1лдер1н1н 4 туысы; аяк;к;¥Йрык;тылар (Collembola) -ешлдершщ 8 туысы; коскуйрыктылар (Diplura), кепаяктылар, кумырсцалар, кос цанаттылардыц дернэалдер1 кездеседь

Турлж К¥Рамы мен саны бойынша микроартроподтардьщ барлык компо-ненттершщ жалпы саныньщ 61,5 %-ын цурай отырып, аякщуйрыцтылар (Collembola) басым жагдайга ие болды. Сауытты кенелер (Oribatei) - 30,7 %-ды, цосцуйрьщтылар (Diplura) - 7,7 %-ды Курайды.

Collembola арасынан Isotoma жэне

Onychiurus туысыньщ еюлдер1 басым жагдайга ие. Isotoma туысыньщ егалдер1 бак;ы-лау нусцасыныц улплершде (тамшылатып суару- бацылау) жэне (атыздьщ суару) кеп, ал Onychiurus еюлдер1 бацылау нуск;а-сында (тамшылатып суару) жэне биокем1р нусцасында (атыздьщ суару) кеп. Калган екглдерг Neanura (спринклерлж суару -бацылау), Folsomia (тамшылатып суару -бакылау), Anurida (тамшылатып суару -бакылау жэне атыздьщ суару - биокем1р), Entomobria (тамшылатып суару - бацылау) аз жэне сирек кездеседь

Сауытты кенелерден (Oribatei): Hypochthonus, Nothrus, Oppia, Oribatulla туыстары кездеседь Nothrus жэне Oribatulla туысыньщ еюлдер1 биокем1р енпзшген нуск;ада (спринклерл1к суару) жэне (атыздьщ суару) биокем1р енпзшген нускдца кеп кездеседь Hypochthonus туысыньщ eкiлдepi ете аз кездеседь

Барльщ зерттелген нысандарда мик-роартроподтар непзшен жогаргы 0-5 см цабатта жиналуы байцалады. Спринклерлж суаруда биокем1р енпзыген нусцада топырацтыц 5-10 см кабатындада микроартроподтардьщ саны кеп болды.

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР

1. Гиляров М.С. Особенности почвы как среды обитания и ее значение в эволюции насекомых. М.: Наука. 1949.276 с.

2. Буланова-Захваткина Е.М. Фауна орибатидных клещей СССР и их распространение // Орибатиды и их роль в почвообразовательных процессах. Вильнюс.1970. С. 55-68.

3. Симонов Ю.В. Зависимость процесса трансформации органического вещества от структуры населения коллембол растительного опада // Проблемы почвенной зоологии. М.: 1999. С. 243-244.

4. Parcinson D., Visser S., Whittaker I. Effects of collembolan grazing on fungal colonization of leab litter // Soil Biol, and Biochem. 1978. Vol. 11. № 5. P. 529-535.

5. Van der DriftJ, Jansen E. Grazing of springtails on hyphal mats and its influence on fungal grouth and respiration // Ecol. Bull. 1977. Vol. 25. P. 203-209.

6. Варшав E.B. Выявление санитарных возможностей коллембол (Collembola) // Зоологические исследования регионов России исопредельных территорий: Мат. Межд. научной конф. Н.Новгород. 2002. С. 7-8.

7. Стриганова Б.Р. Питание почвенных сапрофагов. М.: Наука. 1980.243 с.

8. Козловская Л.С. Роль почвенных беспозвоночных в трансформации органического вещества болотных почв. Л.: 1976.212 с.

9. Гиляров М.С. Условия обитания беспозвоночных разных размерных групп в почве// Методы почвенно-зоологическихисследований. М.:Наука. 1975. С. 7-11.

10.Wallwork J.A. The distribution and diversity of soil fauna //London, Acad. Press. 1976. №355.140 p.

11. Чернова H.M., Кузнецова H.A., Симонов Ю.В. Ценотическая организация и функции населения микроартропод лесной подстилки // Механизмы биотической деструкции органических веществ в почве. М.: Наука. 1989. С. 5-33.

12. Gisin N. Recherches sur la relation entre la Faune endogeeb de collemboles et les qualities agroloques de soil viticoles // Rev. Suisse Zool.1955. Т. 62.H. 4. S. 601-648.

13. Стебаева К. Экологическое распределение ногохвосток (Collembola) в лесах и степях Южной Тувы. // Pedobiologia. 1963.Bd. 3, Н. 1. S. 75-85.

14. Гиляров М.С. Зоологический метод диагностики почв. М.: Наука. 1965.245 с.

15. Чернова Н.М. Зоологическая характеристика компостов.М.:Наука. 1966.154 с.

16. Mahoney С. Soil insects as indicators of use patterns in recreation areas // J. Forest, 1976. Vol. 74. №. 1. P. 35-37.

17. Hagvar S. Collembola in Norwegian coniferous soils. 1, Relations to plant communities and soil fertility. // Pedobiologia. 1982. Bd. 24. H. 5/6. P. 255-269.

18. Криволуцкий Д.А., Чернова Н.М. Почвенные животные как биоиндикаторы изменения среды человеком. //В сб.: Съезд почвоведов. Минск. 1977. С. 17-20.

19. Kevan D., Me Е. Soil animals// S.I. Philos. Lobr. 1962.237 p.

20. Определитель насекомых европейской части СССР. М.-Л. 1965. Т.2.628 с.

21. Буланова-Захваткина Е. М. Панцирные клещи орибатиды. М. 1967.253 с.

РЕЗЮМЕ

В исследованных почв доминирующее положение занимают ногохвостки (Collembola) составляя 61,5 % от общего числа всех компонентов микроартропод. Панцирные клещи (Oribatei) составили соотвественно - 30,7 %, двухвостки (Diplura) - 7,7 %. Основное скопление микроартропод в верхних слоях (0-5 см), за исключением варианта биоуголь (спринклерное орошение), где численность микроартропод высокая в слоях 5-10 см. Общие доминирующие компоненты, которые составляют основную массу в почве опытных участков говорит об их широкой экологической пластичности.

SUMMARY

In investigated soils the leading position is occupied by collembolan (Collembola) making 61,5 % from total number of all components microartropod. Armor-clad pincers (Oribatei) made respectively - 30,7 %, Diplura - 7,7 %. The main congestion microartropod in the top layers (0-5 cm), except for option biocoal (a sprinkler irrigation), where number microartropod high in layers 5-10 see. The general dominating components which make bulk in the soil of skilled sites tells about their wide ecological plasticity.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.